11:27 - 20/04/2020
مەترسی هەیە ئەمریكا لەرووی دیموكراسییەوە 159ساڵ بگەڕێتەوە دواوە
جیهانی دوای كۆرۆنا چۆن دەبێت؟، ئەو هێزانە كێن كە بە سەركەوتوویی لێی دەردەچن و ئەو هێزانەش كێن كە شكست دەهێنن لە جەنگێكدا كە بەرۆكی هەموو مرۆڤایەتی گرتووە؟
رەنگە لە كاتێكدا كە جیهان سەرقاڵی دۆزینەوەی رێگەچارەیەك یان هیوایەكە بۆ دەرچوون لەم مەینەتییە كاتی ئەم پرسیارە نەبێت، داخۆ جیهانی دوای كۆرۆنا چۆن دەبێت، بەڵام هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی پەتاكە یان لانی كەم لە ئەمرۆدا كە پەتای كۆرۆنا تەواوی جیهانی تەنیوە.
ناوەندەكانی توێژینەوە و دامەزراوەكانی بەرپرس لە داڕشتنی سیاسەتی ئایندە نەك هەر ئەم پرسیارە دەوروژێنن بەڵكو سیناریۆ جیاوازەكانی دوای پەتاكەش شیدەكەنەوە، تەنانەت ئێستا كێبەركێیە لەبارەی ئەوەی كێ زوتر كەمترین سەركەوتن بەسەر نەخۆشییەكەدا بەدەستدەهێنێت وەك ئەو كێبەركێیەی لەنێوان وڵاتانی "ئەڵمانیا، كۆریای باشور، سەنگافورە" و چەند وڵاتێكی تردایە، لەكاتێكدا كە هەردوو زلهێزی جیهانی (ئەمریكا و چین) سەرقاڵی تۆمەتباركردنی یەكترن و بەرپرسیارێتی بڵاوبوونەوە و مەترسیداربوونی رەوشی جیهان و ئەم كارەساتە مرۆییە دەخەنە ئەستۆی یەكتر و بەرپرسانی پەكین جەخت لە سەركەوتنی خۆیان دەكەنەوە و باس لەوە دەكەن "هەرێمی وهان" كە ناوەندی سەرهەڵدانی پەتاكە بوو، ئێستا سەركەوتووە بەسەر نەخۆشییەكەدا و ژیان تێیدا ئاساییە و جوڵە ئابورییەكانی دەستپێكردووەتەوە ئەگەر بەشێوەیەكی دیاریكراویش بێت.
بەشی دۆسێكانی دامەزراوەی شەرقولئەوسەت پرۆژەیەكی فیكری دەستپێكردووە و هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر ئایندەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و نەخشەی هێزی جیهانی دوای كۆرۆنا، بۆ ئەمەش سوود لە نوسین و بۆچونەكانی هەریەك لە د. محەمەد كەمال، د. بول سالم – سەرۆكی پەیمانگای شەرقولئەوسەت لە واشنتۆن، جۆزیف بوریل – رێكخەری سیاسەتەكانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا وەردەگرێت.
ئەو قەیرانە تەندروستییەی كە ئێستا ئەمریكا و جیهانی پێدا تێدەپەڕێت، گەورەترین قەیرانە كە لەماوەی سەدەیەكدا بەرۆكی جیهانی گرتبێت، لێكەوتە ئابورییەكانیشی هیچی كەمتر نابێت لە قاتوقڕییە گەورەكانی رابردوو، ئەوەش لە كاتێكدا كە هێشتا هیچ هیوا یان رێگەچارەیەكی دیاركراو نییە بۆ دەربازبوونی جیهان لەم ڤایرۆسە، بەڵام چەند سیناریۆیەك لە ئارادان كە هەریەكێكیان لێكەوت و كاردانەوەی تایبەت بەخۆی دەبێت و شوێنەوارەكەی بەسەر تەواوی جیهانەوە دەمێنێتەوە.
سیناریۆكان چین؟
سیناریۆكان هەمەجۆرن، بەڵام ئەو سیناریۆیەی كە زۆرترین هیوای لەسەر هەڵچنراوە، ئەوەیە كە جیهان لەماوەی 3 مانگی داهاتوودا ئەم پەتایە تێبپەڕێنێت، ئەوەش بە پلەی یەكەم پشتی بەستووە بە دورخستنەوەی مرۆڤەكان لە یەكتر "كەرەنتین" و هیوایەكی زۆریش هەیە كە لەماوەیەكی نزیكدا چارەسەر بۆ توشبووەكانی كۆرۆنا بدۆزرێتەوە، بەپێی ئەم سیناریۆیە بێت كە لە هەموویان زیاتر هیوابەخشە، ئەوا لە ماوەی داهاتوودا مرۆڤەكان بەشێوەی قۆناغ بە قۆناغ دەگەڕێنەوە سەر ژیانی ئاسایی خۆیان و ئابوری ئەو وڵاتانەش كە زیانیان بەركەوتووە تا كۆتایی ئەمساڵ یان سەرەتای ساڵی داهاتوو دەست بە خۆگۆتنەوە دەكات و رەوشەكە ئاسایی دەبێتەوە.
