05:22 - 20/03/2020
١٥ به‌ناوبانگترین رۆمان و فیلم-ی جیهانیی
یه‌كێك له قورسترین جۆره‌كانی ئه‌ده‌بیی له نوسین و خوێندنه‌وه‌دا– شاری گه‌نده‌ڵی یان ئه‌وه‌ی به ئه‌ده‌بی دیستوبیا داده‌نرێت، چیرۆك گه‌لێك كه باسی رووداوه‌كانی تێكشكانی جیهانه‌كه‌مان ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها هه‌وڵ ده‌دات پێشبینی داهاتوو بكات، كه سروشتی دۆخه‌كه به‌ره‌و خراپتر ده‌چێت.
لیستی گرنگترین رۆمانه‌كانی دیستوبیا یان شاری گه‌نده‌ڵی، كه له‌لایه‌ن پێگه‌ی رایتینگ كو ئه‌براتیف بڵاوكراونه‌ته‌وه و هه‌ندێكیان له سه‌ده‌ی پێشوو نوسراون و پێشبینی ئاینده‌ی خراپ و دۆخی گه‌نده‌ڵیان كردووه، ره‌نگه به‌شێك له پێشبینییه خراپه‌كانیان به‌دی نه‌هاتبێت.
1-رۆمانی" چیرۆكی خزمه‌تكار" مارگرێت ئه‌توود 1985
له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی ئاینیی، ئه‌ده‌بی دیستوبیا كه له‌لایه‌ن ئه‌توده‌وه له رۆمانه‌كه‌ی داهێندرا، باوه‌رپێكردنی زیاتر ده‌بێت، ئه‌و رۆمانه باسی جیهان ده‌كات دوای كاره‌ساتی ئه‌تۆمی و تێیدا مه‌سیحییه‌كان سه‌ركه‌وتووبوون له روخاندنی حكومه‌ت، رێژه‌ی نه‌زۆكی زیاد ده‌كات، ئه‌و ئافره‌تانه‌ی توانای منداڵ بوونیان هه‌یه ده‌بنه ئامرازی به‌رهه‌م و زۆر سێكسكردن، به دڵنیاییه‌وه ئه‌و رۆمانه نمونه‌یه‌كی ترس و جیاكاریی ره‌گه‌زییه، ئه‌م رۆمانه كرایه زنجیره درامایه‌كی ته‌له‌فزیۆنی ئه‌مریكی و له‌مانگی نیسانی 2017 په‌خشكرا، له ده‌رهێنانی بروس میلره.
2-رۆمانی جورج ئورویل 1984
ئه‌ده‌بی دیستوبیا له رۆمانه‌كه‌ی ئورویل 1984 چه‌ندین ده‌سته‌واژه‌ی پێشكه‌ش كردین، كه ئێستا بوونه‌ته ده‌سته‌واژه‌ی زۆر باو له‌وانه‌ش براگه‌وره،"گومانی تێدا نییه چاودێری به‌رده‌وام" زۆر باوه و هه‌روه‌ها، ئامرازه‌كانی راگه‌یاندن له لایه‌ن حكومه‌ته‌كانه‌وه كۆنتڕۆڵ كراون، ئێستا له كۆمه‌ڵگه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان بوونه دیفاكتۆ، ئه‌مه‌ش هۆكارێكی لۆژیكی بوو بۆ زیادبوونی فرۆشی رۆمانی 1984 له دووساڵی رابردوودا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رنج راكێش.
3- رۆمانی " جیهانی نوێی ئازا" ئه‌لدوس هكسلی 1931
هكسلی له رۆمانه‌كه‌یدا " جیهانی نوێی ئازا" وێنه‌ی ئاینده‌ی خستووەته روو، جیهانێك رووه‌كی هۆشبه‌ر ده‌بێته كارێكی ئاسایی، سیستمه‌كان زۆر ده‌بن و ده‌سه‌ڵات سنووردار، شۆردنه‌وه‌ی مێشكی خه‌ڵك هه‌ر له له‌دایك بوونیانه‌وه، هیچ واتایه‌ك بۆ خێزان نامێنێته‌وه، دیارترین پرسیار ئه‌وه‌یه كه ئه‌و جیهانی نوێی ئازایه، باشه، یان ته‌نها چێژ به‌خشه، یان هیچ بوارێك بۆكه‌س ده‌مێنێته‌وه، كه بۆماوه‌یه‌كی دووروو درێژ بژیت؟
4- رۆمانی فه‌هرنهایه‌ت 451 – رای برادبری 1954
رای برادبری نوسه‌ری ئه‌مریكی، له رۆمانێكدا باسی كابوسێك ده‌كات كه سیستمێكی دیكتاتۆری جیهان داگیرده‌كات و كتێبه‌كان ده‌سوتێنێت و هه‌موو هه‌نگاوێك بۆ رۆشنگه‌ری ده‌كاته كارێكی نایاسایی، له سه‌ره‌تای بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و رۆمانه‌دا قه‌ده‌غه‌كرا و رێگه‌ی بڵاوكردنه‌وه‌ی پێنه‌درا، ئه‌وه‌ش متمانه‌ی زیاتری به‌و رۆمانه دروستكرد.
