01:19 - 12/04/2020

كۆڤید19 پەیوەندییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانمان بەكوێ دەگەیەنێت؟‌

پەیسەر

ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ –كۆڤید19- هەلێكی گەورەی خستۆتە بەردەستی مرۆڤایەتی تا پێداچوونەوە بە هەموو كایەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵدا بكات، هەلێكی وەهای پێبەخشیوە كە لەڕێكخستنی كارو بارەكانی ناوماڵەوە بیگرە، تا بیركردنەوە لە دروستكردن یان بچڕانی پردی پەیوەندی نێوان وڵاتان، بەجۆرێك هاتووەتە پێشەوە كە هەندێك دەڵێن: ڤایرۆسێكی زۆر دادپەروەرە، لەبەر ئەوەی هیچ جیاوازییەك نازانێت و حسابیش بۆ هیچ ناوو نازناوێك ناكات، هەندێكی دیكەش دەڵێن ئەو بوونەوەرە بەچاو نەبینراوە توانی هەموو دەستكەوت و بینراوەكانی مێژووی مرۆڤایەتی خستەوە سەر پلێت و بەنەرمی دەرگای بە هەمووان داخست و هەمووانی لە شەقام و شوێنی كارەكانەوە خزاندەوە نێو ماڵەكانی خۆیان.

ڕاستتر ئەوەیە كە ئەو هاوكاریی و هەوڵانەی ئێستا پێشكەش دەكرێن بەردی بناغەی ژیانمان دادەنێت بۆ ساڵانی داهاتوو، ئەمە قسەی نوسەرو مێژوو نووسی ئیسرائیلی یوفال نوح هراری یە كە قسەی بۆ بی بی سی كردووە، یوفال هراری نوسەرێكی دیاری ئیسرائیلییەوە لە دیدگای خۆیەوە قسە لەسەر زۆر لایەنی ڤایرۆسەكە دەكات، بەتایبەتی پێی وایە ئەو ڤایرۆسە بچووكە هەرچەندە بچووكیش بێت بەڵام پێویستی بە یەكگرتنی هەموو جیهان هەیە، پێمان دەڵێت، بەتەما مەبن كۆرۆنای نوێ كۆتایی بە سروشتی مرۆڤەكان بهێنێت كە بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە.

پرسیاری لێكراوە، چ جۆرە كۆمەڵگەیەك لەم دەردە ڕزگاری دەبێـت؟ ئایا دەبێتە هۆكاریی یەكگرتوویی ولاتان؟ یان لەیەكیان دادەبڕێـت؟ ئایا هۆكارە سیاسی و چاودێرییەكان بۆ پارێزگاریی خەڵكی مەدەنیی سڤیلە یان بۆ لەناوبردن و چەوساندنەوەیان؟

كۆرۆنای نوێ پرسیارگەلێك دێنێـتە ئاراوە كە شێوە ڕواڵەتیەكەی تەندروستییە و لە هەمان كاتیشدا بواری سیاسیش لەخۆ دەگرێت

هراری كە قسەی بۆ بەرنامەی –ساعة اخباریة-ی بی بی سی عەربی كردووە گوتوویەتی:  دەكەوێتە سەر ئەوەی ئێمە لە چ گۆشەنیگایەكەوە بۆ ئاریشەكە دەڕوانین، ئایا ئێمە وەك كێشەیەكی نەتەوەیی جوداخواز لێی دەڕوانین؟ یان لە ڕوانگەی هاوكاریی و پێكەوەیی نێو دەوڵەتیەوە سەیری دەكەین؟ تێڕوانینی دووەم كە لە سەر ئاستی دەوڵەتە دەبێت لە ناوخۆوە دەست پێبكرێت، كە ئایا لەڕوانگەی شمولیەت و كۆنترۆڵی ناوەندو چاودێریی كردنەوە ئەنجام دەدرێت یان لەڕیگەی گیانی هاوكاریی و بەسەنتەركردنی هاوڵاتیان؟

هراری دەڵێت: پەتای كۆرۆنای نوێ پرسیارگەلێك دێنێـتە ئاراوە كە شێوە ڕواڵەتیەكەی تەندروستییە و لە هەمان كاتیشدا بواری سیاسیش لەخۆ دەگرێت ، بەڵام كاتێك مامەڵەی لەگەڵ دەكەین و دەچینە بوارە زانستییەكەیەوە، كەمتر دەچین بەدەوری لایەنە سیاسیەكەیدا.