ئەگەر ئەو سیناریۆیەی باسكرا هیوابەخشترین سیناریۆ بێت، ئەوا لەنێو سیناریۆكانی دیكەدا نائومێدترین سیناریۆش بونی هەیە ئەویش ئەوەیە كە تەمەنی كۆرۆنا لەنێوان 12 بۆ 18 مانگدا بێت، تا ئەوكاتەی پێكوتەكەی دەدۆزرێتەوە بەردەوامبێت لە گەشەكردن و بڵاوبوونەوە و وڵاتانی جیهان ناچاربن كە پرۆسەی كەرەنتینە درێژە پێبدەن و هاوڵاتیان ناچاربن تا چەند مانگێكی دیكە لە ماڵەكانیان بمێننەوە، بەوەش هەرەسی ئابوری بەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هەموو جیهان دەگرێتەوە بە رێژە و بڕی جیاواز، لە ئەگەر هاتنەدی ئەم سیناریۆیەدا كە چارەسەری نەخۆشییەكە دوابكەوێت، ئەوا كاریگەرییەكانیشی درێژە دەكێشن و شوێنەواری قەیرانەكەش كاتی زیاتری دەوێت بۆ كاڵبوونەوە لەسەر ئابوری ئەمریكا كە بەپێی پێشبینییەكان هەتا ساڵی 2022 ئابوری ئەمریكا لە داكشاندا دەبێت و هەڵناسێتەوە، بەوەش رێژەی بێكاری بۆ ئاستی مەترسیدا و هێڵی هەژاری بۆ ئاستی كارەسات بەرزدەبێتەوە كە پێشبینی كردنی لە ئێستادا ئاسان نییە.
بەلەبەرچاوگرتنی سیناریۆكان، ئەوەی كە پەیوەندی بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە هەیە جگە لەماوەی روبەرووبوونەوە و چارەسەری كۆرۆنا، لە دورمەودادا تووشی داكشانی ئابوری دەبێت، بەتایبەت لە سێكتەرەكانی گواستنەوە و وزە و دڵنیایدا كاتێكی زۆری دەوێت بۆ چارەسەر و هەستانەوە، بەوەش ئەمریكاییەكان ناچارن گرنگی بە ژیانی خودی خۆیان بدەن لەرووی ئابوری و تەندروستییەوە و كەمتر دەپەرژێنە سەر گرنگیدان بە سیاسەتەكانی دەرەوەی كۆشكی سپی و هەردوو بەرەی باڵادەستی كۆمارییەكان و دیموكراتەكانی ئەو وڵاتە چیتر ناچاردەبن كاربكەن بۆ هەرچی زیاتر هاوكاری هاوڵاتیان و دامەزراوەكانی ناوخۆی ئەو وڵاتە.
لە ئێستادا كە ویلایەتە یەكگرتووەكان هەنگاودەنێت بەرەو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و بڕیارە لەمانگی نۆڤێمبەری داهاتوودا ئەنجام بدرێت، سیماكانی ناچاركردنی واشنتۆن بە گۆڕینی سیاسەتەكانی دەركەوتوون، جیاوازتریش لە هەڵبژاردنەكانی رابردوو زۆر ئاستەمە بتوانرێت پێشبینی سەركەوتنی بەرەیەك یان كاندیدێك بكرێت لە ئێستاوە بەتایبەت كە كێبەركێكە لەنێوان دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئێستا و جۆ بایدن، جێگری سەرۆكی پێشووی ئەمریكادایە.
لە ئەگەری سەركەوتنی ترەمپ، ئەوا كاری لەپێشینەی زیاتر بە ئاراستەی سیاسەتەكانی ناوخۆی ئەمریكادا دەبێت و ناپەرژێتە سەر سیاسەتەكانی دەرەوە، بەوەش ئەمریكا لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا بەرەو گۆشەگیری زیاتر دەڕوات، هاوكات پەیوەندییەكانی واشنتۆن لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا بەرەو كاڵبوونەوە دەڕوات.
بەڵام بایدن جیاوازتر لە ترەمپ بیردەكاتەوە و ئەگەر سەربكەوێت بۆ سەرۆكایەتی ئەوا دەیەوێت كە ئەمریكا پەیوەندییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی پەرەپێبدات بەتایبەت لەگەڵ پەیمانی باكوری ئەتڵەسی "ناتۆ" و بخوازێت ببێتەوە بە زلهێزی جیهان، بەڵام ئەگەر سەركەوتنیش بەدەستبهێنێت ئەوا لەم كاتەدا دەستی بەستراوە و ناتوانێت وەك پێویست كار لە سیاسەتەكانی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا بكات، چونكە هەم هاوڵاتیانی ئەمریكا و هەم كۆنگرێس فشاری دەخەنەسەر كە رەوشی ناوخۆ چاكبكاتەوە و هیچ پشتیوانییەكی ناكەن بۆ هەنگاونان لەدەرەوەی سنوورەكانی ئەمریكا.
