04:26 - 25/03/2020
توندترین جۆره‌كانی کەرەنتینە له مێژوودا
گوترا گه‌وره‌ترین كه‌ره‌نتیه‌نه‌ی مێژوویه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی زیاتر له 760 ملیۆن كه‌س له‌چین له‌ناو ماڵه‌كانیان كه‌ره‌نتینه كران دوای ئه‌وه‌ی نه‌خۆشی كۆرۆنا له‌شاری ووهان بڵاوبۆوه، هه‌ندێك كه‌س كه‌ره‌نیتنه‌ی چین به قورس و توند وه‌سف ده‌كه‌ن و حكومه‌ت به‌به‌كارهێنانی زیاده‌ڕووی تۆمه‌تبارده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر پێت وایه كه‌ره‌نیتینه‌ی چین خراپترینه ئه‌وه مێژووی مرۆڤایه‌تی قێزه‌ونترین ئه‌زمونی كه‌ره‌نتینه‌كردنیان تێدایه له‌م راپۆرته‌دا مێژووی به‌شێك له‌و كه‌ره‌نتینانه خراوه‌ته ڕوو.
پێشێلكارییه‌كانی چین... بێده‌نگكردنی پزیشكه‌كان و خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی قورس
له‌دۆخی له‌ناكاوی ناخۆش كه نه‌خۆشیه‌كه بڵاوبۆوه ده‌سه‌ڵاتدارانی شاره‌وانی ناچار بوون هێز به‌كاربهێنن له‌پێناوی سه‌پاندنی رێكاری كه‌ره‌نتینه‌كردن، به‌تایبه‌تیش له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانه‌ی دووچاری نه‌خۆشیه‌كه بوون، له‌ترسی بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه، ئاژانسی ده‌نگی ئه‌مریكا ڤیدیۆیه‌كی بڵاویكرده‌وه كه مامه‌ڵه‌ی توندی پۆلیس له‌گه‌ڵ خێزانێك پیشان ده‌دات بۆ ناچاركردنیان به‌كه‌ره‌نتینه‌كردن، لوله‌ی تفه‌نگی خۆبه‌خشانی حكومه‌ت به‌رامبه‌ر هه‌ركه‌سێك بوو كه ده‌یویست بچێته مترۆكان كه له‌و كاته‌ی كه پاك ده‌كرانه‌وه، هه‌موو چێشتخانه‌كان و شوێنه بازرگانیه‌كان و رێگاكان و داخران، خوێندن بۆ كاتێكی نادیار هه‌ڵپه‌سێردرا، ئه‌مه تاكه رووداو نه‌بوو كه رێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی پشتی پێ به‌ستبێت له‌راپۆرته‌كه‌یدا ده‌رباره‌ی مامه‌ڵه‌ی چین له‌گه‌ڵ كۆرۆنا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی رێكخراوه‌كه ستایشی هه‌وڵه‌كانی حكومه‌تی كردووه بۆ زاڵ بوون به‌سه‌ر ڤایرۆسه‌كه‌دا، به‌ڵام راشیگه‌یاندووه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و شێوازه كێشه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه، راپۆرته‌كه ده‌ڵێت له‌سه‌ره‌تادا مامه‌ڵه‌ی چین له‌گه‌ڵ ڤایرۆسه‌كه خۆی له شاردنه‌وه‌ی زانیاریه‌كان ده‌رباره‌ی ڤایرۆسه‌كه ده‌بینینه‌وه، هه‌وڵی ده‌دا پزیشكه‌كان بێده‌نگ بكات و سزای هه‌ر كه‌سێك ده‌درا كه زانیاری ده‌رباره‌ی ڤایرۆسه‌كه بڵاوده‌كرده‌وه به‌تۆمه‌تی بڵاوكردنه‌وه‌ی ده‌نگۆ، نیكولاس بیكلین به‌رێوه‌به‌ری هه‌رێمی رێكخراوی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی ده‌ڵێت " ئه‌گه‌ر ئه‌و شاردنه‌وه‌ی زانیاریانه نه‌بوایه ئێستا جیهان ده‌یتوانی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و ڤایرۆسه بكات و بڵاوبونه‌وه‌كه‌ی سنوردا بكات".
