07:48 - 27/12/2018
شوێن پەنجەی عەرەبه ئەفغانییەكان بەسەر جیهانەوە دیاره
هەرچەندە
پێشتریش ئەفغانستان وڵاتێكی لە چەشنی عێراقی فرەخاوەن بووە، بەڵام ئەوان دەمێكە
خاوەنی كیان و بوونی خۆیان بوون. ئەوەی كە ئەم دوو وڵاتە لێك نزیكتر دەكاتەوە ئەوەیە
هەردووكیان بە ئەزموونی رژێمی پاشایەتی و رژێمی كۆماریدا رۆشتوون، هەردوو وڵات پێكهاتەی
كۆمەڵایەتی و ئاینی و نەتەوەیی جیاوازیان هەیە. هەردووكیان كەوتوونەتە ژێر تیری
داگیركاری وڵاتە زلهێزەكان و دواجاریش هەر ئەوان دەستیان هەبووە لە دانان بەڕێوەبردنی
وڵاتەكاندا. هەر ئەوانیش بوونەتە كڕیاری چەكە كەڵەكەبووەكانی دەیان ساڵەیان و بازاڕێكی
لەبارو گونجاو بوون بۆ بازرگانی بە هەموو شتێكی ئەو دوو وڵاتەوە، هەردووكیان گۆڕەپانی
جەنگی زلهێزەكان بوون و سوتەمەنیش خەڵكە هەژارو داماوەكانیان، لە ئەفغانستان شەڕی
دوو جەمسەری جیهان (ئەمەریكا- روسیا) و لە عێراقیش (ئەمەریكا- ئێران).
27/12/1979 لەكاتێكدا
خەڵكی ئەفغانستان لە خەوێكی قووڵی زستانەدا بوون، بەرەبەیان بە دەنگی زریپۆش و
تانك و دەبابەكانی روسیا خەبەریان بوویەوە، سوپای سوور سەرجەم شوێنە گشتیەكانی وڵاتیان
كۆنترۆڵ كردو لە سەر هەرچی شوێنی بەرزی ئەو وڵاتە هەیە ئاڵای چەكوش و داسی وڵاتی
روسیایان هەڵواسی.
هەرچەندە
لەو كاتانەدا حكومەتی ئەفغانی بەناچاری دۆخەكەی قبوڵكرد و ملی دا بە سیاسەتەكانی
روسیا، گوایە بۆ پاراستنی ئەوان بووە لە مەترسی و چاوتێبڕینی ئەمەریكەیكان ئەم كارەیان
ئەنجام داوە،بەڵام رووی راستەقینە فراوانخوازی و نیشاندانی گوڕو هێزی تاك جەمسەری
بوو، ئەوان هاتنە ئەفغانستان تا لەو رێیەوە دەستیان بە ئاوە گەرمەكان بگات و ولاتەكەشیان
لە رووی ئابوورییەوە ببوژێتەوە، ئەگەر ئەم قسانە تەنها لە رووبەری قسەكردندا مابێتەوە
ئەوا بوونی سوپای داگیركاری روسی لەسەرجەم كون و كەلەبەرەكانی ئەو وڵاتەدا هەمووانی
بردەوە بۆ بیركردنەوە لە شۆرشی چەكداری و خەباتی دەركردنی سوپای سووری رووسی، یەكەمین
بەركەوتنێكی گەورە كە بەر رووسیا كەوت بوونی ئایدۆلۆژیای لە پێشینەی پاراستنی چینی
هەژارو كرێكارو خەڵكی كەم دەرامەت(ئەڵبەتە ئەمە لە رووكەشەكەیدا).
لێرەوە
كۆمەڵگەی ئەفغانی بۆ جارێكی تر روو بەڕووی پەرت بوون دەبێـتەوەو ئیدی لەو كاتەوەی
كە بەڕێوەبردنی وڵات لەدەستی خۆیان دەردەچێت وڵاتانی درواسێ و ئەوانەش كە دژ بە
روسیا بوون كەوتنە نێو دۆخێكی نوێیەوە بە هاتنی ساڵی نوێی 1980 هەردوو وڵاتی عێراق
و ئەفغانستان كێشەیان بۆ دروست بووەیەوەو شەڕێكی ماڵوێرانكاری درێژخایەن هاتە نێو
سنوورەكانیان..