لە لایەكی دیكەوە، ئەوە روونە كە ئەمریكا لە پلەی یەكەمی ئاراستەكردنی سیاسەتی جیهاندا نەماوە و ناتوانێت وەك پێشتر بڕیاردەری كۆتایی بێت، ئەوەش پەیوەندی بە ناسنامەی سەرۆك یان تیمەكەی یان بەرپرسانی كۆشكی سپییەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بە بەهێزبوونی روسیا و چینەوە هەیە كە لەچەندین جومگەی هەستیاردا لە چەندین شوێنی ئەم جیهانە ئەمریكایان لاوازكردووە.
ئێستا مەترسی تەنها لەسەر سیاسەتەكانی دەرەوە یان ناوخۆی ئەمریكا نییە، بەڵكو مەترسی لەسەر خودی ئەمریكا و پرۆسەی دیموكراسی و ئایندەی ئەو وڵاتەیە، بەتایبەت ئەگەر كۆرۆنا بەردەوامبێت و لە مانگەكانی سێبتێمبەر و ئۆكتۆبەردا جارێكی دیكە دەستبكاتەوە بە بڵاوبوونەوە لە ئەمریكا و نەتوانرێت هەڵبژاردنەكان لەكاتی خۆیدا ئەنجام بدرێت، ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكەوێتە بۆشایی دەستوریی و گەورەتین قەیرانی دیموكراسی كە لەدوای شەڕی ئەهلی لە ساڵانی 1861 – 1865 ئەمریكا تووشی قەیرانی لەوجۆرە نەبووە.
هەرچۆنێك بێت و هەرچی روبدات ئەوا ئەمریكا بە ئابورییەكی لاواز و سیاسەتێكی لاوازەوە لە جەنگی كۆرۆنا دێتەدەرەوە و ناچارە كە ئیتر چاوی لەسەر سیاسەتەكانی ناوخۆی خۆی بێت و ناپەرژێتە سەر گەڕانەوەی هەیمەنەی خۆی بۆسەر جیهان و توانای نامێنێت كە خۆی لە ململانێی نێودەوڵەتی قورسەوە بئاڵێنێت و لە خۆرهەڵاتی ناوەراستیش خۆی دەپارێزێت لە دروستبوونی كێشە.
لەلایەكی دیكەوە ئاراستە و خولگەی هێز لە جیهاندا گۆڕانكاریی بەسەردا دێت وەك ئەوەی لە چەند ساڵی رابردوودا ئاماژەكانی بەدیدەكران، لە نمونەی ئەو بەرهەڵستییەی روسیا بۆ باڵادەستی ناتۆ لە ئەوروپای خۆرهەڵات بینرا، یان روبەروو بوونەوەكانی چین بۆ بەرژەوەندی ئەمریكا، هیچ بەدور نازانرێت كە چین و روسیا ببنە هاوپەیمانێكی بەهێز بۆ لاوازكردنی هەیمەنەی ئەمریكا كە لەدوای رووخانی یەكێتی سۆڤێتەوە بەسەر جیهاندا كردوویەتی.
ئەوەی ئێستا پێیدەوترێت سیستمی جیهانی، كە لەدوای رووخانی یەكێتی سۆڤێتەوە پایەكانی جێگیركراوە ئێستا كۆرۆنا هاوكێشەكانی تێكداوە، دوای تێپەڕینی كۆرۆناش ئەمریكایەك بەدیدەكرێت كە لەلایەك دەبێت ئابوری خۆی لە ئابوری چین جیابكاتەوە و لەلایەكیش دەبێت ئاراستەی كاركردنی بە دیوی ناوخۆی وڵاتەكەی خۆی بێت لە بەرامبەریشیدا روسیا و چین بەدیدەكرێن كە ئاراستەی كاركردنیان بۆ بەهێزكردنی پێگە و نفوزی خۆیانە لە دەرەوەی خاكی خۆیان، لەكاتێكیشدا كە چاوەڕوان دەكرا كۆرۆنا هەماهەنگی و هاوپەیمانی هەموو وڵاتان بەهێزتر بكات، بەڵام بەپێچەوانەوە چین و روسیا و ئەمریكا جەنگی هەواڵگری و زانیاری بەرامبەر یەكتر دەكەن و یەكتر تۆمەتبار دەكەن.
ئێستا واشنتۆن لەبەردەمی دوو ئەگەردایە، ئەگەر ترەمپ ببێتەوە بە سەرۆك ئەوا ئەو ناكۆكییانەی ئێستا هەن بەردەوام دەبن و جیهان ماڵئاوایی لە هاوكاریی نێودەوڵەتی نێوان زلهێزەكان دەكات تا ساڵانێكی دیكە، خۆ ئەگەر بایدنیش ببێت بە سەرۆك ئەوا جارێكی دیكە جیهان دەبێت خۆی ئامادە بكات بۆ گۆڕانكاری لە هاریكاری و پەیوەندی زلهێزەكان و جارێ نازانرێت چین و روسیا چۆن مامەڵە دەكەن.