هه‌موو ئه‌و رێكاره توندانه بۆ شاردنه‌وه‌ی زانیاریه‌كان به راگه‌یاندنی راستیه‌كان و كه‌ره‌نتینه‌كردن و قه‌ده‌غه‌ی هاتوچۆ وه‌ستان، میدیا خۆجێیه‌كان هۆشداریان دایه هه‌رنه‌خۆشێك كه له‌كاتی پێویستدا په‌یوه‌ندی به‌نه‌خۆشخانه‌كانه‌وه نه‌كات، به‌كورتی كه‌ره‌نتینه ته‌نها بۆ خۆپارێزی نه‌بوو له‌بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه به‌ڵكو له‌پێناوی ئه‌وه‌ش بوو كه رێگری بكرێت له‌بڵاوبونه‌وه‌ی زانیاری و توڕه‌یی خه‌ڵك.
سه‌یركردنی مێژووی كه‌ره‌نتینه... یه‌كه‌م شار كه خۆی دابڕی به‌هۆی تاعونه‌وه
دووجۆر كه‌ره‌نتینه هه‌بووه له‌مێژوودا یه‌كێكیان خۆدابڕاندنی ئاره‌زوومه‌ندانه، جوزیف بیرن سیاسه‌تمه‌داری ئوسترالی له كتێبه‌كه‌یدا " مه‌رگی ره‌ش" باسی" خۆ زیندانیكردن به ئاره‌زووی خۆت" ده‌كات ئه‌و چیرۆكی له‌نده‌ن له‌ساڵی 1665 ده‌گێرێته‌وه كه نه‌خۆشی تاعون له‌هه‌موو لایه‌ك بڵاوببۆوه، كه‌سێك كه بارزگانی میوه‌ی كردووه خۆی و منداڵه‌كانی و ژنه‌كه‌ی له‌ماڵه‌وه زیندانیكردووه و خواردن و خواردنه‌وه و ده‌رمانی پێویستی له‌ماڵه‌وه كۆگا كردووه و پشتی به خزمه‌تكارێك به‌ستووه به‌ناوی ئیبراهام بۆ ئه‌وه‌ی پێداویستیه‌كانی بۆ دابین بكات، به‌هۆیه‌وه ئه‌و بازرگانه خۆی و خێزانه‌كه‌ی له‌مردن رزگاریان بووه.
به‌ڵام چیرۆكی دووه‌م چیرۆكی پزیشكێكه به‌ناوی بورنت له له‌نده‌ن له‌ساڵی 1665 كه ناوبانگێكی باشی له‌لای دراوسێكانی به‌ده‌ستهێنا به‌هۆی ئه‌وه‌ی خۆی زیندانیكرد، به‌ڵام نه‌یزانی كه خزمه‌تكاره‌كه‌ی به‌ناوی ولیام توشی نه‌خۆشی تاعون بووه، ده‌گوترێت بۆرنت دوای مردنی خزمه‌تكاره‌كه‌ی جه‌سته‌كه‌ی شیكردۆته‌وه و به‌هۆیه‌وه مردووه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و چیرۆكه كه‌سیانه ئاستی تێگه‌یشتنی تاك پیشان ده‌ده‌ن له‌سه‌ر پێویستی خۆ كه‌ره‌نتینه‌كردن.
