05:34 - 31/03/2020
رەوشتی مرۆڤ دوای كۆرۆنا دەگۆڕێت...
جیهان دوای كێشەی كۆرۆنا دەگوردرێت، رەنگە چەند حكومەتێك بروخێن، ئابوریە بەهێزەكان پاشەكشە بكەن، چەند هاوپەیمانیەتێكی نێودەوڵەتی هەڵوەشێننەوە و هاوپەیمانی نوێ دروست بن، بەڵام با واز لەحكومەت و هاوپەیمانیەتیەكان بهێنین و بچینە ناخی خۆمانەوە، بۆ ئەوەی بزانین ئەو نەخۆشیە چۆن ئێمە دەگۆرێت.
رەنگە كۆرۆنا یەكەم نەخۆشی جیهانی بێت كە تۆ بینیوتە بەڵام یەكەم نەخۆشی پەتایی نیە كە ڕووبەڕووی گۆی زەوی بۆتەوە، زۆر نەخۆشی تر كە مرۆڤایەتیان هەژاندووە بەڵام تێپەریون یان مرۆڤ بەسەریاندا زاڵ بووە، بەدرێژایی مێژوو كۆمەڵگەكان گۆرانكاری تێیاندا ڕوویداوە، ڤایرۆس و پەتا كاریگەری لەسەر ئەو كەسانە دروست دەكات كە خۆیان راستەوخۆ كێشەكەیان تاقیكردۆتەوە، وەك ئەوەی تۆ ئێستا ڤایرۆسی كۆرۆنا دەبینی، بەڵام كاریگەری ئەو پەتایە دەگاتە ئەو نەوانەش كە هیچ دەربارەی نەخۆشیەكە نازانن و تەنها ناوەكەی دەبیستن، وەك ئەوەی تۆ ئێستا دەربارەی تاعون دەیبیستی.
ئەوانەی لەو پەتایە رزگاریان دەبێت تەنها لەرووی جەستەیەوە رزگار دەبن، بەڵام دەكەونە ژێر كاریگەری دەرونی چونكە كۆمەڵگە بریتیە لەژمارەیەك تاك، گۆرانی تاك گۆڕانی تەواوی كۆمەڵگەی بەدوادا دێت، لێرەوە دەتوانین دەستەواژەی سیاسی یان سەربازی بۆ هەوڵەكانی ڕووبەرووبونەوەی پەتا بەكاربهێنین وەك " شەڕ دژی پەتا – پەتاكان وەك جەنگ وان".
ئەم ڤایرۆسە هەندێك داب و نەریت لەناو دەبات و هەندێكی تر دروست دەكات، وا دەكات مرۆڤ ڕووبەڕووی بۆچوون و بیروباوەرەكانی ببێتەوە، نەگۆرەكان دەلەرزێنێت و ئەوەش دەچەسپێنێت كە موستەحیل بوو.
زانایانی بواری دەرونی دركیان بەوە كردووە و چەند ساڵێكە كاری تێدا دەكەن، تێبینی ئەوەیان كردووە كە كۆمەڵگەكان شێوەی دیاریكراویان هەیە لە رەفتار و لایەنی دەرونی گشتی لەكاتی بڵاوبونەوەی پەتا، ئەم شێوە تایبەتیە گەیشتۆتە ئاستێك لقێكی زانستی دروست بێت بەناوی " درونناسی پەتا" یان سایكۆلۆجیای دۆخی پەتا" وەك ئەوەی پزیشكان و دەرونناسان ناوی دەنێن .
شێرپەنجە ترسناكە بەڵام پەتا تۆقێنەرە
نەخۆشیە ئاساییەكان بە جۆراوجۆری ئاستی مەترسیەكانیان، كە لەناو جەستەی مرۆڤ نیشتەجێ دەبن رەنگە لە پەتایەك ترسناك تربن كە لە وڵاتێكی دراوسێ بڵاودەبێتەوە بەڵام پەتاكە زیاتر دەیترسێنێت، چونكە تاك هەست بە نا دڵنیایی دەكات، و ئەوەش پەیوەندی بە ئەگەری توش بوونی بەنەخۆشیەك لەئەندامێكی جەستەیەوە هەیە تا ئەوەی هەست بكات كە شتێكی چاوەروان نەكراو چاوەرێی دەكات، ترس لەنادیار كۆمەڵگە بەتەواوەتی دەگرێتەوە و ژمارەی قوربانیەكان زیاد دەكات و زیادبوونی ژمارەی قوربانیەكانیش بەردەوام دەبێت هەتاوەكو تاك لەگەیشتنی ڤاكسین نا دڵنیا بێت.