عێراق
كە پێشتر هاوپەیمانی روسەكان بوو لەگەڵ ئێران تێكیاندا و شەڕێكی هەشت ساڵەیان هەڵگیرساند
و هەرەیەكەیان زیاتر لە یەك ملیۆن كەسیان دابەكوشت و دەیان شارو شارۆچكەیان وێران
كردو لە نیوەی بەرەو ژووی ئابووری وڵاتی هەردوولایان چوو بە قوڕگی ئەو جەنگەدا، لە
ئێران لە سەرو بەندی رژێمێكی نوێی ئیسلامیی-شیعی-دا پێویست بوو بۆ راگرتنی باڵانس
عێراقێكی بەعسی توندڕەو بكەن بەگژی ئەو وڵاتەدا لەبەر ئەوەی هەر لەسەرەتاوە دروشمی
(دروشمی نەشەرەقی نەغەره‌بی – جمهوری ئیسلامی )بەرزكردەوەو داوجاریش داوی هەشت ساڵ
لە درێژەدانی ئەو جەنگە لەرۆِژی 8/8/1988 لەسەر مێزی گفتوگۆ دانیشتن و رێكەوتن لە
سەر راگرتنی جەنگ.
هەرچی
ئەفغانستانە لێرەوە جیادەكرێتەوە لە عێراق و جەنگەكەشیان دەكەوێتە خانەیەكی ترەوە،
جەنگی ئەفغانستان بەجۆرێكی تر دەست پێكرد، لەوێ تیرەو عەشیرەتەكان بایەخی گەورەیان
هەیە لە بەڕێوەچوونی زنجیرەی پاشاو كۆمارەكانیان، ئەوان زیاد لە پێویست خۆیان بە
پابەندی ئاینداری-سوونە مەزهەب- دەزانن و لەگەڵ ئەوەشدا ئاگادارییەكی ئەوتۆی رێنماییە
دینیەكان نین، بۆ ئەوەی نەچینە نێو ئەو بابەتەوە دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە كێڵگەی
لەنیوە بەرەو ژووری مادە هۆشبەرەكانی جیهان لە ئەفغانستانەو ئەوانەش كە سەرپەرشتی
دەكەن هەمان ئەو خەڵكەیە كە خۆیان بە ئاینداری پلە یەك دەزانن و هەندێكیشیان بەڵگەی
(رەزیل كردنی دوژمن بەهەر شێوازێك بێت) بۆ خۆیان دێننەوەو دەیكەنە بنەمای پەرەپێدانی
ئەو مادە قەدەغەكراوە نێو دەوڵەتییە.
هەر
دوو شەڕی ماڵوێرانكای عێراق و ئەفغانستان زۆرینەی وڵاتەكانی جیهانی دابەشی دوو بەرە
كرد، (لەگەڵ بوون یان دوژمن بوون)، لەبەر ئەوەی كە روسیا چەند هەنگاوێك بەرەو كێلگەنەوتیەكان
و وڵاتانی بەكاربەر و نزیك لە ئەمەریكا (پاكستان- هندستان) نزیك ببوەوە دەبوو رێكارێك
بگرێـتە بەر بۆ ئەوەی هەڵوێستەیەك بە سوپای سوور بكات و وەك خۆمان دەڵێین (لووتی
بشكێنێت)، هەر بۆیە لە رێگەی هاوكاری كردنی ئەو گروپ و دەستەو تاقمانەوە كە هاتنی
سوپای روسیان قبووڵ نەبوو، هەروەها لە رێگەی هاندانی ئاشكراو نهێنی وڵاتە عەرەبیەكان
بەناردنی پشتیوانی و كردنەوەی رێگەیەك بۆ گەیلاندنی ئەو پشتیوانیانە.
