01:35 - 29/03/2020

ڕەوەندی ئیسلامی ئەوروپاو هەڵوێستەیەك لەسەر توندڕەویی ئایینی‌

پەیسەر

ئەم ڕاپۆرتە پاساو نیە بۆ ئەنجامدانی هیچ كارێكی توندوتیژیی، چوون هیچ پاساوێك ڕێگە پێدراو نیە بۆ ئەنجامدانی توندو تیژیی، ئەوەی جێگەی بایەخی ئەم ڕاپۆرتەیە ئەوەیە كە بیسەلمێنێت، ئایین و ئایدۆلۆژیا جیاوازەكان هۆكاری ئەنجامدانی توندڕەوین، جاری واهەیە سیاسەت و چەوساندنەوە توندوتیژیی بەرهەم دەهێنێت، خۆ شەڕی ناوخۆی وڵاتان و میللەتانی دونیا تاوانی دینێك یان گروپێكی دیاریكراو نیە، مێژوو نوسان و توێژەرانی كۆمەڵایەتی بۆچوونی زۆریان لەو بارەیەوە خستوەتەڕوو.

رەوەندی ئیسلامی لە رۆژئاوا پێكهاتەیەكی گەورەن و لە هەمولایەكی جیهانەوە لەبەر هۆكاری جیاواز ڕوویان لە رۆژئاوا كردووە، كێشەی گەورەیان هەیە لەبارەی تێروانینی رۆژئاواییەكان بۆ خۆیان و ئیسلامەكەشیان، لەبەر ئەوەی تێڕوانینەكەیان نەرێنی یە،ئەوان كاتێك گوێیان لەناوێكی ئیسلامی دەبێت یان ڕیش دەبینن یەكسەر تۆمەتی توندڕەوییان دەدەنە پاڵ.

 لە هزریی رۆژئاواوییەكاندا ئیسلام و توندوتیژیی پێكەوە شێلراون و لەیەك نابنەوە

دەیان ساڵە ماكینەی ڕاگەیاندنی رۆژئاوا بەو دیوەدا كاریان لەسەر دەكات و هەواڵیان لەسەر درووستدەكات، هەموویان لە ڕوانگەیەكەوە دەبینێت و پێیان وایە گشتیان لەو گروپ و كۆمەڵانەوە سەریان دەرهێنانەوەو هیچ جیاوازییەكیشیان نییە، دەوڵەتی ئیسلامی –داعش- و تاڵیبان و چەندینی تر، دایكی هەموو موسڵمانیكن، رۆژئاوا هەواڵەكانی خۆی لەسەر ئەم گرووپانە چڕكردوەتەوەو هەمووشیان لەگەڵ توندوتیژیی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ تێكهەڵدەپێچێت، هەر بۆیە لە هزریی رۆژئاواوییەكاندا ئیسلام و توندوتیژیی پێكەوە شێلراون و لەیەك نابنەوە، هەربۆیە جیهانی ئیسلامییان پركردووە لەم جۆرە حیزبە توندڕەوە چەكدارانە.

بەڵام ئەگەر كەمێك وردببینەوە دەبینین كە توندڕەوی و توندوتیژیی تایبەت نیە بە ئاینێكەوەو لەسەر كۆمەڵگەیەك تاپۆنەكراوە، مێژوو نووسان دەڵێن هیچ كۆمەڵگەیەكی مرۆڤایەتی نیە توندوتیژیی تێدا نەكرابێت، خاڵی نەبووە لە كۆمەڵێك خەڵكی توندوتیژ بۆ دواكارییەكانیان و بڵاوكردنەوەی بۆچوونەكانیان پەنایان بۆ نەبردبێت، خۆ ئەگەر كەمێك زیاتریش ووردببینەوە ئەوا دەگەینە ئەو ڕاستییەی ئەوە هەر دین و بیروباوەڕنیە كە مرۆڤی توندوتیژ بەرهەم دەهێنێـت، بەڵكو هۆكاری دیكەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و هۆكاری دیكەش هەمان كاریان كردووە.

