01:06 - 25/03/2020

نهێنیەكانی تەمەن دریژیی و هۆكارەكانی بەردەوامی گوڕوتین‌

پەیسەر

لە ئێستادا كە زۆرینەی خەڵك ئەوەندەی لە مردن دەترسێت ، ئەوەندە بیر لە بەردەوامی ژیان ناكەنەوە، بەڵام بە دڵنیاییەوە دوای هەموو كارەساتەكان ژیان ناوەستێت و هەسارەی زەوی هەر دەسوڕێتەوە، زۆرن ئەوانەی باسی تەمەن درێژیی هەندێك لە مرۆڤەكان دەكەن، بەڵام نەیانگوتووە هۆكارەكان چین؟ ئاخۆ لایەنە نادیارەكانی مرۆڤ چ پەیوەندییەكیان بە تەمەن درێژیی و مانەوەی گوڕوتینیانەوە هەیە؟ لە چ ناوچەیەك جیهاندا تەمەن درێژیی زۆر تر هەستپێدەكرێت، ئاخۆ خێزان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان چ پەیوەندییەكیان بە تەمەن درێژییەوە هەیە؟ 

زۆرینەیان كێشیان تەندووستە، چالاكن، ناوبەناو گۆشت دەخۆن، هەندێكیشان هەر نایخۆن

ساڵی 2012 –دان بویتنر- توێژەر لە گۆڤاری زانستی – ناشناڵ جوگرافیك- گەشتێكی جیهانی ئەنجامدا، ئامانجی ئەوەبوو بزانێت بۆچی فەیلەسووف و زاناكان لەبەرامبەر پرسیارێكدا دۆش داماون و ئەو دەیویست وەڵامێكی گونجاوی دەستبكەوێت، بۆچی لە زۆر شوێنی ئەم دونیایەدا مرۆڤ هەیە زۆرترلە خەڵكی دیكە دەژیی؟

بۆ دەستكەوتنی وەڵامی ئەو پرسیارە، بویتنر گەشتی تایبەتی كرد بۆ ئەو شوێنانەی كە لە جیهاندا بە شوێنە -سەوزەكانی جیهان- ناسراون، ئەو هەرچی خاڵە هاوبەشەكانی ئەو ناوچانەهەیە كۆی كردنەوە و پرسیاری لەبارەی چۆنیەت ژیانی ئەو خەڵكە بەتەمەنەوە كرد و دواتر لە كتێبێكدا بەناوی (The Blue Zones Solution) بڵاوی كردەوە، تیایدا نهێنیەكانی زۆر ژیانی مرۆڤەكانی خستە ڕوو.

ناوچە سەوزەكان چین و دەكەونە كوێوە؟
بوتینر- و هاوڕێكانی دەستەواژەی ناوچە سەوزەكانی جیهانیان دابەش كردووە بۆ پێنج ناوچە لە هەموو جیهاندا، زۆرترین بەتەمەنەكانی جیهانیان تێدا كۆبوونەتەوە كە زۆرینەیان تەمەنیان لە سەروو سەد ساڵەوەیە، لەگەڵ ئەوەشدا خاوەنی جەستەیەكی باشن و هەڵس و كەتیشیان وەك ئەوە وایە لە دەورووبەری 80 -90 ساڵیدا بن، واتە 10 بۆ 20 ساڵ گەنجتر دەردەكەون، ئەو ناوچانەش بریتین لە –ئۆكیناوا لە یابان- سەردینیا لە ئیتاڵیا- ئیكاریا لە یۆنان- نیوەدوورگەی نیكویا لە كۆستەریكا- هەروەها – لومالیندا لە كالیفۆڕنیای ئەمەریكا-.

