03:21 - 30/03/2020
ده‌سته‌واژه‌ی (بیردۆزی پیلانگێری) چۆن گه‌شه‌ی كرد
هاوكات له‌گه‌ڵ بڵاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ " كۆڤید 19" و له‌گه‌ڵ كێشه‌یه‌كی تر كه گرنگیه‌كه‌ی له‌وه كه‌متر نیه،ئه‌ویش بڵاوبونه‌وه‌ی هه‌واڵی ناراست و زانیاری هه‌ڵه، له‌وه‌ش مه‌ترسیدارتر " بیردۆزه‌كانی پیلانگێری" ن نمونه‌ی دیاریش ئه‌و بیردۆزه‌یه كه ده‌ڵێت بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی كۆرۆنا له‌چین له‌ئه‌نجامی به‌كارهێنانی چه‌كی بایه‌لۆجیه كه ویلایه‌ته‌یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا دروستیكردووه.
بیردۆزی دووه‌میش ده‌ركه‌وت ده‌ڵێت ڤایرۆسی كۆرنای نوێ به‌شێكه له به‌رنامه‌ی خۆپه‌رچه‌ككردنی بایه‌لۆجی چینی و پێده‌چێت ڤایرۆسه‌كه له په‌یمانگای شاری ووهان بۆ زانستی ڤایرۆسیه‌وه دزه‌ی كردبێت، ئه‌وه‌ش بۆته هۆی بڵاوبونه‌وه‌ی ئه‌و نه‌خۆشیه له‌و شاره‌وه به‌دیاریكراوی، ئه‌م بیردۆزه‌یه ئه‌فسه‌رێكی پێشووی هه‌واڵگری سه‌ربازی ئیسرائیلی به‌ناوی " دانی شوهام" ی له‌پشته به‌ڵام هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی نه‌خسته‌ڕوو.
به لێكۆڵینه‌وه له بیردۆزی پلانگێری ئه‌وه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌بێت كه مێژوویه‌كی دووروودرێژی هه‌یه له ژیانی مرۆڤدا، ئه‌گه‌رچی به‌كرده‌وه ده‌سته‌واژه‌ی " بیردۆزی پلانگێری " ده‌ركه‌تنه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌م دوایانه، ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه جۆرێك له سوكایه‌تیكردنی پێوه‌یه به‌جۆرێم كه ئه‌گه‌ركه‌سێك به‌خاوه‌نی بیردۆزی پلانگێری تۆمه‌تباربكه‌یت، به‌جۆرێك له‌سوكایه‌تی داده‌نرێت، پرسیارێك لێره‌دا هه‌یه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه چۆن ده‌سته‌واژه‌ی بیردۆزی پلانگێری بۆیه‌كه‌م جار به‌كارهێندرا، ره‌نگه تۆش نه‌زانیت كه بیردۆزی پلانگێری له‌پشت ده‌ركه‌وتنی ده‌سته‌واژه‌ی بیردۆزی پلانگێریه‌وه‌یه.
بیردۆزی پیلانگێری له‌پشت " بیردۆزی پیلانگێریه‌وه‌یه"
شتێكی سه‌رسوڕهێنه‌رنیه ئه‌گه‌ر بیردۆزی پلانگێری له‌سه‌ر خودی ده‌سته‌واژه‌ی بیردۆزی پلانگێری هه‌بوبێت، یه‌كێك له بیردۆزه‌كانی پلانگێری ده‌ڵێت" ده‌زگای هه‌واڵگری ناوه‌ندی ئه‌مریكی" ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ی له‌ساڵی 1967 داهێنا به‌ئامانجی دوورخستنه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی گومانیان له ڕوونكردنه‌وه‌ی فه‌رمی حكومه‌ت هه‌بووه ده‌رباره‌ی كوشتنی جون كینییدی سه‌رۆكی پێشووتری ئه‌مریكا ، و گومانیان له‌وه‌ش هه‌بوو كه بكوژه‌كه ئه‌وه‌ی وه‌ك ره‌فتارێكی خودی خۆی كردبێت.