ساڵی 2009 تا 2015 لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا توێژینەوەیەك ئەنجام دراوە تیایدا دەركەوتووە ئەو كەسانەی كە لە ئەمەریكا لەلایەن توندڕەوە ناموسڵمانەكانەوە كوژراون زۆر زیاترن لەو كەسانەی كەلەسەر دەستی توندڕەوە موسڵمانەكان كوژراون، لە میانەی ئەم ڕاپۆرتەدا هەندێك ئامار و وردەكاریی دەخەینەڕوو كە هاوكارێكی باش دەبێت بۆ ڕونكردنەوەی ئامانجەكەمان، هەندێك لەو گروپانەتان وەبیردەهێنینەوە كە لە دەرەوەی ئیسلام و جیهانی ئیسلامی نموونەی توندڕەوین.

1-كۆمەڵەی سوپای خودا، جەنگ لەدژی لەباربردنی كۆرپەلە:
ساڵی 1980 لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا كۆمەڵەی سوپای خودا دەستی بەچالاكییەكانی كردووە، سەركردایەتی سوپاكە لەلایەن قەشەیەكی مەسیحییەوە دەكرا بەناوی –دوناڵد سبیتز- بە پێی بەڵگەنامە ئەمەریكیەكان خودی سبیتز بەڕێوەیەبەری پێگەیەكی ئەلكترۆنی بووەو لە هەمان كاتیشدا پێشەوای رۆحی -بول هیل- ی وەزیرییش بووەو دواجاریش تۆمەتباركراوە بە كوشتنی پزیشكێك و پاسەوانەكەشی، ئامانجی ئەم سوپایە بریتی بوو لە كوشتنی سەرجەم ئەو سستەرو دكتۆرانەی كاری لەناوبردن و لەباربردنی كۆرپەلەدەكەن، پاشان كەوتنە سوتاندنی سەرجەم ئەو نورینگە گشتی و تایبەتانەی ئەو كارەی تێدا ئەنجام دەدران.

یەكەم دەركەوتنی سوپای خودا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1982، لەو ساڵەدا هەندێك لە چالاكوانەكان هەستان بە ڕفاندنی دكتۆر هیكتۆر زیفالۆس و هاوسەرەكەی لەبەر ئەوەی كاری ئەوان بریتی بوو لە باربردنی كۆرپەلە، پاشان ناچاریان كرد بە تۆماركردنی گرتەیەكی ڤیدیۆیی و ناردنی بۆ سەرۆكی ئەو كاتی ئەمەریكا  - رۆناڵد ڕێگان-، دوای ئەوە سوپاكە دەستیان كرد بە كوشتنی پزیشك و هەموو ئەو كەسانەی لە بواری تەندروستی كاریان دەكرد بەتایبەتی ئەگەر گومانی لەباربردنی كۆرپەلەیان لێ بكرایە، یەكێك لە چالاكوانەكانی سوپای خودا –بول جینینیجز هیل- بوو، كە لە ساڵی 2003 دا بە لێدانی دەرزییەكی ژەهر لە زینێكی فلۆریدا دا كۆتاییان بە ژیانی هێنا لە تۆڵەی كوشتنی دكتۆرێكی لەباربردن بەناوی –جون بریتون-و پاسەوانەكەی لە ساڵی 1994 دا.

ئامانجی ئەم سوپایە بریتی بوو لە كوشتنی سەرجەم ئەو سستەرو دكتۆرانەی كاری لەناوبردن و لەباربردنی كۆرپەلەدەكەن

جون سی سالفی دوو فەرمانبەری پێشوازیی كوشت لەكاتێكدا بەچەكەوە هەڵی كوتایە سەر نۆرینگەیەك لە برۆكلین و تا ئێستاش لەنێو زیندان ماوەتەوەو سزای ئەو كارەی دەكێشێت، جگە لەوە هەستاوە بە تەقاندنەوەی ئۆتۆمبێلێك لەنزیك یارییە ئۆڵۆمپیەكان لە ئەتڵەنتا لە ساڵی 1996 دا، رۆدۆڵف دانی بەوەدا ناوە كە بەشداریی كردووەو بیانووشی ئەوە بووە دەبێت ئافرەتان ئاگادار ببنەوە لەوەی كە مافی لەناوبردنی كۆرپەلەیان نیەو دەبێت ئەوانیش ڕووبەڕووی ببنەوە، بە هەمان شێوە -مایكڵ فریدیك گریفن- سزای زیندانی هەمیشەیی بەسەردا سەپێنراوە لەبەر ئەوەی هەستاوە بە كوشتنی پزیشكێكی ژنان و منداڵبوون لە ویلایەتی فلۆریدا لەساڵی 1993 دا بەناوی دكتۆر دیڤید جۆن.

