04:24 - 22/03/2020
جیهان بەرەو كوێ دەچێت؟
یۆڤاڵ نوح هەراری، بیرمەندی گەورەی جیهانیی تەمەن 44 ساڵ و نوسەری كتێبە پڕ فرۆشەكانی "21 وانە بۆ سەدەی 21"و "مرۆڤی ژیر، کورتەی مێژووی ڕەگەزی مرۆڤ"و "مرۆڤەخودا، کورتەی مێژووی سبەی"، كە بەیەكێك لە گەورەترین بیرمەندانی دنیای ئەمڕۆ دادەنرێت، لە گوتارێكیدا كە لەڕۆژنانەی "تایم" بڵاویكردووەتەوە ئاماژە بەوە دەكات سەرئەنجام زانست بەسەر ئەم جۆرە ڤایرۆس و تەنگەژانەدا زاڵ دەبێت، بەڵام ئەگەر بنەما سەرەكییەكانی ژیانی مرۆڤ بەهێز نەكرێت و کار بۆ نەهێشتنی هەژاریی و دەستەبەرکردنی سیستەمی تەندروستیی بۆ هەمووان بە یەکسانی نەکرێت، پاش كۆرۆناش قەیرانی ترسناكتر و سەختر هەڕەشە لەمرۆڤ دەكات.
هاراری لە بارەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە چی دەڵێت؟
لەبارەی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە پرۆفیسۆر هاراری دەڵێت، جیهان لەگەڵ سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا، رووبەڕووی یەكێك لە گەورەترین رووداوەكانی مێژووی هاوچەرخ بووەتەوە،"تەنانەت دایە گەورەی تەمەن 98 ساڵەی من، كە جەنگی جیهانی بینیوە، ئەزموونی هاوشێوەی ڤایرۆسی كۆرۆنای بەبیرنایە. ئەوەش مەترسییەكی گەورەیە لەسەر جیهان".
ئەو دەڵێت ئەمە رووداوێكە كە ئەنجام و رەهەندی قوڵی ئابووری و سیاسی و كلتوری بۆ مرۆڤایەتی دەبێت، تا ساڵانێكی درێژخایەنیش، تەنانەت پاش تێپەڕاندنی خودی ڤایرۆسەكەش، كاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤ دەبێت".
ئەم پرۆفیسۆرە باس لەوەشدەكات كە بەراورد بەنەهامەتی و بەڵا گەورەكانی رابردووی وەك تاعون، كە زیانێكی قورسی بە سەرتاسەری جیهان گەیاند، ئێستا جیهان بۆ بەگژداچوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، لەڕووی زانستییەوە زۆر ئامادەتر و بەئەزموونترە، بەڵام یەكێتی و هاودەنگییەكی جیهانیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەهامەتی هاوشێوە پێویستە بەدیبێت، لە بەرئەوەی كۆرۆنا دواهەمین كارەسات نابێت كە بەرۆكی دنیا دەگرێت.
ئەگەر گۆڕانكارییەكی ریشەیی و بنەڕەتی لە هەلومەرجی پڕ لە نایەكسانی ژیان‌و تەندروستیدا بەدینەیەت، ئەوا ڤایرۆسی كوشندەتر لە كۆرۆناو كارەساتی گەورەتر بەڕێوەیە، كە یاریی مرۆڤایەتی بەرەو كۆتایی دەبات و پێدەچێت كارەساتی وەها رووبدات كە دووبارەبوونەوەی ئەستەمە.
جیهان وەك خێزانێك وایە
هاراری دەڵێت: ئەم جیهانە وەك خێزانێك وایەو دەبێت كەسێكی بەرپرسیار پاراستنی لەئەستۆ بگرێت، ئەمەریكا کە وتی (من چیتر هاوڕێیەكم لەدنیادا نییەو تەنها بەرژەوەندی من بەلای منەوە یەكەم و گرنگە) سەرکردەی زۆربەی وڵاتان سیاسەتێکی پۆپۆلیستانەیان پەیڕەو کرد، ئیتر جیهان بێ خاوەن بوو. ئەمەش فاكتەرێكی گرنگ بوو بۆ بەجیهانی بوونی قەیرانە گەورەكانی وەك بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، قەیرانەكانی دیكە كە بڕیارە بەسەر ئەم جیهانەدا بێن و رووبدەن.