لەكاتی نەخۆش كەوتنی ئەندامێكی جەستەی مرۆڤ ، مرۆڤەكە هەست بەمەترسی لەسەر خۆی دەكات بەڵام لەكاتی بڵاوبونەوەی پەتادا نازانێت قوربانیەكە خۆی دەبێت یان دایك و باوكی و یان منداڵ و هاوسەرەكەی.
بەبەردەوامی و لەگەڵ هەر پەتایەكدا كۆمەڵگەكان ڕووبەڕووی دۆخێكی ترسی نادیار دەبنەوە، لەگەڵ ئەوەی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا بگاتە هەر ئاستێك وەك ئەوەی ئێستا مرۆڤ دەستی پێگەیشتووە و لەبەردەستیدایە كە بەهیچ شێوەیەك مرۆڤ لەسەردەمی بڵاوبونەوەی تاعون و كولێرا لەبەردەستیدا نەبووە، لەگەڵ داهێنانی نوێ بەڵام مرۆڤ دەستەوستان نیە لەدروستكردنی هۆكاری نوێی نیگەرانی.
لەدۆخی كۆرۆنادا مرۆڤ لە نوێی ڤایرۆسەكە و نەبوونی زانیاری پێویست لەسەری دەترسێت، هەروەك زۆری توشبووان وادەكات مرۆڤ گومان لەخۆی و تواناكانی بۆ رزگاربوون بكات، گومان لەكەسە نزیكەكانی بكات لەترسی ئەوەی سەرچاوەی گواستنەوەی ڤایرۆسەكە بن، گومان لەتواناكانی دەوڵەت دەكات بۆ رووبەرووبونەوەی ئەو ڤایرۆسە، نزیكی لەمرۆڤەكانی تری بەلاوە گرنگ نیە هەرچۆنێك گوێ بەئاستی شەفافیەت و متمانەی پێشووی بەحكومەت نادات، لەسەردەمی پەتادا هیچ شتێك زاڵ نیە جگە لەگومان، گومان لەهەموو شتێك، ترس لەنادیاری كە نازانی چیە، توماس هوبز كە فەیلەسوفە بە یەك دەستەواژە كورتی كردۆتەوە كە " شەڕی هەمووشتێك دژی هەمووشتێك" ئەو شەرە لۆژیك و عەقڵ بڕیاڕی لەسەرنادەن، و كۆتایش نایەت تا ئەو كاتەی ڤایرۆسەكە خۆی رادەست دەكات، تەنانەت لەكاتی دەركەوتنی ڤاكسین و كۆنترۆڵكردنیدا ئاگرەكەی هەر دەمێنێت.
بەلارێداچوونی مرۆڤ لە وەهمی شارستانیەت بۆ ژیانی سەرەتایی
شەری هەموو شتێك دژی هەموو شتێك نە عەقڵی تێدایە و نەلۆجیك، چونكە لەكاتی پەتادا عەقڵانیەت لەهەموو شتێك دادەماڵدرێت، زانستی ئابوری ماوەیەكی دووروودرێژە بەرگری لە عەقڵانیەتی مرۆڤ دەكات، زانایانی ئابوری گریمانەی ئەوە دەكەن كە مرۆڤ بڕیارەكانی بەپێی لۆجیك دەدات، چونكە هەموو بڕیارەكانی لەسەر بنەمای لۆژیكی بونیادنراون، بۆیە دەبێت رەفتار و هەڵسوكەوتی مرۆڤ بەبەردەوامی پێگەیشتووانە و دانایانە بێت، بەڵام ئەمە دۆخی راستەقینەی مرۆڤە؟
واقعی مرۆڤ جەخت لەوەدەكاتەوە كە مرۆڤ هەندێك جار لەسەربنەمای هەست و حەزەكانی رەفتار دەكات، بەبێ بەكارهێنانی لۆژیك و عەقڵ، بۆیە زانستێكی نوێ گەشەی كرد كە هەوڵ دەدات، زانستی ئابوری وەك بیردۆز و ئابوری وەك ئەوەی مرۆڤ مامەڵەی لەگەڵ دەكات بەیەكەوە كۆبكاتەوە ئەویش ناوی زانستی رەفتاری ئابوریە، ئەو زانستە ئەوەی سەلماندووە كە مرۆڤ هەندێك جار بڕیارەكانی لەسەر بنەمای فشار یان ترس یان نیگەرانی و دوودڵی دەدات، و لەدۆخێكی وەك بڵاوبونەوەی پەتای مەترسیداردا.