سوپای خودا ژمارەیەكی زۆر چالاكوانیان دانابوو بۆ ئەوەی هەموو ئەوكەسانە لەناوببەن كە خەریكی لەباربردنی كۆرپەلەن، بۆ ئەو مەبەستەش كۆمەڵەكە ڕێنماییەكی دانابوو بۆ ئەوەی ئەندامەكانی بەرچاو رۆشنییان هەبێت كە چۆن كارەكانیان ئەنجام دەدەن و چۆن دەتوانن كۆتایی بە دیاردەی لەباربردن دەهێنن، چۆن هێرشەكانیان ئەنجام دەدەن و دەیانكوژن، بە پێی بەڵگەنامەكان ژمارەی ڕاستەقینەی ئەو كۆمەڵەیە دیاریكراونەبووە، بەڵام بەپێی جوڵەو كارەكان و ڕاپۆرتەكانی دەوڵەت بێت ژمارەیەك زۆر چالاكوان و لایەنگرانی هەبووە.

بەرنامەی ئەو كۆمەڵەیە ئەوەبوو كە پزیشكەكان نۆرینگەكانیان ببەستن، پاشان مادەی- ترشی بوتریك- بكەن بەسەر ئامێرەكانیاندا و دواتریش ئاگریان تێبەربدەن، لەداوی ئەوەش هەڕەشەیان لە پزیشكەكان دەكرد كە ئەگەر دووبارەی بكەنەوە ئەوا بە بۆمبێك هێرش دەكەنە سەریان كەخۆیان دروستیان كردوون و هەر خۆشیان دەزانن چۆن بەكاری دەهێنن، هەر بۆ ئەو مەبەستە لە ساڵی 1994 دا بەمەبەستی دروستكردنی ترس و شڵەژان تاقییان كردەوەو بووە هۆی كوشتنی چەند پەرستارو پزیشكێكی بواری ژنان و منداڵبوون.

2-سوپای بەرەنگاریی خودا، دیوێكی دیكەی توندوتیژیی لە ئەفەریقا:
جۆزیف كونی ساڵی 1987 لە ئۆگەندا دایمەزراندووە لەناو پێكهاتەی ئاشوولی ئەفەریقی دا، ئەو پێكهاتەیە لە لایەن حكومەتی ئۆگەندییەوە توندوتیژییان بەرامبەر كراوە لە هەردوو دەیەی حەفتاو هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوودا، بۆیە ئامانجی كۆتایی هێنان بوو بە حكومەتی –یوری موسیفینی-، كونی ژمارەیەكی زۆر چەكداریی لە خۆی كۆكردەوە، ئەوان مەسیحی توندڕەوی وڵاتی ئۆگەندا بوون، لەسەرەتای شۆڕشەكەیانەوە لایەنگریی زۆریان هەبوو، بەڵام دوای ئەوەی كاری ڕفاندن و كوشتنی خەڵكی مەدەنیی و سڤیلیان كرد خەڵكیان لێتەكییەوە، ئەوان ئازاری زۆری خەڵكیان دەدا ، لووت و گوێی ئەوانەیان دەبڕیی كە دەستگیریان دەكردن و دەیان ڕفاندن.

