01:24 - 16/04/2020

دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا چاودێریی تەلەفۆنی 35 سەركردەی جیهانی كردووە‌

پەیسەر

ئامانجی دەزگا هەواڵگرییەكان جۆراوجۆرن، هەندێكیان دەیانەوێت پارێزگاریی لە سیستەمی بەرێوەبردنی وڵاتەكانیان بكەن و نەهێڵن كەس و لایەنەكان زیانیان پێ بگەیەنن، بەڵام هەندێكی دیكەشیان خوازیاری ئەوەن چاودێریی ورد بخەنە سەر وردو درشتی وڵات، تەنانەت دەیانەوێت بزانن لە تەلەفۆنی هاوڵاتیانەوە چی دەگوترێت و لە مەسنجەرو تۆڕە كۆمەلایەتیەكانیشدا چی دەگوزەرێت، چوون ئەوان دەیانەوێت لەو رێگانەوە چۆك بە خەڵك دابدەن و نەهێڵن خەڵك بە ئاسوودەیی بژین، بەشێكی دیكەشیان خوازیاریی دروستكردنی كەشی ترس و تۆقاندنن، ئەو جۆرە دەزگایانەش لە لایەك زۆر بەنهێنی كارەكانیان دەكەن و لە لایەكی دیكەشەوە جگە لە بوودجە زەبەلاح خەڵكانێك بۆ ئەو شوێنانە دەستنیشان دەكەن كە توانای هەڵگرتنی نهێنی هەبێت و لە هەمان كاتیشدا متمانەی پێكراوی تەواوی خۆیان بێت، سەرەڕای هەموو ئەو شتانەش، هێشتا زانیارییەكان دەچنە دەرەوە، گەرچی هەندێك لەو زانیارییانە خۆیان بە دەست ئەنقەست ئەیدەنە دەرەوە بەڵام ژمارەیەكی زۆریشیان دەخوازن بۆ هەمیشەیی بە نهێنی بمێنێتەوە، یەكێك لەو دەزگا گەورانەی لە سەر ئاستی جیهان چاوی لەسەرەو توانای لەڕادەبەدەریی مادی و مرۆیی و سیاسی هەیە، دەزگای (CIA) ئەمەریكیە، كەچی كوڕە گەنجێكی لێپەیدا دەبێت و ڕێسەكەیان لێدەكاتەوە بە خوریی.

هەركاتێك بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا(CIA)گوێیان لەناوی (ئیدوارد سنودن) دەبێت یان ناوەكەیان دەكەوێتە بەرچاو، ئیتر ڕەنگیان تێكدەچێت، تووڕەدەبن و ڕق و تۆڵەیان دەكەوێتەوە بیر، چوون ئەو توانیویەتی بەشێكی زۆر لە نهێنیەكانی ئەو دەزگایە بخاتەڕوو، پەردە لەسەر زۆرێك لەسەر كارەكانیان لابدات، كە مەبەستیان بووە شاراوە بێت و كەس نەزانێت، چوون ئەو كارانە بووەتە هۆی تێكدانی پەیوەندییە باشەكانی وڵاتان و هەندێكجاریش بووەتە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا.

سنودن پێشتر كارمەندی دەزگا هەواڵگرییەكەی ئەمەریكا بووەو  ئێستا لە ڕوسیا دەژیی، چەندین جار ناوی كەوتووەتەوە بەرباس و كۆتا جاریش لەناوەڕاستی مانگی ئازاری 2015 دابوو، ناوی ئەو بووە مانشێتی بەشێكی زۆر لە میدیاكانی رۆژئاواو جیهان لەبەر ئەوەی زانیارییەكانی مایەی سەرسوڕمانی هەمووان بوو.

لەم ڕاپۆرتەدا تیشك دەخرێتە سەر كاردانەوەكانی ئەمەریكا و بەریتانیا، لەسەر كەسایەتی سنودن و كارەكانی و پاشان بەشێك لەو كارانە دەخرێنە ڕوو كە بووەتە مایەی نیگەرانییان و دەرخستنی ئاستی مەترسی ڕێكخراوە سیخوڕییەكان ، دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا (CIA) بە نموونە وەردەگیرێت.