ره‌نگه چیرۆكی خۆ كه‌ره‌نتینه‌كردنی شاری دیربیشایری به‌ریتانی زۆرتر ئیلهام به‌خش بێت له‌سه‌رده‌می تاعوندا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی شارۆچكه‌یه‌كی بچوك بوو به‌ڵام بڕیاری گه‌وره‌یاندا، بڕیارێك كه دواتر رۆژنامه‌ی گاردیان به قوربانی به‌خۆدان وه‌سفیكرد، دانیشتوانی شاره‌كه دوای بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه‌له‌ناویاندا خۆیان كه‌ره‌نتینه‌كرد له‌ئێستا له‌كێڵگه‌كانی نێوان دیربیشار و ستونی میدلتون، كۆمه‌ڵێك به‌ردی لمین هه‌ن كه " سنوری خۆكه‌ره‌نینه‌كردنی ئه‌وكاته‌ن" ناسراون به سنوری نێوان شارۆچكه‌كه و ده‌وروبه‌ری ، كاتێك دروستكران كه ڤایرۆسه‌كه له‌شارۆچكه‌كه بڵاوببۆوه بۆ رێگری له‌وه‌ی بگاته دراوسێكانیان، له‌و ماوه‌یه‌دا دانیشتوانی گونده‌كانی دراوسێ خواردن وهاوكاریه‌كانیان له‌و سنوره ده‌ستكرده داده‌نا و سنوره‌كه‌یان نه‌ده‌به‌زاند، و دانیشتوانی شارۆچكه توش بووه‌كه‌ش هه‌ر له‌وێ پاره‌ی خۆراك و ده‌رمانه‌كانیان داده‌نا، ئه‌وه‌ش به‌مه‌به‌ستی رێگری له‌بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه، له‌كۆتایدا چواریه‌كی دانیشتوانی شارۆچكه‌كه مردن كه ژماره‌یان نزیكه‌ی هه‌زار كه‌س بوو به‌ڵام توانیان تاعون گه‌مارۆ بده‌ن، جوزیف بیرن باس له‌وه ده‌كات كه ئه‌و نه‌خۆشیه 14 مانگی خایاند، و دانیشتوانی شارۆچكه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له‌سه‌ر هاوكاری و هاوكاری گونده دراوسێكانیان ده‌ژیان.
سه‌ره‌تا له ئیتاڵیا.... چۆن كه‌ره‌نتینه بووه ناچاری؟
سه‌ره‌تای فكره‌ی كه‌ره‌نتینه‌كردنی ناچاری ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ده‌ی چوارده‌ی زاینی له‌هه‌وڵێكدا بۆ پاراستنی ئه‌و شارانه‌ی له‌سه‌ر كه‌ناراوه‌كان بوون له‌بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی تاعون، به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌شتیه‌كان له به‌نده‌ری ڤینیسیا و ئه‌و شارانه‌وه ده‌هاتن كه نه‌خۆشیه‌كه تێیاندا بڵاوببۆوه، به‌جۆرێك ده‌بوایه له‌ده‌وروبه‌ری شوێنی وه‌ستانی كه‌شتیه‌كان بۆماوه‌ی چل رۆژ بمایانه‌یه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیاببنه‌وه كه هه‌ڵگری ڤایرۆسه‌كه نین، ئه‌و رێكاره ته‌ندروستیه ناونرا " كه‌ره‌نتینا" كه ووشه‌یه‌كی ئیتاڵیه و به‌مانای چل رۆژ دێت.
ئه‌زمونی كه‌ره‌نتینه‌كردنی به‌زۆر له‌سه‌ره‌تادا له‌شاری میلانۆ له‌ناو ئه‌وروپا له‌ساڵی 1348دروست بووه كاتێك حكومه‌تی برنابو فیسكونتی ئه‌وكاته هه‌موو ئه‌ندامانی ئه‌و خێزانانه‌ی ناچار ده‌كرد كه ئه‌ندامێكیان توشی تاعون ببو كه ده‌بێت له ماڵه‌كانیان بمێننه‌وه تا هه‌موویان ده‌مرن، یان بیسه‌لمێنن كه به‌ته‌ندروستیه‌كی باش رزگاریان بووه، له‌ئه‌نجامدا میلانۆ سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێنا به‌سه‌ر ئه‌و ئه‌شكه‌نجه‌ده‌رونیه و به‌راورد به‌شاره‌كانی تری ئیتالیا، به‌جۆرێك له‌و شاره‌دا تاعون ته‌نها له‌سێ خێزان كورت بۆوه و له‌و سێ خێزانه‌مردوو به‌هۆی نه‌خۆشیه‌كه‌وه هه‌بوو، شاره‌كانی تر ده‌ستیان به‌كه‌ره‌نتینه نه‌كرد تا كۆتایی سه‌ده‌ی پانزه.