هاراریی دەڵێت، هەرچەندە كۆڤید -19 لە وڵاتی چین و شاریی ووهانەوە بڵاوبووەتەوە، بەڵام خێرا بە سەرتاسەری جیهاندا بڵاوبووەوە، بێ ئەوەی كە وڵاتانی زیانلێكەوتوو هاوكارییەكی هەمەیەلانەیان هەبووبێت و تێبكۆشن بە هاوكاری یەكتر بەسەر ئەم بەڵا گەورەیەدا زاڵ بن، لە كاتێكدا چارەنووسی هەموو جیهان زیاد لە هەر سەردەمێک بە یەكەوە گیربووە و وەك تۆنێكی لێهاتووە كە دەیەوێت ببێتە یەك شت.
فڕۆكە و كەشتییەكانیش نەبێت كۆرۆنا هەر بڵاو دەبوەوە
هەندێك رەخنەی گشتی دەربارەی ڤایرۆسی كۆرۆنا هەیە، كە باس لەوەدەكەن ڤایرۆسەكە بەهۆی ئامێرەكانی گواستنەوەوە زیاتر بە جیهانی بووە، دەنا ئەوەندەش بەهێز نەدەبوو نەیدەتوانی بگات بە هەموو جیهان.
ئەو پرۆفیسۆرە جولەكە ئەمریكە دەڵێت:"پەتا بڵاوەكان زۆر بەر لە پرۆسەی ئێستای جیهانگیریی توانای بڵاوبونەوەیان هەیە، ملیۆنەها مرۆڤیان لەناو بردووە، لەسەدەی 14دا كە هێشتا فڕۆكە دانەهێنرابوو، نە كەشتی گەشتیاریی و نە شەمەندەفەر هەبوون، تاعون و مەرگی رەش لە ماوەی 10 ساڵدا لە رۆژهەڵاتی ئاسیاوە تا رۆژئاوای ئەوروپا بڵاوبووەو بووە هۆی مردنی 75 ملیۆن تا 200 ملیۆن مرۆڤ".
پرۆفیسۆر باسلەوەدەکات، ئامڕازی گرنگی بەرەنگاربوونەوەی ئەو پەتایانە بە درێژایی چەندین سەدە تەنها نزاو پاڕانەوەی بەكۆمەڵ بوو لە پەرستگاو لە بەردەمی پیاوانی ئاینییدا، بەڵام دوعاو پاڕانەوە دادی نەدا تا سەرئەنجام زانایان‌و پزیشكان لە سەرتاسەری جیهاندا لە ڕێگەی كۆكردنەوەو گۆڕینەوەی زانیارییانەوە توانییان رێگەچارەی ئەم پەتایانە بدۆزنەوە، ئەگەر لە سەدەكانی ناوەڕاستدا خەڵكی هەرگیز نەیانتوانیبێ تێبگەن كە چ شتێك فاكتەری مردنیان و بڵاوبوونەوەی ئەو پەتا رەشە بووبێت، ئەوا زانایانی سەردەمی ئێستا لە ماوەی دوو هەفتەدا ڤایرۆسی كۆرۆنایان دەستنیشان كرد".
جیهان هیچ سەركردەیەكی نییە؟
ئێستا مرۆڤایەتی خاوەنی سەركردایەتییەكی بەرپرسیار نییە و تەنها رێگەی زاڵبوونیش بەسەر قەیران و تەنگەژەی هاوشێوەدا لە ساڵانی ئایندەدا، پێویستی بە چارەسەری راستەقینەی ئازارەكانی خەڵكی هەموو جیهانە، بەڵام ئەوەی جێی نیگەرانییە زۆربەی سیاسەتمەداران تەنانەت لەترۆپكی ئەم قەیرانی كۆرۆنایەشدا، هێشتا هەر بیر لە كۆنتڕۆڵكردنی هەرچی زیاتری میللەتان دەكەنەوە، و هیچ بیرۆكەیەكی نێودەوڵەتی بۆ پرسی یەكدەنگیی لە لەناوبردنی ڤایرۆسەكەدا نییە.
بەگژداچوونەوەی هەژاری و بەرزكردنەوەی ئاستی سیستەمی تەندروستی هەموو وڵاتان بە یەكسانیی، گرنگترین كارە كە سەركردەكانی جیهان بیكەن بۆ ئەوەی رێگە لە نەهامەتییەكانی داهاتو بگرن.
هەراری پێی وایە، هەمووان لە سەرتاسەری جیهان پێویستە دەستییان بە ژیانێکی شایستە و سیستەمێکی تەندروستیی بەهێز بگات، ئەگەر لە تاران خەڵكی دەستکورتی گەڕەكە هەژارنشینەكان دەستیان بەدەرمان و سیستەمێکی تەندروستی ئابڕومەندانە نەگات و لانیكەمی خۆشگوزەرانییان بۆ نەڕەخسێت، ئەوا كاریگەری لەسەر چارەنووسی یەک بەیەکی خەڵكی جیهان دەبێت لەهەر شوێنێكی ئەم دنیایەدا بن".