ئیدی
لێرەوە حیزبی جۆراوجۆرو پاشخانی عەشایەری جۆراوجۆرو ئایدۆلۆژیای رۆژئاوایی و عەرەبی
سەریان هەڵدا، هەندێك چەكدار بەمەبەستی پاراستنی كەس و كارو بنەماڵەكەیان لە دەستدرێژی
كۆمەڵایەتی و هەندێكی تریش بەمەبەستی دەركردنی سوپاو دژایەتی حكومەتی كارتۆن ئەو وڵاتە
كەوتنە چالاكی كردن، لەو رۆژەوە شەپۆلی ناردنی چەكداری ئیسلامی لە وڵاتانی عەرەبەوە
بەرەو پاكستان و ئەفغانستان بەڕێ كەوتن و تا دەهات حیزبە ئیسلامیەكانی ئەو وڵاتە زیاتر
پڕچەك دەكران و ئیدی كوشتارو ماڵوێرانی و جەنگی كۆڵانەو كۆڵان و تەنانەت هەندێجاریش
لەنێو گروپەكان خۆیاندا دەستی پێكرد، ئەوانەی كە روویان لە ئەفغانستان دەكرد بەمەبەستی
(جیهاد)كردن لە دژی رووسەكان لە وڵاتێكی وەكو ئیمارات و قەتەر و ئەوانەی تری كەنداوی
عەرەبیەوە بە فڕۆكە بەڕێ دەكرانە فڕۆكەخانەكانی پاكستان، و لەوێوە ئیدی كار ئاسانیان
بۆ دەكرا تا بچنە نێو خاكی ئەفغانستان و دەستپێكردنی جەنگی چریكی و پارتیزانی و هەندێكجاریش
جەبهەییی.
پاكستان
هەمیشە وەك وڵاتێكی درواسێی ئەو وڵاتە رۆڵی تێدا هەبووە، هەر لەسەرەتای جەنگەكەوە
دەرگای سنورەكانی بۆ خەڵكی ئەفغانستان كردەوەو بەدەیان ئۆردوگاو چادرگەی كردەوە تا
ئاوارە ئەفغانیەكان تیایدا بحەسێنەوە و زۆرینەشیان لە ژن و منداڵ پێكهاتووبن و گەورەكان
لەناوخۆی وڵات بەمەبەستی بەرگری مابوونەوە، پاكستان بووە وێستگەی پەیوەندییەكانی ئەو
بەرەیەی كە لە دژی روسیا دەجووڵایەوە، ئەمەریكیەكان بە نهێنی و ئاشكرا كەوتنە بەرهەڵه‌ستی
و لەنێو میدیاكانی ئەو سەردەمەدا چەكە ئەمەریكیەكان بەدەستی موجاهیدە ئەفغانییەكانەوە
گەواهیدەری ئەو راستییە بوون كە ئه‌مریكا دەخوازێت ئەفغانستان بكاتە پێگەیەك بۆ لێدانی
سوپای سووری رووس و دەیەوێت لە رێگەی جیاوازەوە دەستێك لەو وڵاته گیربكات، لەلایەك
هاوسنوورە لەگەڵ روسیاو لە لایەكی تریشەوە چەندە روسیا لاواز بێت ئەوەندە ئەمەریكاو
هاوپەیمانەكانی بەهێز دەبن.
لەناوەندی
جەنگی ئەو وڵاتەدا كە لە سەرەتای هەشتاكانەوە دەستی پێكرد، دیاردەیەكی سەیری پێشبینی
نەكراو لە گۆڕەپانی جیهادی ئەفغانستان سەری هەڵدا كە دواتر بە (عەرەب ئەفغان)ناویان
دەركرد و لە ئێستادا لەنێو میدیاكاندا بەهۆی زاڵبوونی ناوی –داعش- ئەو زارەوەیە بەرەو
لەبیرچوونەوە رۆشتووە.
دیاردەی
عەرەب ئەفغان بەو كەسانە دەگوترا كە لەسەرەتای جەنگی چریكی و پارتیزانی ئەفغانستانەوە
بەڕێگەی جیاواز و بەمەرامی جیاواز چوونە پاكستان یان ئەفغانستان و هەموویان عەرەب
بوون، ئیدی یان دانیشتووی وڵاتانی عەرەبی بوون یان لە جیهانی رۆژئاواوە دەچوونە ئەو
وڵاتە، لە دیارترین كە سایەتیەكانی ئەو سەردەمە كە تائێستاش كاریگەریی جدییان لە سەر
جەنگەكانی جیهان هەیە (عەبدوڵا عەزام1941- 1989 – بەهۆی تەقینەوەوە تیرۆركرا) بە رەگەز
فەلەستینی و (ئوسامە بن لادن – 1957- 2011 هێزە ئەمەریكیەكان كوشتیان) یەكێك لە كوڕە
بەناوبانگەكانی بنەماڵەی دەوڵەمەندی عەرەبستانی سعودیەو(ئەیمەن زەواهیری-1951- دامەزرێنەری كۆمەڵەی جیهادی میسری)بەڕەگەز میسری
و (ئەبومەسعەبی زەرقاوی1966- 2006- بە هۆی بۆمبارانی فڕۆكەكانی ئەمەریكاوە لە عێراق
كوژراوە )بەڕەگەز ئەردەنی و سەدان كەسی تر كەلە دوای روداوەكانی 11/سێبتەمەبەر/2001
و تەقاندنەوەی دوو تاوەری بازرگانی گەورە لە نیوۆركی پایتەختی بازرگانی ئەمەریكا لە
رێگەی دوو فڕۆكەی نەفەر هەڵگرەوە، بڵاو بوونەوەو هەریەكەیان رێگەیەكی تری گرتە بەر .