به‌ڵام له له‌نده‌ن رێكاره‌كانی كه‌ره‌نتینه‌ی ناچاری له‌ساڵی 1518 ده‌ستی پێكرد به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی پچڕپچڕ تا حكومه‌تی ئه‌لیزابێس له‌ساڵی 1568 رێكاری پێویست و هه‌مه‌هه‌نگی گرته به‌ر بۆ سنورداركردنی تاعون به‌جۆرێك ماڵی قوربانیه‌كانی بۆماوه‌ی 20 رۆژ داده‌خست، ده‌بوایه نه‌خۆشه‌كان و ئه‌وانه‌شی ساغ بوون به‌یه‌كه‌وه له‌ماڵه‌كانیان بمانایه‌ته‌وه.
توندترین ئه‌زمونه‌كانی كه‌ره‌نتینه... كه‌ره‌نتینه‌كراوه‌كان به‌م جۆره كاریان پێده‌كرا
جوزیف بیرن له‌كتێبه‌كه‌یدا چیرۆكی وڵاتانی جیاواز باس ده‌كات، تێیدا باسی ئه‌و رێگایانه ده‌كات كه به‌رامبه‌ر كه‌ره‌نتینه‌كراوه‌كان له‌ئه‌وروپا به‌تایبه‌تیش له ئینگلته‌را به‌كارهێندراوه، ده‌ڵێت ده‌سه‌ڵاتدارانی شاره‌وانی به‌شێوه‌یه‌كی وه‌حشایانه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ كه‌ره‌نتینه‌كراوه‌كان ده‌كرد، هه‌نگاوی یه‌كه‌م له دابراندنی نه‌خۆشه‌كان له‌ماڵه‌وه ده‌ستی پێده‌كرد، تا ئه‌و كاته‌ی له‌كۆتاییدا به‌رپرسه‌كان شوێنی تایبه‌تیان بۆ كه‌ره‌نتینه‌كردن دابین كرد كه به‌زۆری كۆخێك بوو له‌ده‌ره‌وه‌ی شاره‌كان.
تاعون لێره‌یه .... چیرۆكی كه‌ره‌نتینه‌كردن له‌هۆڵندا
سه‌ره‌تای كه‌ره‌نتینه كردنی به‌زۆر له‌هۆڵندا له ساڵی 1557وه ده‌ستی پێكرد، مێژوو نوسان باسی تاعونی گه‌وره ده‌كه‌ن كه به‌هۆیه‌وه شه‌قامه‌كان به ته‌رمی مردووه‌كان داپۆشران، ته‌نانه‌ت خه‌ڵك له‌ناو خۆیاندا له‌سه‌ر تابوت و كفن ده‌بوه شه‌ڕیان، روبرت جوتش له كتێبه‌كه‌یدا " گرنگترین ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ی تایبه‌تن به مرۆڤ" ده‌ڵێت هۆڵندا له كۆندا ناوه‌ندی ئاڵوگۆڕ بووه به‌وپێیه‌ی كه‌ناراوه‌كانی ببونه ناوه‌ندی بازرگانی و له‌وێوه كه‌شتی به كه‌ل و په‌له‌وه ده‌رده‌چوون و به‌هه‌مان شێوه به كه‌ل و په‌له‌وه ده‌گه‌ڕانه‌وه بۆ ئه‌وێ، ئه‌وه‌ش وایكرد پێویست بێت یاسای تایبه‌ت به كه‌ره‌نتینه‌كردن دابنرێت سه‌باره‌ت به ده‌ریاوانی و به‌نده‌ره‌كان، رێكاره‌كان بۆ خۆپارێزی بوو له سه‌رده‌می بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی تاعون، به‌ڵام سیاسه‌تمه‌داره ئوسترالیه‌كه بیرن ئاماژه به‌وه ده‌كات كه هۆڵندا به‌شێوه‌یه‌كی توند مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ قوربانیه‌كان ده‌كرد، به‌جۆرێك لافیته‌ی له‌سه‌ر ماڵی كه‌ره‌نتینه‌كراوه‌كان هه‌ڵده‌واسی و لێی نوسرابوو " تاعون لێره‌یه" ئه‌وه‌ش وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵك لێیان نزیك نه‌بێته‌وه، ئه‌وه رێكارێك بوو له‌ماڵه‌كان په‌یره‌و ده‌كرا جگه له‌وه‌ی رێگه نه‌ده‌درا په‌نجه‌ره و ده‌رگاكان بكرێنه‌وه، دانیشتوانی هۆڵندا به‌زۆر ناچار كران له‌ماڵه‌كانیان بمێننه‌وه.