سەرەتای چیرۆكەكە:
رژنامەی سەندەی تایمزی بەریتانی لە ڕایۆرتێكدا باس لەو دەكات كە چین و ڕوسیا زۆر سودیان لەو كۆدانە بینیوە كە سنودن دزیونی و ڕاپۆرتە تایبەتەكانی پێ كردوونەتەوە كە ژمارەیان ملیۆنەها ڕاپۆرتە، زۆرینەی ڕەهای زانیارییە هەواڵگرییەكانی ئاشكرا كردووە، لەناو ئەو زانیارییانەدا سەرجەم ئەندامانی هەردوو دەزگای هەواڵگریی بەریتانیاو ئەمەریكای تێدایە، هەربۆیە كارەكانی سنودن بووتە جێگەی بایەخی میدیاكانی رۆژئاوا.

هەڵوێستی بەریتانیا:
ئەوانە لە ئێستادا لەوە دڵنیابووتەوە كەچین وڕوسەكان زانیارییەكانی ئەوانیان لە بەردەستدایە، ئەوەش پێویستی كردووە لەسەر بەریتانیا كە شوێنگومكێ بە كارمەند و ئەندامانی هەواڵگرییەكەی بكات، زانیارییە كەسیەكان و ناوو ناونیشانیان دەستكاریی بكات و شوێنی نیشتەجێبوونیشیان بگۆڕێت لە ترسی ئەوەی كە هەموو زانیارییەكانیان لای چین و ڕوسیایە، ئەوەش لە ڕێگەی نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیاوە بە فەرمی بە سەندەی تایمز دراوە.

هەرچەندە نوسینگەكەی سەرۆك وەزیران گوتویەتی كە سنودن دەستی بە خوێن سوورە، بەڵام ئەنجوومەنی وەزیرانی بەریتانی جەختی كردووەتەوە كە ئاشكرا بوونی ئەو زانیارییانە هیچ زیانێكی بە بەریتانیا نەگەیاندووە، سەرەڕای ئەوەش دەزگای هەواڵگریی بەریتانی بۆ ماوەیەكی زۆر كە نزیك دەبوویەوە لە دووساڵ بە هەستیارییەوەو مامەڵەی دەكرد، دەترسا لەڕێگەی ئاشكرا بوونی ئەو زانیارییانەوە زیانێكیان بەربكەوێت، لە هەمان كاتیشدا بۆ ماوەیەكی زۆر ببوە خەم و مەراقیش بۆ سەرۆك وەزیرانی ئەوكات دیڤید كامیرۆن. لەوبارەیەوە وەزیری بەرگریی بەریتانی پێشوو –فلیپ هاموند- ڕایگەیاندووە كە سنودن زیانێكی گەورە لە رۆژئاواو دەدات بە سیستەم و خەڵكەكەشیەوە. ئەو بەرپرسە بە تەلەفزیۆنی –سكای نیوز- ی گوتووە: كە بێگومان سنودن زیانمان پێدەگەیەنێت.

بەڕێوەبەرانی دەزگا هەواڵگرییەكانی بەریتانیا جەختیان لەسەر ئەوە كردووەتەوە كە زانیارییەكانی سنودن زیان لە بەگژداچوونەوەی  تیرۆر دەدات و گەشەیان پێدەدات، ئەوە لە حاڵێكیشدایە كە سنودن جەختی كردووەتەوە كە ئەو زانیارییانە بە هیچ شێوەیەك ناگات بەو جۆرە كەسانە كە ئەو ناوی ناون هێزە نامۆكان.

كارەساتە گەورەكە بۆ ئەمەریكایە:
رۆبەرت بیر، ئەفسەری پێشووی دەزگای هەواڵگریی (CIA) ئینكاری ئەوەی نەكردووە كە زانیارییەكان لەڕێگەی سنودنەوە گەشتووتە بەرپرسانی چین و روسیا، بە پێی وتەكانی ئەو ئەفسەرە، خراپترین ڕووداوە كە بەسەر رۆژئاوادا هاتووە، لە هەمان كاتیشدا ئاگاداركردنەوەی داوەتە وڵاتەكەی كە ئەو زانیارییانەی لە رێگەی كۆدەكانەوە كراونەتەوە بەمانای ئەوە دێت كە ئەو لایەنانەی دیكە هەموو نهێنیە هەواڵگریی و سەربازییەكانیان لە ژێر دەستدایە. بە پێی بۆچوونەكانی ئەو ئەفسەرە هۆكاری ئەوەی ڕوسیا تادێت دژایەتیەكانی تۆختر دەكاتەو ە بۆ ئەو زانیارییانە دەگەڕێتەوە. ئەو ئەفسەرە ڕەخنە لەوەش دەگرێت كە چۆن (NSA) ئاژانسی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا چۆن ڕێگەی داوە سنودن دەستی بەو هەموو زانیارییانە بگات. ئەو سەرسوڕمانی خۆشی لەوە درەبڕیوە لەداوی ئاشكرا بوونی ئەو زانیارییانە كەس نەكوژراوە!