دوو بۆچوون هه‌ن ده‌رباره‌ی بیردۆزی پلانگێری، بۆچوونی یه‌كه‌م زۆر توندره‌وانه‌یه و پێی وایه ته‌نانه‌ت ده‌زگای هه‌واڵگری ئه‌مریكی ده‌سته‌واژه‌ی بیردۆزی پلانگێری داهێناوه و پێشتر ئه‌و ووشه‌یه به‌كارنه‌هێندراوه، بۆچوونی دووه‌م كه‌مێك میانره‌وترانه‌یه و ده‌ڵێت ووشه‌كه پێشتر هه‌بووه به‌ڵام ده‌زگای هه‌واڵگری ئه‌مریكا مه‌به‌ست و واتای نه‌رێنێ پێوه‌لكاندووه و به‌وجۆره بۆته ئامرازێكی سیاسی.
بۆچوونه میانره‌وه‌كه ده‌رباره‌ی بیردۆزی پلانگێری
بۆچوونه میانره‌وه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت له‌م چه‌ند ساڵه‌ی رابردوودا زیاتر بڵاوبۆوه ئه‌وه‌ش له‌به‌ردوو هۆكار، یه‌كه‌م له‌به‌شی لێكۆڵینه‌وه‌ی ماڵپه‌ری گۆگڵ به‌دیاریكراویش له‌به‌شی په‌رتووكه‌كان ئه‌وه ڕوونكراوه‌ته‌وه كه ده‌سته‌واژه‌ی پلانگێری به‌كرده‌وه له‌ساڵی 1868 به‌كارهێندراوه و دواتریش به‌شێوه‌یه‌كی فراوان له‌په‌نجاكانی سه‌ده‌ی بیست چه‌ندین جار به‌كارهێندراوه، ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی توندره‌وه‌یش ده‌كه‌ن له پرسی بیردۆزی پلانگێری ناتوانن ئه‌وه له‌به‌رچاو نه‌گرن، هۆكاری دووه‌م په‌یوه‌ندی به‌و كتێبه‌وه هه‌یه كه چه‌ند ساڵێك پێش ئێستا زانای سیاسه‌تی ئه‌مریكی لانس دیڤهان بڵاویكرده‌وه له‌ژێر ناوی " بیردۆزی پلانگێری له ئه‌مریكا" له‌لایه‌ن كتێبخانه‌ی زانكۆیه‌كی به‌ناوبانگه‌وه چاپكراو و له‌لایه‌ن خه‌ڵكیشه‌وه پێشوازی گه‌وره‌ی لێكرا.
ئه‌گه‌رچی بانگه‌شه‌ی جۆراو جۆر ده‌كرێت ده‌رباره‌ی بنه‌ره‌تی ووشه‌كه و گه‌شه‌كردنی به‌ڵام لایه‌نگرانی هه‌ردوو بۆچوونه‌كه ئاماژه به به‌ڵگه‌یه‌كی ده‌زگای هه‌واڵگری ئه‌مریكی ده‌كه‌ن له‌ژێرناوی " ره‌خنه‌گرتن له راپۆرته‌كه‌ی وارن" به‌وپێیه‌ی به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ده‌زگای هه‌واڵگری ئه‌مریكی به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان له‌پشت ئه‌و ده‌سته‌واژه‌وه‌یه و راپۆرته‌كه له‌ساڵی 1976 بڵاوكراوه‌ته‌وه دوای ئه‌وه‌ی رۆژنامه‌ی نیویۆرك تایمز به‌پێی یاسای ئازادی ده‌ستگه‌یشتن به‌زانیاری داوایكرد.