مه‌رگی ره‌ش له ئینگلته‌را
له‌كۆتایی سه‌ده‌ی شانزه لافیته‌ی كاغه‌زی له‌سه‌ر ی نوسرابوو " خوایه ره‌حمیان پێ بكه" له‌سه‌ر ده‌ركای ئه‌و ماڵانه هه‌ڵده‌واسرا كه ببونه قوربانی تاعون، له‌هه‌مان كاتدا كرێ ده‌درایه ئه‌و كه‌سانه‌ی كه پێداویستی قوربانیه‌كانیان دابین ده‌كرد، له‌ساڵی 1604 په‌رله‌مانی به‌ریتانیا یاسایه‌كی تایبه‌ت به‌كه‌ره‌نتینه‌ی ده‌ركرد به‌پێی یاسایه‌كه پاسه‌وانه‌كان ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وه‌یان هه‌بوو توند و تیژی به‌كاربهێنن بۆ رێگری له‌هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی خه‌ڵك له‌ماڵه‌كانیان، له‌و باره‌یه‌وه جوزێف بیرن ده‌ڵێت " له‌و كاته‌وه هه‌ركه‌سێك نیشانه‌كانی تاعونی له‌سه‌ر ده‌ربكه‌وتایه و به‌ئاشكرا له‌ماڵ هاتبایه ده‌ره‌وه ئاسایی بوو وه‌ك تاوانبار مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێت و داوای له‌سێداره‌دانی ده‌كرا".
زیندانیكردنی چاك بووەکان له نه‌خۆشیه‌كه له مارسیلیا
كاتێك شاری مارسیلیای فه‌ره‌نسا نغرۆ ببو له‌تاعونێكی مه‌ترسیدار، دانیال دیفو نوسه‌ری به‌ریتانیا رۆمانه هۆشداریه‌كه‌ی نوسی " تۆماری ساڵی تاعون" ده‌ڵێت ئه‌وه‌ی له‌فه‌رنسا ڕوویدا له‌زیندانیكردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌نه‌خۆشیه‌كه چاك ببونه‌وه كارێكی نامرۆڤانه و دڵ ره‌قانه بوو، ئه‌وه رێكارێكی بڵاوبوو له‌سه‌ده‌كانی ناوه‌راست له وڵاته جیاوازه‌كان، له‌سه‌ره‌تادا كه‌س و كاری نه‌خۆشه‌كه سه‌رپشك ده‌كرا له‌مانه‌وه‌ی له‌گه‌ڵی یان جێهێشتنی، به‌ڵام له‌گه‌ڵ بڵاوبونه‌وه‌ی زیاتری تاعون، ده‌سه‌ڵاتداران رێكاری توندتریان گرته‌به‌ر ، ئه‌ویش له‌رێگه‌ی زیندانیكردنی ته‌واوی ئه‌ندامانی خێزان له‌ماڵه‌وه، رزگاربووه‌كان چاوه‌رێی ئه‌وه‌یان ده‌كرد هه‌ڵبێن، له‌ئه‌نجامدا خێزانه‌كه به‌ته‌واوه‌تی له‌ناو ده‌چوو، بیرن ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ئه‌گه‌ر نه‌خۆشیه‌كه بوبێته هۆی مردنی هه‌زاران كه‌س ئه‌وه كه‌ره‌نتینه‌ی له‌وشێوه‌یه بووه هۆی مردنی ده‌یان هه‌زار كه‌س، وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ زیندانیكردنی توش بووان له‌گه‌ڵ كه‌س و كاریان.