بیر بۆماوەی 21 ساڵ لەنێو دەزگای هەوالگریی ئەمەریكا (CIA) كاری كردووە، كاروباری رۆژهەڵاتی ناوینی بەدەستەوە بووە، ئەوانەی كە كاریان لەو دەزگایە كردووە پێیان وایە ئەو بەیەكێك لە ئەفسەرە چالاك و دڵسۆزەكان دێتە ئەژمار، بەڵام دوای ئەوەی لە كارەكەی خانەنشین دەبێت وەك نووسەر و چاودێری سیاسی كاردەكات، ئەو تا ئێستا چەند كتێبێكی لەبارەی چالاكیە هەواڵگرییەكانەوە بڵاوكردووەتەوە.  لە هەمان كاتدا ئەو سەری لەوە سوڕماوە كە بۆچی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكی تا ئێستا بەفەرمی قسەیەكی لەوبارەیەوە نیە.

سنودن كێیە؟
چەند ساڵێكە ناوی سنودن هەموو جیهانی پڕكردووە، خەڵكێكی زۆر سەرقاڵی ئەو بابەتانەن كە ئەو ئاشكرای كردوون، بەتایبەتی ئەوانەی لە بواری سیاسی و هەواڵگرییدا كار دەكەن. ئەو خاوەنی بەرنامەیەكی سیخوڕیی بوو بەسەر تەلەفۆن و ئینتەرنێی و سەرجەم بوارەكانی پەیوەندیگرتن  كەبە –بیریزم- ناسرابوو، بەشێكی زۆری توێژەرانی بواری ئاسایش و سیاسەت باوەڕیان وابوو، كە ئەو زانیارییانە كێشە بۆ سەرۆكی پێشوو –باراك ئۆباما- دروست كردووەو لەوێشەوە زیانی زۆری لە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا داوە.

سنودن 21/6/1983 لە ناوچەی –ئیلیزابیس سیتی- ویلایەتی كارولاینای باكوور لەدایك بووەو هەر لەوێش گەورە بووە، دواتر لەگەڵ خانەوادەكەیدا دەگوازنەوە بۆناوچەی  -ماریلاند- كە دەكەوێتە نزیكی بنكەی سەرەكی ئاژانسی هەواڵگریی ئەمەریكا (CIA)، ئەو دەڵیت ڕۆژێك لە رۆژان بە بیریدا نەهاتووە كە ئەمەریكا بە دوژمنی خۆی بزانێت و بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی وەسفی بكات.

توێژەرێكی دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا باس لەوە دەكات كە ئەو لە قۆناغەكانی خوێندنیدا قوتابییەكی بەرچاوو دیار نەبووە، نمرەكانی قۆناغی ئامادەیشی شایەتی ئەوەن، پاشان چووەتە كۆلێژی زانستەكانی كۆمپیوتەر لە ناوچەی ماریلاند، بەڵام بۆی تەواو نەكراوەو دوای چەند سالێك دابران دووبارە گەڕاوەتەوە بۆ خوێندن و دووبارە بۆی تەواو نەكراوە، بۆیە تەنها هەڵگریی بروانامەی ئامادەیی بووە.

ساڵی 2003 پەیوەندی كردووە بە سوپای ئەمەریكاوەو چووەتە نێو مەشقی هێزە تایبەتەكان بەڵام لەبەر ئەوەی لەكاتی مەشقكردن دا هەردوو قاچی دەشكێت لە مەشقكردن دوور دەكەوێتەوە.
دواتر لە یەكێك لەبەشەكانی هەواڵگری لە ماریلاند وەك پاسەوان دادەمەزرێت، پاشان لەوێوە ڕێگەی بۆ خۆش دەبێت كە بچێتە بەشی ئەلیكترۆنی و كۆمپیوتەری ئەو بەشە، بەهۆی ئەوەی كە ئەو كۆمپیوتەری بە شێوەی زانستی خوێندبوو، شارەزاییەكی زۆرباسی هەبوو، لەبواری ئەنتەرنێتیش دا دەستێكی باڵای هەبوو، بۆیە زۆر بەئاسانی چووەتە پێشەوەو لە كارەكان شارەزا بووە.