خاڵی بەهێزی تەمەن درێژیی:
ئەو نوسەرەو هاوكارەكانی زۆر بیریان لەوەكردووەتەوە تا بگەنە ئەو نهێنییەی وای كردووە ئەو مرۆڤانە بۆچی زۆرتر دەژین، بۆچی زۆرینەی دانیشتوانی ئەو ناوچە سەوزانە زۆرینەیان تەمەنیان دەچێتە سەروو سەد ساڵ؟ لەگەڵ ئەوەشدا بەختەوەن و خاوەنی تەندروستییەكی زۆرباشیشن؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە هاتن خاڵە هاوبەشەكانیان لەیەك دا، دواتر بۆیان دەركەوت كە بریتین لە چەند شتێك:

1-رژێمی خۆراكی و كە گۆشت خواردن:

بە پێی توێژینەوەكان بەتەمەنەكان ئەوان نین كە – ڕووەكین- بەڵكو ئەوانەن كە زۆرینەی خۆراكیان ڕووەكییە، ئەو خۆراكانەش خۆیان بەرهەمی دەهێنن لەناو باخچەو حەوشەكانی خۆیاندا، جگە لەو خۆراكە بەرهەم هاتووەی دەستی خۆیان بەشێكی كەمیش پرۆتینە ئاژەڵییەكانیش دەخۆن، خۆراكی بنەڕەتییان بریتین لە : پاقلەمەنیەكان، پەتاتە ، زەڕات و نیسك و نۆك.
ئەگەر مرۆڤ سەیری سەر سفرەی ناوچە سەوزەكانی دونیا بكات ئەم خواردنانە دەبینێت: میوە، سەوزە، چەرەز، فاسۆلیا، پاقلەمەنیەكان، گەنم و زەڕات كە خۆیان بەرهەمی دەهێنن، زەیتی زەیتوون، شیرەمەنی بەتایبەتی شیری بزن، ماست و پەنیریی دەستكرد.
زۆرینەی دانیشتوانی ناوچە سەوزەكان كێشیان تەندووستە، چالاكن، ناوبەناو گۆشت دەخۆن، هەندێكیشان هەر نایخۆن، ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی كۆلیسترۆڵیان هەمیشە باش و لەجێی خۆیدا بێت، بەهیچ شێوەیەك مەترسی فشاری خوێنینان نیە، هیچ یەكێك لەو نەخۆشییانەی كە لە ئەنجام خواردنی ئامادەو لە قوتوونراوو فاست فوودیان نیە.

2- جەستەیان تەكنۆلۆژیا نەیكوشتووە:
هیچ دەستەواژەیەك بە ئەندازەی – فی الحركة بركة- واتە خێر لە جووڵەدایە جێگەی خۆی نەگرتووە لای خەڵكی ناوچە سەوزەكانی دونیا، ئەوان بەردەوام وەرزس  جووڵەی تەندروستیان هەیە، ئەوەش بووەتە هۆی دووركەوتنەوە لە نەخۆشییەكانی دڵ و بەشێك لە سەرەتان و شێرپەنجەكان كە بە هۆی نەجوڵانەوە پەرەدەسەنن، هەروەها ڕێگە لە خەمۆكی و بێتاقەتی دەگرێت، ئەوەش بەمانای ئەوە نایەت هەموویان بەشداری یاریی ماراسۆن بكەن، یان بچنە هۆڵەكانی وەرزش، بەڵكو ئەوان خوویان گرتووە ب وەرزشی رۆژانەی خۆیانەوە كە ڕۆشتنە بە پێی بۆ ماوەیەكی دیاریكراو. خەڵكی ناوچە سەوزەكان بەبەردەوامی گرنگی بە وەرزشی رۆژانەی خۆیان دەدەن و بووەتە بەشێك لە ژیانی رۆژانەیان، یەكێك لەو خاڵە هاوبەشانەیان رۆشتنە بە پێ و لەناو ماڵەكانیشیاندا باخچەی بچووكیان هەیە بۆ سەوزەو پێداویستییە رۆژانەكانیان، ئەوان بەردەوام خۆیانی پێوە سەرقاڵ دەكەن، ئاویان دەدەن ، بژاریان دەكەن، یان خەریكی كێڵان و بەروبووم لێكردنەوەن.
ژنە بەتەمەنەكانی ناوچە سەوزەكان سەرقاڵی كاری ناوماڵن ، زۆرینەیان كارەكانی خۆیان بە دەست دەكەن، هیچ ئامێرێكی میكانیكی و كارەبایی بەكار ناهێنن، نان بەدەست دەكەن، گسك بە دەست دەدەن، ئەوەش بووەتە هۆی چالاكی جەستەییان و بووەتە بەشێكی سەرەكی لە ژیانی رۆژانەیان.