5-سێینه‌یی "یاری برسێتی" سوزان كولنز 2008
نوسه‌ری ئه‌مریكی سوزان كولنز له‌و رۆمانه‌دا، له‌سه‌ر زاری پاڵه‌وانی رۆمانه‌كه كه كچێكی شانزه ساڵه باسی كۆتایی جیهان ده‌كات له وڵاتی بانام له ئه‌مریكای باكور، رۆمانه‌كه باسی ئه‌وه ده‌كات ژیان له‌و ناوچه‌یه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هاوشێوه‌ی ژیانی رۆمای كۆن به‌جۆرێك كێبڕكێی وه‌حشییانه له نێوان دووكه‌س تا مردن ده‌كرێت، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌سته‌بژێرێك له‌رێگه‌ی سه‌یركردنیانه‌وه كات به‌سه‌ربه‌رن، له به‌رامبه‌ردا دانیشتووانی تری ناوچه‌كه له پێناوی به‌ده‌ستهێنانی خواردن ده‌جه‌نگن.
6- رۆمانی"ئامێری كات"هربرت جورج ویلز 1895
رۆمانه‌كه به یه‌كه‌م رۆمانی خه‌یاڵی نوسه‌ر هربرت جورج داده‌نرێت، له ساڵی 1895 بڵاوكراوه‌ته‌وه باسی ئه‌وه ده‌كات چۆن له رێگه‌ی كاته‌وه مرۆڤ داهاتووی دووری خۆی ده‌بینێت، تێیدا باس له‌وه‌كراوه كه ئه‌و داهاتووه چه‌نده تاریكه، به‌جۆرێك له رێگه‌ی جیاوازی چینایه‌تی نێوان ده‌وڵه‌مه‌ند و هه‌ژار دووجۆری جیاوازی مرۆڤ دروست ده‌بن، نه‌وه‌ی چینی ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بنه مرۆڤی گه‌مژه و لاواز به‌هۆی گه‌شه‌كردنیان له‌رێگه‌ی كاته‌وه، به‌ڵام منداڵی هه‌ژاره‌كان ده‌بنه دروستكراوێكی هێرشبه‌ری وه‌حشیی و له‌ژێر زه‌ویدا ده‌ژین، به‌شێوه‌یه‌كی گشتی رۆمانه‌كه باسی گه‌شتێك ده‌كات له‌رێگه‌ی كاته‌وه و ساڵی 1960 له‌لایه‌ن جورج بال ی ده‌رهێنه‌ره‌وه كراوه به‌فلم.
7- رۆمانی "مەزرای ئاژه‌ڵان" جورج ئورویل 1945
له‌م لیسته‌دا بۆ دووه‌م جار ناوی ئورویل دێت، له‌م رۆمانه‌دا جورج ئورویل باسی ئاینده و چاره‌نووسی ئاژه‌ڵه‌كان ده‌كات له كێڵگه‌یه‌ك كه له‌لایه‌ن خاوه‌نی كێڵگه‌كه‌وه كه مرۆڤه، كاری زۆریان پێ ده‌كرێت و دوای ئه‌وه‌ی شۆڕش به‌سه‌ر خاوه‌ن كێڵگه‌كه‌دا ده‌كه‌ن هه‌وڵ ده‌ده‌ن شارێكی باش له‌سه‌ر بنه‌مای دادپه‌روه‌ری و یه‌كسانی دروست بكه‌ن، به‌ڵام ده‌نگی گشتگیری و دیكتاتۆریه‌ت ده‌ست پێده‌كات، به‌جۆرێك سه‌ركرده‌كانی شۆڕشه‌كه ده‌بنه ئه‌وپه‌ڕی تاوانكار، ئه‌م رۆمانه دووجار كراوه به‌فلم.
8- رۆمانی " رێگا" كورماك مكارسی 2006
رۆمانه‌كه باسی كوڕ و باوكێك ده‌كات، هه‌وڵ ده‌ده‌ن به‌هه‌ر رێگایه‌ك بێت له‌ژیاندا بمێننه‌وه به وڵاتێكدا تێده‌په‌ڕن وێران بووه و به‌ئاسانی ناناسرێته‌وه، كه‌ش و هه‌وا زۆر سارده و باوك و كوڕه‌كه هه‌وڵ ده‌ده‌ن خۆیان بگه‌یه‌ننه كه‌ناراوه‌كان، به ئومێدی ئه‌وه‌ی كه‌سێك یان فریادره‌سێك بدۆزنه‌وه، به‌ڵام له‌رێگا دووچاری وه‌حش و ئاژاوه‌و نه‌بوونی یاسا ده‌بنه‌وه، رۆمانه‌كه ساڵی 2009 له‌لایه‌ن ده‌رهێنه‌ر جوت هیلكوت كراوه به‌فیلم.