ئاشكراكردنی نهێینەكان:
دوای دەستبەكاربوونی بە كارێكی دبلۆماسی لەگەڵ تیمێكدا دەینرێن بۆ جنێفی پایتەختی سویسرا، كاری ئەو بریتی دەبێت لە پاراستنی ئاسایشی كۆمپیوتەرەكانی ئەو تیمە لەبەر ئەوەی نهێنی زۆر گرنگیان تێدابووە. لەوێوە ئیتر دەستی لە زانیاری زۆر گیردەبێت و بەهۆی تێكڵاوی زۆری لەگەڵ كارمەندەكانی دەزگای هەواڵگریی، تا ماوەی سێ ساڵیش  باوەڕی بەوە نەدەكرد ئەو هەموو زانیارییانەی هاتبێتە بەردەست ، بۆیە لە دوای ئەوە بیر لەوە دەكاتەوە كە بیدات بە وڵاتێكی دیكەو پەردەیان لەسەر  لابدات. بەڵام دوو لەمپەر لە بەردەمیدا دەبێت، یەكەمیان ئەوەیە زانیارییەكان تایبەت بوون بەو كەسانەی كە خۆی چاودێریی كردوون و ڕاستەوخۆش دەردەكەوت كە ئەو سەرچاوەی هەواڵەكانە، دووەمیش لەكاتی سەركەوتنی ئۆبامادا 2009 پەیمانی چاكسازیی زۆریدا لەناو وڵاتدا ئەنجامی بدات.

ساڵی 2009 سنودن لە كاركردن لە دەزگای هەواڵگریی ئەمەریكا دوور دەكەوێتەوەو  بە پێی گرێبەستێك لەگەڵ كۆمپانیایەكی یابانی بۆ كاری ئاسایشی نیشتیمانی كاردەكات، لەو ماوەیەدا دەردەكەوێت كە حكومەتەكەی ئۆباماش ناتوانێت چاكسازیی ئەنجام بدات، بۆیە پێی وایە چیتر چاوەڕێ نەكات و ئیتر  چاوەڕیی كات نەكات و دەست بكات بەپلانەكەی.
هەرچەندە سنودن موچەی ساڵانەكەی 200 هەزار دۆلار بوو، خاوەنی خانوویەكی زۆر باش بوو لە دوورگەی هاوای ل ئەمەریكا، بەڵام ئەوەی كە ڕێگری ڕاستەقینە بوو لەسەر ئەنجام نەدانی كارەكەی بریتی بوو لەوەی كەس و كارەكەی بكەونە ژێر هەڕەشەو سزاوە.

تا لە مانگی 6 ی 2013 دا مۆڵەتی لەكارەكەی وەرگرت بە بیانووی نەخۆشییەوە، گوایە تووشی سەرئێشەو سەرع و بورانەوە بووە، لە 20/6/2013 لە ئەمەریكاوە بەرەو هۆنگ كۆنگ هەڵات ، ئەمەریكا یەكسەر تاوانباری كرد بە سیخوڕیی ، دواترزۆرینەی  زانیارییەكان دزەی كردە نێو رۆژنامەكانی گاردیانی بەریتانی و واشنتۆن پۆستی ئەمەریكی ، لەدوای ئەوە سنودن بەناچاریی چووە مۆسكۆ.