لەناو ماڵەكانیاندا باخچەی بچووكیان هەیە بۆ سەوزەو پێداویستییە رۆژانەكانیان، ئەوان بەردەوام خۆیانی پێوە سەرقاڵ دەكەن

3- ژیان مانای هەیە:
لەو ناوچانەدا ژیان ئامانج و بەهای خۆی هەیە، ئەوان باوەڕیان وایە دەبێت شتێك هەبێت مرۆڤ بۆی بژی و خەباتی لە پێناودا بكات، ئەگەر مرۆڤ ئەو ئامانجەی هەبوو، بەیانیان لە خەو هەستا و زانی چی دەكات هەست بە خۆشی و كارمەرانی دەكات، ئەوانەی دەزانن چی دەكەن خۆشبەخت ترن، بە پێی توێژینەوەكان ئەوانەی بەیانیان لە خەو هەستان و زانییان چی دەكەن تەمەنیان 7 بۆ 10 ساڵ لەوانی دیكە زیاترە، بە پێی توێژینەوەیەكی زانستی بەتەمەنەكانی ناوچە سەوزەكان هەموویان خزمەتی كۆمەڵگەو شارەكانی خۆیان دەكەن، ئەوان خواستی بەخشین و هاوكاریی كردنی یەكتری تیایاندا زۆرە، هەر ئەوەش بووەتە هۆی نەمانی خەمۆكی و بێزار نابن، هەموو بەتەمەنەكان حەزیان لە كاری خۆبەخشییە.

4- خۆشەویستی پێش هەموو شت:
یەكێك ل تایبەتمەندییەكانی ناوچە سەوزەكانی جیهان ئەوەیە كە پەیوەندییەكی بەهێز هەیە لە نێوان هاوسەرەكان، دایك و باوك و منداڵ، خۆشك و برا و نەوەكان، ئەوان زۆربایەخ بە خێزان دەدەن و لە پلەی یەكەمدا حسابی بۆ دەكەن، بەشێكی زۆری كاتەكانیان بۆ خێزانەكانیان تەرخان دەكەن هەرچەندە زۆریش سەرقاڵ بن.
بەشێكی زۆریان  هەفتانە كۆبوونەوەی خێزانیان هەیە، پەیوەندییە خێزانییەكانیان پەرەپێدەدەن، ئەوان پێكەوە كاری كۆمەڵایەتی ئەندام دەدەن یان دەچن ناو سروشتەوە، لەو ڕێگەیەوە ئەو ناخۆشی و فشارە دەروونیانەی خۆیان كەم دەكەنەوە، كە دەبێتە هۆی وێرانكردنی مرۆڤ.

بەتەمەنەكان قسەڕۆشتوو خاوەن ڕێزی ناو خێزانەكانن

لەناوچە سەوزەكانی جیهاندا منداڵە بچووكەكان زۆر بەدەم بەتەمەنەكانەوەن و هاوكارییان دەكەن، بەتەمەنەكان قسەڕۆشتوو خاوەن ڕێزی ناو خێزانەكانن، ئەوان توڕی پەیوەندی نێوان كەس و كارو خێزانەكانن و كۆكەرەوەی هەمووانن، ئەوان بەبەردەوامی سەردانی یەكتری دەكەن و ئاگایان لە كێشەكانی یەكترە، لەنێو خۆیاندا دۆخێكی پڕ لە خۆشەویستی ڕاتەقینەیان دروستكردووەو بەردەوامیش ئاگایان لەو دۆخەیە، لە هەمان كاتدا كەمترین ئەرك و فشار لەسەر بەتەمەنەكانیان دادەنێن.

5- كاتی بەختەوەریی:
هەموو دانیشتوانی ناوچە سەوزەكان رۆژانە كاتێكیان بۆ خۆیان دیاریی كردووە كە ناویان ناوە كاتی بەختەوەریی، بۆ نموونە دانیشتوانی لەما لیندا خەریكی دوعاو پاڕانەوە دەبن، ئیبكاریا رۆژانە پێش نیوەڕوان سەرخەوێك دەشكێنن، هەموو ئەوانەی كە بەتەمەنن ل بەرنامەی رۆژانەی خۆیاندا گرنگی پێدەدەن و هەریەكەیان بەجۆرێك بەڵام لای هەموویان كاتی بەختەوەرییە. ئەوان بۆخۆیان دیارییان كردووە بە چی خۆشحاڵ دەبن سەرقاڵی ئەوە دەبن و رۆژانەش دووبارەی دەكەنەوە. ئەوەش هەستێكی زۆر و چالاكییەكی لەڕادەبەدەریان پێدەبەخشێت.