به‌ڵگه‌نامه‌كه نیگه‌رانی قوڵی خستۆته ڕوو له زۆری ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی گومان له لێكۆڵینه‌وه فه‌رمیه‌كان ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به‌كوشتنی جون كینیدی هه‌بووه" لیژنه‌ی وارن" كه تێیدا هاتووه بكوژه‌كه كه ناوی هارفی ئوزوالد بووه به‌بڕیاری تاكه‌كه‌سی خۆی كوشتنه‌كه‌ی ئه‌نجامداوه، راپۆرته‌كه جه‌ختی له‌وه كردۆته‌وه كه هیچ مرۆڤێكی عاقڵ بڕوا ناكات كه كه‌سێكی ناجێگری وه‌ك ئوزوالد له‌پلانگێریه‌كی گه‌وره‌دا بێت و ئاماژه به هه‌ڵه لۆجیكیه‌كانی ئه‌و بۆچوونه ده‌كات.
بیردۆزی پیلانگێری نا لۆژیكییه
ره‌نگه مرۆڤ ببینێت كه سی ئای ئه‌ی هه‌وڵ ده‌دات كاریگه‌ری له‌سه‌ر رایگشتی دروست بكات، ئه‌وه ده‌كرێت قبوڵ بكرێت و ده‌شكرێت ره‌تبكرێته‌وه، به‌ڵام به‌دڵنیاییه‌وه هیچ رسته‌یه‌كی ئه‌و به‌ڵگه‌نامه نهێنیه باسی ئه‌وه‌ی نه‌كردووه كه سی ئای ئه‌ی ده‌یه‌وێت ده‌سته‌واژه‌ی بیردۆزی پلانگێری بخاته‌ڕوو بۆ دوورخستنه‌وه‌ی ره‌خنه‌كان، له‌راستیدا ووشه‌ی بیردۆزی پلانگێری به‌شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ له‌و به‌ڵگه‌نامه‌یه‌دا به‌كارنه‌هێندراوه، به‌ڵكو ته‌نها له‌بڕگه‌ی سێیه‌م دا ووشه‌ی " بیردۆزه‌كانی پلانگێری " به‌كۆ به‌كارهێندراوه.
ناوی " بیردۆزی پلانگێری".
به‌گه‌رانه‌وه بۆ باسكردنی بیردۆزی پلانگێری ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌و ووشه‌یه له‌ساڵی 1868 واتا نزیكه‌ی 100 ساڵ پێش كوشتنی كینییدی و 80 ساڵ پێش دروست بوونی سی ئای ئه‌ی به‌كارهێندراوه، به‌وه‌ش ده‌رده‌كه‌وێت بیردۆزی پلانگێری له‌سه‌ده كۆنه‌كانه‌وه هه‌یه و جێگره‌وه‌ی بیردۆزه رسمیه‌كانی شیكردنه‌وه‌ی روداوه‌كان بووه، ئه‌و بیردۆزه كۆنه پێی وایه ئیمپراتۆر نیرو به‌هۆكارێك یان زیاتر ساڵی 64ی زاینی شاری رۆمای ئاگرداوه، به‌ڵام زانایانی سه‌رده‌م پێیان وایه ئه‌و ئاگره سوتفه بووه.
ئه‌گه‌ر ئه‌و پلانگێریانه راستی بن یان خه‌یاڵی، به‌ڵام به‌به‌رده‌وامی به‌شێك بووه له مێژووی مرۆڤایه‌تی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌ناوی بیردۆزی پلانگێریه‌وه له‌مێژوودا تۆمارنه‌كراون، تا سه‌ده‌ی نۆزده، یه‌كێك له‌و چیرۆكانه‌ی كه ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ی به‌كارهێنا چیرۆكێكی هه‌واڵی بوو له‌رۆژنامه‌ی واشنتۆن پۆست له ( 16ی نیسانی 1868) كه تێیدا هاتووه" شایه‌تیدانی جه‌نه‌راڵ شیرمان كاریگه‌ری له‌سه‌ر بیردۆزی پلانگێری تایبه‌ت به جه‌نه‌راڵ بتلر كۆتایی پێهێنا، به‌سروشتییش ئه‌وه پێشبینی ده‌كرا، به هه‌موو توانایه‌وه كاری بۆ سه‌لماندنی پرسیاره‌كانی پارێزه‌ر كرد بۆ رزگاركردنی".