ئەم كەسایەتیە
دیارانەی كە باسكران رۆڵی گەورەیان هەیە لە درێژە پێدانی ئەو بۆچوونەی كە بە (ئیسلامی
سیاسی یان جیهادی) ناوبانگی دەركردووە، ئەوان
رێگەیەكیان كردەوە كە نەوەكانی داهاتوو لەسەری برۆن و بەپێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان
بێت بەشێك لەو سەركردانەی كە گەڕاونەتەوە وڵاتانی خۆیان یان شوێنەكانی تر، تا ئێستاش
رۆڵیان هەیە لە درێژە دان بە چەكداری و ئەوەی كە ناویان لێناوە (جیهاد)و دیارترینیان
لەم ساڵانەی دواییدا لە كوردستان خۆیان لە (جند الاسلام) و (لە عێراق و شامیش) بە
دەوڵەتی ئیسلامی خۆیان ناساند.
هەرچۆنێك
بێت روسیا لە دوای دە ساڵ مانەوەو لەو وڵاتە لە (1989) بەفەرمی لەو وڵاتە كرایە دەرەوە
و بە ملیۆنەها پارچە چەك لەدەستی خەڵكدا مایەوە، شەڕی ناوخۆی ئەو گروپانە ئەوەندی
تر ئەو وڵاتەی بەچۆكدا هێناو كردیە یەكێك لە وڵاتە هەرە هەژارەكانی دونیا ، روداوی
11/سێبتەمبەر/2001 بووە بیانوویەكی گەورە بەدەستی ئەمەریكیەكانەوە كە راستەوخۆ هێرشی
ئاسمانی و زەمینی بكاتە سەر ئەو وڵاتە و لاوازی ئەو كاتەی روسیاش هەلێكە لەبارتری
هێنابوویە بەردەست ، هەربۆیە لەو كاتەوە تا ئەمڕۆ هێزەكانی ئەمەریكا لەو وڵاتەدان
بە بیانووی شەڕی دژ بە رێكخراوی (القاعیدە) كە ئەیمەن زەواهیری سەرپەرشتی دەكات و
هەروەها شەڕی دژ بە رێكخراوی (تالیبانی ئەفغانستان) كە مەلا محمد عومەری پەشتۆنی ئەفغانی
سەرپەرشتی دەكات.
ئامارەكانی
جەنگی 1979 ی رووسی تا ئێستا 2018 كە پێدەنێتە چل ساڵی رەبەقەوە ئەوەندە زۆرن كە لە
ژمارە نایەن و تا ئێستاش مین و چەكی بەجێماوی ئەو سەردەمانە خەڵك دەكوژێت و تەنها
لەسەردەمی شەڕی روسیا دا یەك ملیۆن ئەفغانی گیانیان سپارد، تا ئێستاش پاشماوەكانی
ئاوارەی ئۆردوگاكانی (ئێران و پاكستان)ی ئەو وڵاتە بەرقەرارن و دەكرێت بگوترێت
روداوی ئەفغانستان لە ماوەی ئەو چل ساڵەدا گۆڕەپانێك بووە بۆ ساغكردنەوەی چەك و خاڵی
كردنەوەی وزەی جیهاد و زۆرانێكی گەورەی ئەمەریكاو روسیا بوو لەسەر گۆڕەپانێك كە هیچیان
پشتیان پێوەی نەئێشابوو.
ئەگەر
روسیا بۆ ماوەی ئەو چەند ساڵە لەو وڵاتە مایەوەو هەمووان بە داگیركاری بێ پاساو
ناویان دەهێنا، ئەوا ئەمەریكا لە پێستی هاوكاری كردن و بەدەمەوە چوونی حكومەتی ئەو
وڵاتەدا گورگێكەو بەدوای تیكەی چەوری دەستكەوتی سیاسی و ئابوورییەوەیە.