ئەو دەڵێت: مرۆڤایەتی هەموو پێداویستیەكانی لەناودانی ڤایرۆسەكەی لەبەردەستدایە، خۆ ئێمە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا ناژین، ئەمەش تاعوونە ڕەشەكە نیە، كێشەكە پەیوەندنی بە مرۆڤە مردووەكانەوە نیە، ئەوەی ئێمەی نیگەران كردووە نازانین ئەو كەسانە چی دەیانكوژێت؟ ئێمە چیمان لەدەست دێت و دەتوانین چییان بۆ بكەین؟

زانایانی چینی توانییان ڤایرۆسی سارس كوف 2 دەستنیشان بكەن و لە كاتی بڵاوبوونەوەیدا بەدوایدا بچن، سەرەڕای ئەوەی تا ئێستا كۆڤید19 دەرمانی دیاری كراوی نیە ، بەڵام توێژەران و پسپۆڕانی بواری دەرمانسازیی چەند پێكوتە-ڤاكسین-یان دیاری كردووەو پێشكەوتووترین ئامێر و تەكنۆلۆژییان تێدا بەكار هێناوە، ئەوە سەرەڕای ئەوی هەندێك رەفتاریی تاكە كەسی دەبنە ڕێگریێكی باش لە نموونەی دەستشۆردن و دوور كەوتنەوە لە تێكەڵاوی كۆمەڵایەتی، ئەوانە لەمپەردروست دەكەن بۆ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكەو ڕایدەگرن.

هراری دەشڵێت: من لەوە تێدەگەم كە ئێمە زۆر بەتواناین لەبەرامبەر ڤایرۆسەكەدا، تەكنۆلۆژیای بەهێزمان هەیە، ئەوەندەش ئابوورییمان بەدەستەوەیە بتوانین بیڕوخێنین، بەڵام پرسیار ئەوەیە چۆن ئەو هێزە بەكاربهێنین؟ لە ڕاستیشدا ئەم پرسیارە لە لە پرسیارێكی زانستییەوە ڕوو دەكاتە پرسیارێكی سیاسیی.

ئێمە زۆر بەتواناین لەبەرامبەر ڤایرۆسەكەدا، تەكنۆلۆژیای بەهێزمان هەیە، ئەوەندەش ئابوورییمان بەدەستەوەیە بتوانین بیڕوخێنین

تەكنۆلۆژیای مەترسیدار:
لە حاڵەتە لەناكاوەكاندا هەمیشە گۆڕانكارییە گەورەكان خێرا ڕوویان داوە، بەڵام بڕیاری سیاسی زۆریی پێچووە، ئەوەش بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی كێشەكان لە ماوەی شەووڕۆژێكدا، ئەمە قسەی هراری یەو كە لە فاینناشنال تایمزدا گوتوویەتی، تەكنۆلۆژیای چاودێریی زۆر بەخێرایی پەرەی سەندو پێشكەوت، زۆر بە خێرایش لەناو كۆمەڵگەدا جێگەی خۆی كردەوەو بەكاریش هێنرا، بەڵام ئەگەر بكەوێـتە دەستێكی نائەمین و بەهەڵە بەكاری بهێنێت، كارەسات دەخوڵقێنێت، كە لەوانەیە حكومەتەكان بەو شێوەیە بەكاری بهێنن، خەڵك بخەنە ژێر چاودێریی وردو هەمە لایەنەوە، بیانەوێت لەو ڕێگەیەوە سەرجەم زانیارییەكان كۆبكەنەوە ، ئیتر حكومەتەكان دەكەونە بڕیاری هەڵەدان و ناتوانن شەفاف و بێ گرێ و گۆڵ بن.