 پێكەوە بوون لەگەڵ كەس و كارە نزیكەكان هۆكارێكی باشە بۆ ئەوەی مرۆڤ هەست بە بەختەوەریی بكات

6- هاوڕێ:
زۆرینەی بەتەمەنەكان هاوڕێی خۆیان هەیە كە رۆژانە ماوەیەك بە یەكەوە بەسەر دەبەن ، ئەوان جگە لە گێڕانەوەی یادگارییە خۆشەكانی خۆیان جێگەی ڕازو نیازیی یەكترین، ئەوان زۆر بە خێرایی لە یەكتری تێدەگەن و دەتوانن هەستەكانی یەكتریی بخوێننەوەو بزانن لەچ دۆخێكدان، ئەو هاوڕێیانە زیاتر لە هەستی توڕەبوون و رقبوونەوەو خۆشەویستی یەكتری تێدەگەن هەربۆیە بوونی ئەو هاوڕێیەتییە بەشێكی سەرەكی هەستی خۆشبەختی و بەردەومییانە. بە پێی توێژینەوەكان بووەتە هۆی كەمكردنەوەی نەخۆشییە درێژخایەنەكان و فشاری دەرونیانی زۆر كەم كردووەتەوەو لە هەمان كاتیشدا هاوكارییەكی باشی كردوون بۆ كۆئەندامی هەرس و حەزكردن لە خواردن و خۆپارێزیی و خاوێنی جەستەو توانای جوڵە، هەموو ئەوانەش بوونەتە پاڵنەرێكی باش كە بەرگریی جەستەیان باش بێت و بەرگەی زۆرێك لە نەخۆشیی و پەتاو درمەكان بگرن.

7- بایەخی كۆمەڵگە:
ئەو بەتەمەنانەی لەناوچە سەوزەكانی دونیادا نیشتەجێن لەڕووی سامانی مرۆییەوە بایەخی زۆریان هەیە، كۆمەڵگەش بەو جۆرە لێیان دەڕوانێت، بەشداریی جۆراوجۆریان پێدەكەن، بۆنموونە ڤیستیڤاڵ و بۆنەی جۆراوجۆریان بۆ دروست دەكەن، پێكەوە كاری كۆمەڵكارییان پێدەكەن، لەوانەش هەڵپاچبنی باخە ترێ، لێكردنەوەو چنینەوەی بەرهەمی باخەكان، بۆنە ئاینیەكان پێكەوە ئەنجام دەدەن، ئەوەش هاوكارییەكی زۆریان دەكات بۆ ئەوەی بایەخی خۆیان و ئەمەكی كۆمەڵگەكەیان لەبەرچاو بێت.

بویتنر باس لەوە دەكات دوای توێژینەوەكەی گەشتووەتە ئەو بڕوایەی كە پێكەوە بوون لەگەڵ كەس و كارە نزیكەكان هۆكارێكی باشە بۆ ئەوەی مرۆڤ هەست بە بەختەوەریی بكات، بەمەرجێك تێكەڵاوییەكە سنووردار بێت و مەرجەكانی پێكەوە بوون و ئازادییەگشتییەكانی تێدا  پارێزراو بێت، ئەو پێی وایە دڵەڕاوكێی و خەمۆكی و فشاری خوێن و نەخۆشییەكانی دیكەی دڵ كەمدەكاتەوە، هەموو ئەوانەش هۆكارن بۆ ئەوەی مرۆڤ تەمەنی درێژتر بێت لەوانی دیكە.

تێبینی: ئەم توێژینەوەیە لە 2012 ئەنجام دراوەو هیچ پەیوەندییەكی بەم دۆخە گشتییەی ئێستاوە نیە كە بە هۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە هاتوەتە ئاراوە.