لێرەوە كێشەی سنودن دەبێتە كێشەیەكی نێو دەوڵەتی و ناكۆكی لە نێوان چین و روسیا لەگەڵ ئەمەریكا، ئەو زانیارییانەی لەنێو میدیاكاندا بڵاوكرایەوە هەمووی جەخت بوو لەسەر نەبوونی ئازادی و سیخوڕیی كردن بەسەر خەڵكەوە لەڕێگەی تەكنۆلۆژیاوە، سنودن لەوبوارەدا یەك ملیۆن و حەوت سەد هەزاربەڵگەی لەبەردەستدا بوو كە سیخوڕیی بەسەر ملیۆنەها خەڵكەوە كراوە.
لەگەڵ بڵاوبوونەوەی بەڵگەكانی سنودن لەناوخۆو دەرەوەش ناڕەزایی زۆری لێكەوتەوە، پەرلەمانتاری كۆمارییەكان ئەو بەڵگانەیان بەدەستەو گرت و لەدژی باراك ئۆباما بەكاریان هێناو گوتیان كەسێكی لایەق و شیاوی سەرۆكایەتی نیە، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لەسەر ئاستی پەیوەندییەكان و توانای نێو دەوڵەتی ئۆباما شكستی هێنا و لەناو میدیاكاندا بڵاوبوویەوە كە ڕوسیا توانیویەتی ئەمەریكا بخاتە تەڵەوەو بەكاری بهێنێت.

دیارترین كێشە ئاشكراكراوەكان:

1-گوێگرتن و چاودێری كردنی تەلەفۆنی 35 سەرۆكی وڵاتانی جیهان
بە پێی بەڵگەنامەكانی سنودن ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی ئەمەریكا تەلەفۆنی 35 سەركردەی وڵاتانی خستۆتە ژێر چاودێرییەوە، ئەوەش لەڕێگەی بەرپرسێكی نەناسراوی ئەمەریكاوە.
گاردیان لەزاری ئەنگیڵا مێركڵەوە بەسەرسورمانەوە نوسیویەتی: ئۆباما گوێ لە تەلەفۆنەكانم دەگریت؟ رۆژنامەی دیرشپیگڵ ی ئەڵمانیش نوسیویەتی كە ئەڵمانیا یەكێك بووە لەو وڵاتانەی كە چاودێری كراوە لە لایەن ئەمەریكیەكانەوە، ئەوەش بووە هۆی ئاڵۆزیی لە پەیوەندییەكانی نێوانیاندا، مێركڵ گوتبووی: ئێمە پێویستمان بە هاوپەیمان و هاوبەشێكە متمانە لە نێوانماندا هەبێت، بۆیە ئێمە بە هاوپەیمانیەكەماندا دەچینەوە، سیخوریی كردن بە سەر هاوڕێ و هاوپەیمانەكانەوە كاری نادروست و ڕێگەپێنەدراوە. وتەبێژی ئەڵمانیاش دانی بەوەدا ناوە كە ئەمەریكا چاودێریی مۆبایلی ئەنگێلا مێركلی كردووە.

2- ئەندامانی داعش سەیری كەناڵە سێكسیەكان دەكەن:
بەڵگەنامە دزە پێكراوەكانی دەزگای سیخوڕیی ئەمەریكا باس لەوە دەكەن كە چاودێری ژمارەیەكی زۆر لە توندڕەوەكانی داعشی كردووە، بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت كە دووفاقی لە ڕەفتارو گوفتاریان دا هەیە و ئەوان بە دزییەوە سەیری كەناڵە سێكسیەكان دەكەن، لەناو بەڵگەنامەكاندا هەندێك دەستەواژەی سێكسی و شتی تر لەنێو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەكار دەهێنن .
لە هەمان كاتدا لە نێو بەڵگەنامەكاندا هاتووە كە رۆڵی هەواڵگریی ئەمەریكا لەگەورە كردنی داعشدا بەرچاوە، چاودێرانی سیاسی باس لەوە دەكەن هەر هەفتەیەك لە دوای بڵاوبوونەوەی زانیارییەكانی سنودن گروپە توندڕەوەكان خۆیان كۆكردەوەتەوە و تەكتیكەكانیان گۆڕیوەو ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئەوان دەستیان پێیانەوە بووە.
خراپترین كاریش ئەوەبوو كە سیخوڕی بەسەر هاوڵاتیانەوە كراوە لەناوخۆی ئەمەریكادا، ساڵی 2014 ش دامەزراوەی ستۆكهۆڵم خەڵاتی نۆبڵی بەدیل (خەڵاتی رایت لیفیلهوود)ی لە بواری بوێریی و توانای دەرخستنی نهێنیەكان بەخشییە سنودن، لەبەر ئەوەی لەبواری دیموكراسیەت و مافەكانی مرۆڤدا ئەو جۆرە كارانە بێزراو و دژە مرۆیین و دەبێت بە هەمووان ڕێگریی لێبكەن.