06:03 - 30/03/2020

ئەمەریكای سەردەمی ترامپ ئەمەریكاكەی جاران نییە‌

پەیسەر

بیانووی دلگیركردنی عێراق لە 2003 لە لایەن ئەمەریكاوە بۆ ئەوە بوو كە سەدام حسین ستەمكارەو دەیەوێت عێراق بگۆڕێت بە سیستەمێكی دیموكراتی، بەڵام ئەوە نزیكەی 18 ساڵە و هێشتا ئەو ئاوات و خەونە نەهاتوونەتە دی، دوای ئەوە داعش پەیدابوون و گەورەترین ناوچەی سوونەكانی عێراقیان دگیركرد بە شاری موسڵیشەوە، تا ئەوانە لەڕەگەوە هەڵگەنران زیانی زۆر بەر توانای مرۆیی و ژیاریی و ئابووری وڵاتەكەش كەوت، بۆ شرۆڤەكردنی ئەو دۆخە فرانسس فۆكۆیاما كە ئێستا بەڕێوەبەری ناوەندی دیموكراتیەت و پەرەپێدان و سەروەری یاسایە لە دانشگای ستانفۆرد لە پێگەی بەناوبانگی ئەمەریكی (زە هێڵ) بابەتێكی نوسیوە، ئێمەش كەمێك هەڵوێستەی لەسەر دەكەین، ئەو رەخنە لە سیاسەتی ئێستای ئەمەریكا دەگرێت و پێی وایە ئەمەریكا بەرەو مەترسی گەورە هەنگاو هەڵدەگرێت.

 گرفتی سەرەكی بۆ عێراقیەكان نەمان و هەست نەكردنە بە شوناسی نیشتیمانی 

فۆكۆیاما نوسیویەتی هەڵبژاردنەكانی مانگی ئایار نەبووە هۆی دروستبوونی حكومەتێكی ئەكتیڤ لە عێراق، هەژموونی ئەمەریكا لەعێراقدا زیاتر نەبوو لە هەژموونی ئێران لەو وڵاتەدا، لەبەر ئەوەی چەندین پێكهاتەی ئێرانی لەو وڵاتەدا هەن، ئێران ڕیشەی زۆری هەیە لە عێراق، هێشتا ئەوەش كێشە نیە، گرفتی سەرەكی بۆ عێراقیەكان نەمان و هەست نەكردنە بە شوناسی نیشتیمانی هەمەلایەنەو گشتگیر، هیچ پێكهاتەیەك لە عێراقدا نیە هەست بە بوونی ئینتیماو پابەندبوونی تێدا مابێت بۆ نیشتیمان، هەموویان خێڵ و رەگەز و نەتەوەو هەرێم و دەستەكانی خۆیان سەردەخەن و لە پێشترە لە لایان، تا شوناسی نیشتیمانی.

لاوازی شوناسی نیشتیمانی چی لەوڵات دەكات؟
فۆكۆیاما باس لەوەش دەكات كە لاوازیی شوناسی نیشتیمانی تەنها توندوتیژیی بەرهەم ناهێنێـت، بەڵكو گەندەڵی دەخاتە نێو سەرجەم جومگەو كایەكانی ژیانەوە: ئەو چركەساتەی بەرپرسێك پێدەخاتە سەر كورسی دەسەڵات ، هەست بەوە دەكات ئیتر دەبێت بدزێت و ببات، لەبری ئەو گرووپە بچووكانەش كە لەخواری خۆیەوەن، ئەوەش بكاتە كێبەركێیەك بۆ ئەوەی دەستی بگاتە سەرچاوەكە.
عێراق هیچ نیە جگە لە یەك نموونەی دەوڵەتێكی فاشلی بەرهاویشتەی نەمانی شوناسیی نیشتیمانی. لەنێو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا سوریا،لیبیا، سۆماڵ و ئەفغانستان بۆیە چوونە ناو شەڕی ناوخۆی وڵاتەكانیانەوە چوونكە شوناسی نیشتیمانییان ونكردبوو، دەسەڵاتیان لەدەستدا نەمابوویەوە.
فۆكۆ باس لەوەش دەكات كە سیاسیەكی عێراقی كە خاوەنی ئەزموونێكی دوورودرێژە لە دوای 2003 ەوە بۆی گێڕاوەتەوە كە ئەمەریكیەكان هەمیشە بە عێراقیەكانیان گوتووە ناكۆكییە نەتەوەیی و ئاینیەكانتان بخەنە لاوەو هەوڵبدەن یەكێتی خاك و شوناسی خۆتان بپارێزن، هەمووتان پێكەوە خەبات بۆ یەكێتیە گەورەكەی نیشتیمانەكەتان بكەن، بەڵام ئەمڕۆ هەمان ئامۆژگاریی بەو ئەمەركیانە دەدەم كە دەیانناسم.

ئێستا ئەمەریكا بووەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی و بەردەوامیش زیاتر دەبێت

ئەو بیریارە ئەمەریكیە دەڵێت: لەبری (بە ئەمەریكی كردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) ئێستا ئەمەریكا بووەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی و بەردەوامیش زیاتر دەبێت. ئەو دەنوسێت: سەرانی كۆمەڵگەی ئەمەریكی زۆر توندڕەوو سەرەڕۆن، ئەو هەردوو حیزبی كۆماری و دیموكرات بە پێكهاتەی خێڵەكی نەیارو دووژمن بەیەك ناودەبات و پێی وایە دوژمنی سەرسەختی یەكترن، ئەو دەیەوێت بڵێت زۆرینەی كۆمارییەكان ئەوەندەی پابەندن بە كەسایەتی دۆناڵد ترامپەوە ئەوەندە پابەندنین بە ئامانجە سەرەكییە سیاسی و فیكریەكانیانەوە، لە سەر ئاستی جیهانیش گوێ بەیاسا و پارێزگاریی لە دیموكراسیەت نادەن.