دەشڵێت: سەرهەڵدانی كۆرۆنا یەكێك لە پەیامەكانی هەژاری و توانای دەرمانی و پزیشكی تەواو بووە لەچیندا، رێگەچارەی ئەم قەیرانانەش لە هەموو وڵاتاندا بەدیدی ئەو، بریتییە لەوەی سیستەمی تەندروستی بەخۆڕایی یان زۆر هەرزان بێت و تەندروستی خەڵكی لە هەموو شوێنێكی جیهان بێ جیاوازی دەستەبەر بكرێت، هەوڵ بۆ وشککردنی رەگ‌و ریشەکانی هەژاری بدرێت.
جیهان خاوەنی یەك سیستەمی بەڕێوەبردن بوایەو سیاسەتمەداران تەنها سودی وڵاتی خۆیان لەبەرچاو نەگرتایە‌و ئەگەر سەركردایەتییەکی جیهانیی كارا لەگۆڕێدا بایە، بەرەنگاربوونەوەی نەهامەتییەكانی وەك ڤایرۆسی كۆرۆنا زۆر ئاسانتر و ئەنجامی باشتری دەبوو.
هاوكاریی نێودەوڵەتی نەك كەرەنتینە كردن
بەبڕوای هاراریی كەرەنتینەكردن و جیابوونەوەی وڵاتان و گۆشەگیربوونی وڵاتەكان لە چێوەیەكی دیارییكراودا هەڵەیەكی گەورەیە بەرامبەر بە كۆرۆنا ڤایرۆس، چونكە ئەم ڤایرۆسە وامان لێدەكات ئابورییكەمان بروخێت و خۆمان توشی گرفتی تازە دەبێت.
روونیدەکاتەوە:"هەڵچنینی دیواری بەرز و سنوورداركردنەوەی بازرگانی‌و هاتوچۆ كردن نییە لەنێوان وڵاتاندا، هەرچەندە كەرەنتینە كردن و داخستنی سنوورەكان بۆ رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا گرنگە لە كورت ماوەدا، بەڵام خۆ گۆشەگیرکردن بۆ ماوەیەكی درێژخایەن هەرەسهێنانی ئابووری لێدەكەوێتەوە، هیچ وڵاتێكیش ناتوانێت بەتەنها پارێزگاری لە هاوڵاتییەكانی بكات لە بەرامبەر پەتاو ڤایرۆسە كوشندەكاندا.
باس لەوەشدەكات ئەم سەدەیە وەك سەدەكانی دیكە نییە، واتە وەك سەدەکانی ناوەڕاست و سەردەمی هەڵچنینی دیوار نییە، بەڵکو پێویستی بە هاوكاری نێودەوڵەتییە، ئەگەر بێمتمانەیی لە نێوان مرۆڤەكان و وڵاتان و میللەتاندا دروست ببێت گەورەترین سەركەوتن دەبێ بۆ ئەم ڤایرۆسە".
ئەمە كۆتایی مرۆڤایەتی نییە
هاراری سەرەڕای ئەوەی جەخت لەسەر یەكڕیزی جیهان دەكاتەوە، بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی بە یەك جار رووبەڕووی ئەو ڤایرۆسە ببێتەوە و پێكەوە كار بكرێت، بۆ لەناوبردنی ئەو ڤایرۆسە دەنا قەیرانە ئابورییەكەی سەر زەویی بۆ پرسیی ڤایرۆسی كۆرۆنا زۆر مەترسیدارە، ئێستا دەبێت جیهان ببێتە یەك ماڵ و وەك یەك خێزان كە گەورەیەكی هەبێت بەو شێوەیە رووبەرووی ئەو ڤایرۆسەش ببێتەوە.
وە هەروەها دەشڵێت:"بەدڵنیایی كۆرۆنا كۆتایی بە نەوەی مرۆڤ ناهێنێت، بەڵام ئەگەر بیر لە هاوكاریی لە ئاستی جیهان و وشككردنی رەگ‌وریشەكانی هەژاری و دەستەبەر نەكردنی سیستەمێکی بەهێزی تەندروستی بۆ هەمووان نەكرێتەوە بێ جیاوازی، ڤایرۆسی كوشندەتر لەکۆرۆنا چاوەڕوانمانە و دەبێت رووبەڕووی ئەو مەترسییە گەورانە ببینەوە كە تووشی ئێمە دەبن".