گەرانەوە بۆ خورافیات دوای تێكشكانی قەڵغانی زانست و تەكنەلۆجیا
یەكێك لەدۆخەكانی دەرچوون لەعەقڵانیەت بۆ نالۆژیكی گەرانەوەی مرۆڤە بۆ كلتوری میللی وەك داواكاریەك بۆ وەڵامەكان، زانستی نوێ كە بۆ چەندین ساڵ تاكەكان متمانەیان پێی هەبوو، بەڵام ئەم پەتایە بووە خاڵی لاوازی، زانست لە قەڵغانێكی پۆڵاینەوە كە تاكەكان خۆی پێ دەپارێزن دەبێتە میزڵدانێكی گەورە، پاشان دەرفەت دەدەنە ئەو میزڵدانانە بۆئەوەی بتەقن و پارچەپارچە بن، كاتێك مرۆڤەكان دەگەرێنەوە بۆ باسكردنی باب و باپیرانیان كە چۆن لەرێگەی رێنیشاندەرێكەوە چارەسەری نەخۆشیەكانی خۆیان كردووە.
نامۆترین خورافیاتەكان بۆ رووبەرووبونەوەی كۆرۆنا لەجیهاندا
هەموو گەلێك میراتێكی خۆی لە خورافیات هەیە كە تێكەڵكراوە بە چارەسەر بۆ نەخۆشی جۆراوجۆر، بەنمونە لەچین، شونابینگ جێگری وەزیری زانست و تەكنەلۆجیا رایگەیاند 85%ی نەخۆشەكان لەو وڵاتەدا لەسەردەمی كۆرۆنا دا چارەسەرێكی تێكەڵاویان لە دەرمانە ناسراوەكان و چارەسەری میللی وەرگرتووە، جا ئەوانە نەخۆشی كۆرۆنایان هەبوبێت یان نەخۆشی تر ئەوەی گرنگە ئەوەیە متمانەیان بە چارەسەری دەرمانی شلۆق بووە.
بەبێ رەچاوكردنی ئاستی كاریگەری چارەسەرە میللیەكان، بەڵام جۆرێك لە دڵنیایی دەدەنە مرۆڤ، ئێستا دوورێگا بۆ چارەسەر هەیە یەكێكیان رێگەی میللیە كە پەیوەندی بەئاینەوە هەیە وەك ئەوەی لەهندستان بینیمان كاتێك گروپێكی هندۆس ئاهەنگێكیان بۆ رٍووبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا سازكرد و تێیدا میزی مانگایان خواردەوە، ئەوان پێیان وایە ئەوە لەكۆرۆنا دەیانپارێزێت، ئەوان مانگانە بەپیرۆز دەزانن بۆیە میزەكەشی بە پیرۆزیەك لەپیرۆزیەكانی خوا دەزانن.
جێگەی سەرنجە كە لەسەردەمی كۆرۆنا دا جیهان بۆتە گوندێكی بچوك وەك ئەوەی تۆڕی ئینتەرنێت ئاگادارت دەكات، لەم گوندەدا دەرفەتی گواستنەوەی زانست و خوارفیاتیش هەیە، بەجۆرێك كلتور و فەرهەنگی میللی لەم رۆژانەدا تایبەتمەندی جیهانی وەرگرتووە، دەكرێت گوندێك لەچین میزی مانگا بخۆنەوە وەك پەیرەوكردنی رێبازی هندۆسەكان، یان گوندێك لە پارێزگای سەعیدی میسر چارەسەر لەرێگەی دەرزی چینی تاقی بكەنەوە.