سوپای بەرگریی خودا، هەزاران پێشێلكاری و كاری نامرۆڤانەیان ئەنجامدا، بەڵام بەهۆی ناشیرینی كارەكانیانەوە ژمارەیان لە هەزاران كەسەوە كەم بوویەوە بۆ 300 كەسی چەكدار، یەكێك لە خراپترین كارەكانی ئەو كۆمەڵەیە  هەڵیان كوتایە سەر ناوچەی –ئوت ئویلی- و زیاتر لە 345 كەسیان كوشت، دواتریش 250 كەسیان ڕفاندو و لە ماوەی 4 رۆژدا هەموویان كوشتن، كێشەو گرفتی باكووری ئۆگەندا لە 1987 – 2006  بووەتە هۆی كێشەی جۆراوجۆر، زیاتر لە 20 هەزار منداڵ ڕفێندراوە، ئاوارەبوونی زیاتر لە دوو ملیۆن هاوڵاتی ئەو وڵاتەو لەنێو چادردا ژیانیان بەسەر بردووە، هەروەها دەیان هەزار هاوڵاتی دیكە بەو هۆیەوە لەناوچوون، چەندین شارۆچكەو گوند بەو هۆیەوە وێران بوون. هەرچەندە لە چەندین شوێن بارەگایان ماوەو تا ئێستاش خەریكی كاری تێكدەرانەو كوشتاری بێ سەروبەرن، بەڵام لە باشووری ئۆگەندا جگە لەناوبانگێكی خراپ و وڵاتێكی وێران هیچیان جێنەهێشتووە.

ئەگەر بۆكۆحەرام و داعش لە ئەفەریقا وەك دوو گرووپی ئیسلامی كارەكانیان كردبێت، ئەوا سوپای بەرگریی خودا كە مەسیحی بوون هیچیان لەوان كەمتر نەكردووە، ئەمان منداڵەكانی وڵاتیان وێران كرد و زۆرینەیان ڕفاندن و بەزۆر دەیانخستنە نێو سوپاكەیانەوەو چەندین تاوانیان پێ ئەنجام دەدان، پاشان لەڕێگەی شۆردنەوەی مێشك و بەرگەگرتنی زۆرترەوە لەگەڵ منداڵان كاری نابەجێ و نالەباریان ئەنجامدا.

3-كۆمەڵەی كاخ، كوشتار لەپێناوی گەڕانەوەی سەرزەوی كۆنی ئیسرائیل دا:
حاخام –مئیركاهان- دروستی كردووە، ئەو جوویەكی توندڕەوی بەڕەگەز ئەمەریكییە، ئەندامی پەرلەمانی ئیسرائیل بووە لە 1973 دا، ئەو دەستەیەكی نهێنی دامەزراند بۆ ئەوەی لەڕووی دینیەو كار بكەن بۆ گەڕانەوەی ئەو زەوییانەی كە لە مێژوودا هی بەنی ئیسرائیل بووە و ئێستا لە لایەن فەڵەستینیەكانەوە داگیركراوە.

ئایدۆلۆژیای ئەو كۆمەڵەیە توندڕەویی ئایینی بوو، زۆر ڕقیان لە عەرەب بوو بەگشتی و لە فەڵەستینیەكان بەتایبەتی، گروپێكی ڕاستڕەوی ئیسرائیلی بوون، یەكەمجار لە ئەمەریكاوە دروست بوون و داوتر گەشەیان كرد، هەرچەندە ژمارەیان كەمتر بووە لە 100 كەس بەڵام لایەنگرانی بۆچوونەكەیان لە ئەمەریكاو ئەوروپادا زۆر بوون، ئەو كۆمەڵەی كاخە توندوتیژیی زۆریان نواند بەتایبەتی لە كەنارەكانی خۆرئاوا بۆ دەركردنیی فەڵەستینیەكان و لە ساڵی 1994 دا چالاكیەكانیان نەماوە بەهۆی ئەوەی ئیسرائیل ئەو كۆمەڵەیەی قەدەغەكرد، كاریی ئەوان بڵاوكردنەوەی ڕق و قین  بوو لەدژی عەرەب، لەو بوارەدا چەندین چالاكییان ئەنجامداوە، لە كوشتن و تێكدان و هەڵكوتانە سەر و دروستكردنی هەواڵی درۆ، هەرچەندە ئیسرائیل مۆڵەتی كاركردنی بە فەرمی لێوەرگرتوونەتەوە، بەڵام ئەوان كارەكانیان هەربەردەوام بووە، ساڵی 2002 وتەبێژی كۆمەڵەكەیان دەستگیر كرد، لەبەر ئەوەی بۆمبی لەپەنای قوتابخانەیەك و نەخۆشخانەیەكدا چاندبوو. ئەو كۆمەڵەیە چەندین كاری كوشتن و تەقەكردن وتۆقاندنیان ئەنجامداوە و تەنانەت پلانیان دانا بۆ تەقاندنەوەیی مزگەوتی ئەقصا بەڵام دوای ئەوەی ئاشكرابوو رێگەیان لێگیرا.