بۆنموونە لە ئیسرائیل دەزگای هەواڵگریی و كۆكردنەوەی زانیاریی (نهێنی) زۆر پشتیوانی دەكرێت و بەهێزە، بەڵام دەزگای تەندروستی وا نیە، نەیانتوانیوە ئەو سیستەمە بخە خزمەتی ئەوەی بزانن چەند كەس تووشی ڤایرۆسەكە بووە، بەڵام كۆریای باشوور توانیویەتی ئەو كارە ئەزموون بكات، هراری دەڵێت ئەم هەنگاوە پاڵ بە كۆریاوە دەنێت هەنگاو بەرەو شەفافیەت هەڵبگرێت.
لە چین باشترین و پێشكەوتووترین ئامێری تەكنۆلۆژییان هەیە و خستیانە خزمەتی كۆنترۆڵكردنی كۆرۆناوە و توانییان لەو ڕێگەیەوە كەرەنتینە سەركەوتوو بێـت و نەشكێنرێت، لە هەمان كاتدا ئەم كارە بۆ كاتێكی دیاریی كراوو سنووردار چاكەو بەسوودە، بەڵام نەك بە شێوەی هەمیشەیی و بەردەوام.

هراری بە بی بی سی گوتووە: من پشتگیریی و لایەنگری ئەوەم كە حكومەتەكان بریاری یەكلاكەرەوەو توندیان هەبێت و هەندێكجاریش ڕایدكاڵیانە ڕەفتار بكەن بۆ ئەوەی خەڵك رێنماییە تەندروستیەكان پەیڕەو بكەن، بەهەمان شێوە لە بواری ئابووریش دا بڕیارەكانی توند بن، بەڵام لە پێشدا دەبێت خودی حكومەتەكانیش هەڵبژێردراوی گەل بن و لەپێناوی ئەواندا ئەو كارانە ئەنجام بدات.
هەروەها گوتوشیەتی:  لەكاتە ئاساییەكاندا حكومەت دەتوانێت بە زۆرینەی 51% حوكمی وڵاتەكەی بكات، بەڵام لەو كاتانەدا دەبێـت حكومەت نوێنەری هەموو لایەك بێت و حكوومەتی هەمووان بێت.

كەرەنتینە بۆ هاوكاریی
لەم ساڵانەی دواییدا زۆرێك لەحكومەتەكان ڕووبەڕووی نیگەرانی و ناڕەزایەتی خەڵكەكەیان بوونەوە، ئیتر ناڕەزایەتیەكان نەتەوەیی یان شەعبی بووبن، ئەوەش بووە هۆی دابەشكردنی كۆمەڵگەكان بۆ دووبەرەی دژ بەیەك، لەو ڕێگەیەوە خەڵك ڕقێكی زۆریان پەیدا كرد لە هێزی بیانی و ئەوانەی دەرەوەی خۆیانن، بەڵام دەركەوت ئەو ڤایرۆسە نوێیە كەس ناناسێـ ت و جیهانگیرە، جیاوازیی ناكات لە نێوان هیچ پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی و ئاینی و نەتەوەیی و وڵاتەكانیش دا. كەواتە دەبێت ئێمە لەبەرامبەر ئەو ڤایرۆسەدا یەكێك لەم دوو ڕێگەیە هەڵبژێرین، یەكگرتوودەبین یان پەرتەوازە و هەر كەس بۆ خۆی.