ئه‌و شایه‌تیدانه له پرۆسه‌ی دادگایكردن له‌به‌رده‌م ئه‌ندروجونسون سه‌رۆكی ئه‌مریكا خرایه ڕوو، له‌هه‌مان ساڵدا و له‌دواتر دا گۆڤارێكی به‌ریتانیا ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ی به‌كارهێنا له . وتارێكدا سه‌باره‌ت به‌سه‌ردانی " بنیامین دزرائیلی " سه‌رۆك وه‌زیران بۆ شانشینی
ڤیكتۆریا له‌قه‌ڵای مورال له سكۆتله‌ندا
له‌حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا به‌شێوه‌یه‌كی فراوان ده‌سته‌واژه‌ی " بیردۆزی پلانگێری " به‌كارهات، به‌نمونه له‌نیسانی ساڵی 1870 گۆڤارێكی به‌ریتانی تر به‌ناوی " گۆڤاری زانسته عه‌قڵیه‌كان" ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ی به‌كارهێنا بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی باسی ئه‌وه‌یان ده‌كرد كه ئه‌و كه‌سانه‌ی نه‌خۆشی ده‌رونیان هه‌یه ڕووبه‌ڕووی لێدان ده‌بنه‌وه له‌لایه‌ن پاسه‌وانی نه‌خۆشخانه‌كانیانه‌وه، گۆڤاره‌كه ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی به بیردۆزی پلانگێری وه‌سف كردووه.
زۆر نمونه هه‌ن له حه‌فتاكان و هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده سه‌باره‌ت به چیرۆكه‌كان ده‌رباره‌ی تاوانه‌كان و رێكاره‌كانی دادگا، له‌و وتارانه‌دا به‌گشتی ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه به‌واتای ئه‌وه هاتووه كه ئه‌و تاوانانه له‌لایه‌ن زیاتر له‌یه‌ك كه‌سه‌وه ئه‌نجامدراون.
بیردۆزی پلانگێری و كوشتنی سه‌رۆكه‌كانی ئه‌مریكا
بۆ یه‌كه‌م جار ده‌سته‌واژه‌ی " بیردۆزی پلانگێری به‌كارهێندرا وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ كوشتنی جیمس گارفیلد، سه‌رۆكی ژماره بیستی ویلایه‌ته‌یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له‌لایه‌ن چارلزجیتو له 2ی ته‌موزی ساڵی 1881 كه دوای ته‌قه‌لێكردنی به‌چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك گیانی له‌ده‌ستدا، ده‌سته‌واژه‌یه‌كی كورت به‌كارهێندرا كه بریتی بوو له" سه‌رۆك گرفیلد و هه‌موو كابینه‌ی حكومه‌ته‌كه‌ی بیردۆزی پلانگێری ره‌تده‌كه‌نه‌وه".
بیردۆزی پلانگێری بووه ده‌سته‌واژه‌یه‌كی جدی و 20 ساڵ دواتر و له‌كوشتنی سه‌رۆكێكی تری ئه‌مریكا به‌كارهێندرایه‌وه كاتێك له 8ی ئه‌یلولی ساڵی 1901 دوای دوو رۆژ له‌ته‌قه‌لێكردنی ویلیام ماكینلی سه‌رۆكی ئه‌مریكا كۆچی دوای كرد، لێره به‌دواوه ده‌سته‌واژه‌ی بیردۆزی پلانگێری له‌هه‌واڵه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاو ده‌ركه‌وت.