4-كۆمەڵەی مەملەكەتی ئیسرائیل، مردن بۆ ئەوەی هاوكاریی ئیسرائیل ناكات:
بەسەركردایەتی –یەعقوب هروتی- دامەزراوەو لەپەنجاكانی سەدەی ڕابوردوودا چالاكیەكانیان دەستپێكردووە، كە نیشتەجێی ئەمەریكابوو، ئەو كۆمەڵەیە لە یەهودییە توندڕەوەكان پێكهاتبوون، زۆرینەی ئەندامەكانی هەرزەكاری یەهودی بوون، لە ئیسرائیلیش كاریان دەكرد و ناویان –تیزفرین-بوو، ئامانجی ئەوان لێدان و هێرشكردن و كوشتنی ئەو وەفدانەبوو كە لەناوەندە بڕیاربەدەستەكانی ئەوروپادا بوون و پشتیوانی دەوڵەتی ئیسرائیلیان نەدەكرد، ئەوان  دووجار هەوڵی كوشتنی –كۆرنادئیدوانۆر-ی راوێژكاریی ئەڵمانییاندا لەرێگەی تەڵەی نامەوە كە ئەو سەردەمانە باو بوو، پاشان تەقەیان كرد لە سوپای ئەردەن كە هاتبوونە سنورەكانی نزیك قودس، ئەوان توندڕەوییەكەیان بێ ئەندازەبوو تەنانەت بە هۆی كارەكانی ئەوانەوە پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و سۆڤیەت بچڕا، چوون سەفارەتی سۆڤیەتیان لە تەلئەبیب بۆمبڕێژكردبوو بووە هۆی برینداربوونی هاوسەری سەفیرو سێ كارمەندی دیكە، تەنانەت ڕێگەیان نەدەدا گۆرانی و ئاوازەكانی ئەڵمانیاش گوێ لێبگریێت، ساڵی 1953 هێرشی توندیان كردە سەر هونەرمەندێكی خۆیان كە ئاوازێكی شتراوسی ئەڵمانی بە كەمانەكەی دەژەنی ، هەر لەو ساڵەدا تەقینەوەیان خستە ناو بینای وەزارەتی پەروەردە لە قودس لەبەر ئەوەی وەزارەت كاری لە سەر هەندێك لەو كۆچبەرانە دەكرد كە لە باشووری ئەفەریقاوە هاتبوونە ئیسرائیل و بیروباوەڕی عەلمانیەتی فێر دەكردن و ئەوانیش بە پێچەوانەی یەهودیەت لەقەلەمیان دەدا، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە هەموو ئەوانەی كارەكەیان كردبوو دەستگیر بكرێن.

شەڕەناوخۆكانی وڵاتانی دونیا چەندە كاری دژ بە مافەكانی مرۆڤیان لێكەوتوەتەوەو هیچیشیان مۆركی ئاینییان پێوە نەبووە.

ئەوەی كەباسكرا ژمارەیەكی كەم بوو لە نموونەی ئەو حیزب و ڕێكخراوانەی كە لە ئاینەكانی دیكەشدا هەن، ئەوانە تەنها نموونە بوون بۆ ئەوەی وەبیری خوێنەرانی بێینەوە كە توندڕەوی بەرگێك نیەو بەبەری دینێك یان گروپ و نەتەوەیەكدا بڕابێت، بەڵكو توندڕەویی دیاردەیەكی گشتگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسیی جیهانییەو تا مرۆڤایەتیش هەبێت ژمارەیەك لەو جۆرەكەسانە پەیدا دەبن كە باوەڕیان بە بەكارهێنانی هێز و ترساندن هەیە. ئیتر با ئەوە بوەستێت لە ئەنجامی شەڕەجۆراوجۆرەكانی دونیاو سیاسەت و دەسەڵات چەند ملیۆن كەس بوونەتە قوربانیە شەڕەناوخۆكانی وڵاتانی دونیا چەندە كاری دژ بە مافەكانی مرۆڤیان لێكەوتوەتەوەو هیچیشیان مۆركی ئاینییان پێوە نەبووە.