یەكێك لەم دوو ڕێگەیە هەڵبژێرین، یەكگرتوو دەبین یان پەرتەوازە و هەر كەس بۆ خۆی

هەندێك لەوڵاتەكان تاك لایەنە خەریكی بەرەنگاریی ڤایرۆسەكەن، پەنایان بردووە بۆ كەرتی تایبەتی كە هاوكارییان بكات و ژێرخانی تەندروستییان بۆ تۆكمە بكات، لەم میانەیەدا ڕەخنەی زۆر ڕووبەڕووی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا بوویەوە، هەموو ئەو ڕێگایانەی داخست كە بیانەوێت هاوكارییان بكەن لە دابینكردنی ئامێری هەناسەدانی دەستكردو دەمامك و پێداویستیەكانی دیكەی تەندروستی .

لە هەمان كاتیشدا لەلایەن وڵاتە هەژارەكانەوە ترسێكی زۆر بەرقەرارە ئەگەر وڵاتە سەرمایەدارو بەهێزەكان پێكوتەو دەرمانی دژ بەو ڤایرۆسە بدۆزنەوە، پێیان بگات و دەرەقەتی كڕینی بێن و ژمارەی پێویستیان بەدەست بگات.

هراری باس لە سوودی هاوكاریی و یەكگرتوویی دەكات لە نێوان وڵاتەكاندا، دەڵێت دەبێـتە هۆكاری بەهێزبوونی پەیوەندی و دابەشكردنی سەرچاوە مرۆیی و مادییەكان بەسەر سەرجەم وڵاتە زیان لێكەوتووەكاندا.

هەروەها دەشڵێت پێویستە هەمووان بگەڕێینەوە بۆ ئەو ئەزموونەی كە مرۆڤ لەسەردەمی چاخە بەردینەكاندا گرتوویانەتە بەر و لەكاتی بڵاوبوونەوەی تاعون دا لەیەك دوور كەوتوونەتەوە، ئەوە لەسەر ئاستی گەلان، نەك حكومەت. دەڵێت: تەنانەت لە سەدەی 14 دا كاتێك (تاعوون) مەرگی ڕەش بڵاوبوویەوە زیانی زۆری بەمرۆڤایەتی گەیاند، بۆیە ئەزموونی ئەوان بۆ ئێمە سوودی نیە و ناگاتە فریای ئەم دەردە.

 پێم وانیە گۆڕانكاریی گەورە لە سروشتی مرۆڤەكاندا دروست بكات

ئایا دەتوانین دۆخی كۆمەڵایەتی بگۆڕین؟
هراری باوەڕی وایە هەرچیەك بكەین و هەرچۆن شرۆڤەی دۆخەكە بكەین ئێمە وەك بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی دەمێنینەوەو گۆڕانگاریی بەسەر ئەو ڕاستەقینەیەدا نایەت.
دەڵێت : ڤایرۆسەكە لەسروشتی مرۆڤەكاندا باشترینی بۆ خۆی هەڵبژاردووە، ئەویش غەریزە –ڕەمەك-ی سوز و نزیكی و پێكەوە بوونە لەگەڵ ئەو كەسانەی كە تووش دەبن، ڤایرۆسەكە لەو ڕێگەیەوە دەگوازرێتەوە و تووشی ئەو بەڵایەمان دەكات، هەر بۆیە پێویستە لەسەرمان لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە لەیەك دوور بكەوینەوە، دەبێت هێندە زیرەك و بەتوانابین كە بە ژیریی و توانای عەقڵیمان بڕیار لەسەر شتەكان بدەین و هەڵسەنگاندن بكەین نەك بە لێكدانەوەی دڵ  و سۆز ئامێز.
ئەو دەشڵێت: دەزانم ئەم كارەش بڕێك سەختە چوون ئێمە بەسروشت بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتین، كاتێكیش ئەم دەردو بەڵایە كۆتایی دێت پەیوەندییەكان توندو تۆڵ دەبنەوەو پێم وانیە گۆڕانكاریی گەورە لە سروشتی مرۆڤەكاندا دروست بكات.