دیموكراتەكانیش خۆیان دوور گرتووە لەوگۆڕانكارییە گەورانەی ڕوودەدەن لە نموونەی (ڕێكەوتنامەی سەدە)و (كۆمەڵگەی گەورە) و خۆیان سەرقاڵ گردووە بە بەرگریی كردن لەو ئەمەریكیانەی بەڕەگەز ئەفەریقین ، یان سەرقاڵی كاروباریی ژنانن و لەو شتانە.

فۆكۆیاما لە درێژەی بابەتەكەیدا نوسیویەتی : خۆشبەختانە بە ئەندازەی عێراق و سوریا ئێمە ناشیرین نەبووین، بەڵام سیاسەتمان بووتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی، وەك ئەوان دەمانەوێت سیاسەت بكەبن، خەسڵەتەكانی ئەوانمان ورەرگرتوە لە وێنەی : رەگەز، نەتەوە، دین و ئەو شتانە، دەبێت ئێمە ئەو نەخشە ڕێگەیە دیاریی بكەین كە دەمانەوێت كاری لەسەر بكەین، نەك هەر لە بواری سیاسەتدا، بەڵكو دەبێت سەرجەم بوارەكان و بەتایبەتی لایەنی رۆشنبیریی دیاری بكەین.

ئەمەریكا چی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە فێرببێت:
تەنها شتێك كە ئەمەریكا لە رۆژهەلاتی ناوەڕاستەوە فێرببێت ئەوەیە: شوناسی نیشتیمانی گەورەترین و باشترین شتە بۆ سەر ڕژێمە سیاسیەكان، بەڵام ئەبێ ئەو شوناسە لیبراڵی و گشتگیربێت و سەرجەم پێكهاتەكانی وڵاتەكەی بگرێتەوە بۆ ئەوەی گشتگیر و هەمەلایەنە بێت.

پێویستمان بە كۆچبەرەكان نیەو نامانەوێت بێنە وڵاتەكەمانەوە

فۆكۆیاما باس لەوەش دەكات كە شوناسی (بیروباوەڕ) كە ئەمەریكا لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەمدا پەرەی پێدا بۆ ئەوە نەبوو كە پەرە بە ڕەچەڵەك یان نەتەوە بدات، بەڵكو پەرەی بە بیروباوەڕی سیاسیدا، لەنموونەی پابەندبوون بە دەستوورو سەروەریی یاسا و باوەڕبوون بە یەكسانییە مرۆییەكان. هەموو ئەم باوەڕانە تا كاتی هاتنی دۆناڵد ترامپ كاری باشیان لەسەر دەكرا، بەڵام بەهاتنی ئەو شەرعیەتی دا بە كۆمەڵێك خەڵكی توندڕەوو زیادەڕۆ  بۆ ئەوەی هاوڵاتیی ئەمەریكی لەسەر بنەمای ڕەچەڵەكی بناسنەوە، هەروەها ئەو بۆچوونە هاوكاری چەپەكانی كرد كە بڵێن پێویستمان بە كۆچبەرەكان نیەو نامانەوێت بێنە وڵاتەكەمانەوە، ئەوەش وایكرد كە بگوترێت چەپڕەوەكان زۆر دەمارگیرن كۆچبەرەكانیان فەرامۆش كردووە و وەلایان ناوون.

دەبێت بەشداربن لە هەموو ئەو كارانەشدا كە خزمەتی هەمووان دەكات و پێی دەگوترێت خزمەتی نیشتیمانی

فۆكۆیاما باس لەوەش دەكات بەهێزكردنی بیروباوەڕ بەڕێگەیەك دەكرێت كە لاوو تازەپێگەشتووەكان لەسەر پەروەردەی مەدەنی گەورەبكرێن، ئەم كارەش لەنێو سیستەمی پەروەردەییماندا فەرامۆش كراوە بەتایبەت لەچەند دەیەی ڕابوردوودا هیچ بایەخێكی پێنەدراوە، لەلایەكی دیكەشەوە دەكرێت بەهێزبكرێت بە خزمەتە نیشتیمانییەكان، بەشێوەیەك بیسەلمێنین كە هاوڵاتی تەنها مافەكانیان جیبەجێ ناكەن بەڵكو دەبێت بەشداربن لە هەموو ئەو كارانەشدا كە خزمەتی هەمووان دەكات و پێی دەگوترێت خزمەتی نیشتیمانی.

فۆكۆیاما لەكۆتایی وتارەكەیدا دەڵیت: سیستەمی خزمەتی نیشتیمانی ئەگەر بەشێوەیەكی باش بەڕێوە ببرێت دەبێتە زامنی نەهێشتنی جیاوازیی نەتەوەیی و پێكهاتەو چینەكانیش، هەروەك خزمەتی سەربازیی لێدێت، لە كۆتاییشدا شوناسی نیشتیمانی بەهێزدەكات وەك ئەوكاتانەی لێدێتەوە كە ئەمەریكیەكان لەبارەیەوە چیرۆكەكان دەگێڕنەوە، كاتی خۆی چۆن بوون و چۆن خزمەتی وڵاتەكەیان كردووە، خاڵی هاوبەشی چیرۆكەكانیش ئەوەیە كە ناكۆكی و جیاوازییەكانیان وەلاوە نرابوون، هەر ئەوەشە بووەتە هۆی نەگبەتی زۆرینەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوەتا باجەكەی دەدەن.