مرۆڤ پەنا بۆ ئاین دەبات و بەخێرایش وازی لێدەهێنێت
گەرانەوە بۆ كلتور و پەنابردن بۆ قسەی كەسانی پێشوو وەك هەوڵێك بۆ دۆزینەوەی چارەسەر، بەواتای ئەوە نایەت كە پەیرەوكردنی ئاین لەكۆمەڵگەدا لەدۆخی پەتادا زیادبووە بەڵكو مرۆڤ سەبارەت بەئاینیش دوو دڵ دەبێت.
پەیرەوكردنی بنەمائاینیەكان زیاد دەبن، خەڵك باوەر دەهێنن كە بەشێوەیەك لەشێوەكان پێویستیان بەئاین هەیە، بەجۆرێك پێویستیان بەو سەقامگیری و دڵنەواییە هەیە كە ئاین پێیان دەبەخشێت، بەتایبەتیش كە ئەو پەتایە كۆتایی ژیانی لەخۆگرتووە یان كۆتایی ژیانی تاك وەك لەخاڵی ترس لە نادیار باسمان كرد، مرۆڤ نازانێت سبەینێ چی روودەدات، عەقڵ خراپترین سیناریۆكانی بۆ هەڵدەبژێرێت، لەكاتێكدا مرۆڤ بزانێت كە كۆتایی جیهان بەكردەوە روودەدات، و دۆخەكە جیاوازە لەفلمەكانی هۆلیود بەوپێیەی پاڵەوانێك نیە رزگاری بكات، مرۆڤ پێویستی بەجیهانێكی تر دەبێت.
دەتواندرێت ئەوە لەویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا ببیندرێت، پێشتر 40%ی ئەمریكیەكان پێیان وابوو ئاین واتای هەیە و كاریگەری لەسەر ژیانی رۆژانەیان دروست دەكات، بەڵام لەدوای 11ی سێپتەمبەری 2001 و تەقاندنەوەی باڵەخانەكانی بازرگانی رێژەكە بۆ 71% بەرزبۆتەوە، ئەوە بەواتای گەرانەوە نیە بۆ ئاین و جێبەجێكردنی بنەماكانی، بەڵكو وەك سەرچاوەی دڵنیایی و كەمكردنەوەی ناخۆشیەكانیان بۆی دەگەڕێنەوە.
خەڵكانی تر پێیان وایە گەرانەوە بۆ ئاین تایبەتمەندیەكە كە ئاشكراكەری ناخۆشیەكان و چارەسەری كۆتایی پەتاكانە، ئەوان پێیان وایە خوای گەورە خۆی ئەو نەخۆشیانەی وەك سزا ناردووە و كاتێك پەنای بۆ دەبەن و بۆی دەگەڕێنەوە ئەوە خوا ئەو نەخۆشیەیان لەسەر لادەبات.
تاك بۆ كۆمەڵگا
لەسەردەمی نەخۆشیەكاندا تاك لەكۆمەڵگەكەیدا دەتوێتەوە و كۆمەڵگە دەبێتە یەك ئاواز، مرۆڤ بۆی دەردەكەوێت كە ناتوانێت بەبێ كۆمەڵگەكەی رزگاری بێت، مرۆڤ لەدوای چەند رۆژێك ئەوەی بۆ دەردەكەوێت، بۆیە هاوكاری خۆراك و كەل و پەلی پزیشكی دەداتە ئەوانی تر، دوای چەند رۆژێك مرۆڤ بۆی دەردەكەوێت كە رەنگە ئەوەندە نەژیەت كە بتوانێت ئەوە بەكاربهێنێت كە كۆی كردۆتەوە، جگە لەوەی پێویستە شتێك پێشكەشی ئەوانە بكات كە لەو نەخۆشیە دەیپارێزن وەك تیمە پزیشكیەكان، بەڵام ئەوە بەمانای ئەوە نایەت كە دەستبەداری ئەو شتانە بێت كە لەبەفرگرەكەیدا هەن، بەڵام دەكرێت شتەكانی ناو بەفرگرەكەشی لەگەڵ دراوسێكانی بەش بكات وەك ئەوەی لە ئیتاڵیا رویدا، بۆیە دەبینین كە لەزۆر كۆمەڵگەدا دەستپێشخەری بۆ هاوكاری هەژاران خرایەڕوو، یان پێشكەشكردنی پێداویستی پزیشكی، هەوڵەكانی كۆمەڵگە بۆ ڕووبەڕووبونەوەی نەخۆشیەكە دەكرێت خۆپەرستی دەوڵەمەندەكان بشارێتەوە بەهۆی ئەوەی پێیان وایە دەكرێت هەژارەكان پردی گواستنەوەی نەخۆشیەكەبن بۆ ئەوان، بۆیە هۆكارەكانی خۆپارێزیان پێ دەدەن و وەك هەژار دەیانپارێزن.
بەڵام رەفتاری حكومەت وەك یەك تیم بۆ رزگاركردنی كۆمەڵگەكەی خۆی دەكرێت دواتر وەك یەك كوتلە ڕووبەڕووی كۆمەڵگەی تر ببنەوە، دەكرێت لەكاتی پەتادا لەكەداركردنی نەتەوە یان گەلێك دروست بێت وەك ئەوەی ئێستا لە راپۆرت و هەواڵەكان باسی سەرچاوەی نەخۆشیەكە یان شوێنی دەركەوتنی دەكرێت، لەدۆخی كۆرۆنادا دەبینین هاوپەیمانیەتیەك دژی تایبەتمەندیەكانی ئاسیایی یان بەدیاریكراوی رەگەزی چینی دروست بووە.
دژایەتی هەندێك كۆمەڵگە بۆ كۆمەڵگەی تر، یان رەنگە وڵاتێك دژی وڵاتێكی تر شەڕبكات لەدوای كۆتایی هاتنی نەخۆشیەكە، كۆمەڵگەكان لەسەردەمی نەخۆشیەكەدا بڕوایان بە بیردۆزی پلانگێری هەیە وەك ئەوەی ئێستا لەنێوان ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا و چین ئاڵوگۆر دەكرێت.
رەنگە ئەو گۆرانكاریانەی نەخۆشیەكانی پێشوو بەسەر مرۆڤ یاندا هێناوە ئەم ڤایرۆسەش هەر ئەوە بكات بەڵام ئەمجارە و لەساڵی 2020 رەنگە دۆخەكە خراپتر بوبێت بەوپێیەی جیهان ئەمرۆ هەست بەدابڕان دەكات كە هیچ كاتێك لەرابردوودا و لەسەردەمی پەتادا هەستی پێنەكردووە، ئەوەش لەبەرئەوەی جیهانگیری بەم شێوەیە گەشەی نەكرد، كاریگەری ئەو نەخۆشیە رەنگە مرۆڤ لەساتی رودانیدا هەستی پێ نەكات، چونكە سەرقاڵن بە هەوڵەكانیان بۆ رزگاربوون بەڵام كاتێك مرۆڤایەتی رزگاری دەبێت و دادەنیشێت و سەیری وێنەكانی خۆی دەكاتەوە ئەوكاتە دەردەكەوێت ئەو ڤایرۆسە چی دروستكردووە.
بەدڵنیاییەوە هەموو مرۆڤایەتی دووچاری كۆرۆنا دەبێت بەڵام جیاوازی هەیە لەنێوان توش بوونی جەستەی و دەرونی نەخۆشیەكە، كاریگەریەكانی بۆ هەموو مرۆڤەكان دەروات كە ئەو ڤایرۆسەیان بینیوە و بۆ نەوەكانی داهاتووش دەگوازرێتەوە و یەكەم شت كە بۆ نەوەكانی داهاتوو دەگوازرێتەوە دەستەواژەی " كورونا فوبیا" دەبێت.