9- رۆمانی "ئه‌ی یاریزانی یه‌كه‌م ئاماده‌یه" ئرنست كلاین 2011
رۆمانه‌كه به‌خه‌یاڵ باسی ساڵی 2045 ی هه‌رزه‌كارێك، ده‌كات كه پێی وایه ته‌نها له‌یه‌ك دۆخدا له‌ژیاندایه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه له‌ناو ترس و خه‌ڵیالدا نقوم بێت، رۆمانه‌كه باسی یارییه‌ك ده‌كات كه هه‌ركه‌سێك كۆده‌كه‌ی بزانێت ده‌بێته خاوه‌نی سامانێكی زۆر به‌خێرایی، یاریزانه‌كان ده‌ست ده‌كه‌ن به‌كوشتنی یه‌كتر له‌پێناوی به‌ده‌ستهێنانی خه‌ڵاتی گه‌وره، ئه‌م رۆمانه كراوه‌ته به‌فیلم له‌لایه‌ن ستیڤن سبیلبیرج.
10- رۆمانی ئه‌میری مێشه‌كان- ویلیام جولدنگ 1954
به‌هۆی شه‌ڕێك كه ئامانجه‌كه‌ی دیار نییه، ژماره‌یه‌ك منداڵی به‌ریتانیی ده‌كه‌ونه دورگه‌یه‌ك، ده‌یانه‌وێت خۆیان حوكمی خۆیان بكه‌ن به‌پێی چه‌ند یاسایه‌ك كه كاره‌سات به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت، ئه‌و منداڵانه پێشتر یه‌كتریان نه‌ناسیوه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له دوورگه‌یه‌كن كه وه‌ك به‌هه‌شت وایه، به‌ڵام له كۆتاییدا به‌لاڕێدا ده‌ڕۆن و ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ دۆخی سه‌ره‌تایی و وه‌حشیه‌ت و هه‌مه‌جیه‌ت، ئه‌م رۆمانه ساڵی 1990 كراوه به‌فیلم.
11- رۆمانی " كریك و ئوریكس" مارگرێت ئه‌توود 2003
رۆمانێكی تر له رۆمانه جوانه‌كانی دیستوبیا له‌م لیسته‌دا له‌لایه‌ن ئه‌تووده‌وه نوسراوه، په‌یوه‌ندیداره به‌وه‌ی چی له‌جیهاندا رووده‌دات، باسی ئه‌وه ده‌كات، ئه‌مریكا دابه‌ش بوونی زیاتر به‌خۆیه‌وه ده‌بینێت ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان سامانه‌كانیان زیاتر ده‌بێت و هه‌ژاره‌كان له‌جیهانی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان دوورده‌خرێنه‌وه.
12- رۆمانی پرته‌قاڵی ده‌ستكرد- ئه‌نتۆنی بورگس 1962
رۆمانه‌كه باسی ئه‌وه ده‌كات، كه چه‌ند تاوانبارێك ده‌سه‌ڵات و هه‌ژمونی خۆیان ده‌سه‌پێنن و به‌زمانی به‌ربه‌ریه‌ت ره‌فتارده‌كه‌ن، به‌هۆیه‌وه پاڵاوانی رۆمانه‌كه خۆی و هاورێكانی به‌ده‌ست چه‌ندین نه‌خۆشی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه ده‌ناڵێنن، رۆمانه‌كه ساڵی 1971 كراوه به‌فیلم، له ئه‌مریكا.
13- رۆمانی " هه‌ڵاتوو" – ستیڤن كینج 1982
رۆمانه‌كه باسی ئه‌مریكا ده‌كات، له ساڵی 2025 كه دۆخی ئابوری زۆر خراپ ده‌بێت و ده‌سه‌ڵاتێكی دیكتاتۆر، ده‌سه‌ڵات ده‌گرێته ده‌ست و ژیان بۆ خه‌ڵكانێك كه ناویان له‌لیستی ره‌شدایه شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان ئەستەم ده‌بێت، ناچار ده‌بن به‌شداری یارییه‌ك له یارییه‌كانی مردن بكه‌ن، ته‌نها به ئومێدی رزگاربوون، چونكه تاكه رێگای رزگاربوونه، كه‌سێك به‌ناوی ریچاردز به‌شداری ده‌كات، رێگه‌ی پێده‌درێت بۆ هه‌ر شوێنێكی سه‌رزه‌وی بچێت به‌و مه‌رجه‌ی راوچییه‌كان كه ئه‌ركی سه‌ره‌كییان كوشتنه تێیبه‌ربن، فیلمی خه‌یاڵی "زه رانینج مان" ساڵی 1987 له‌رووداوه‌كانی ئه‌و رۆمانه وه‌رگیراوه.
14- رۆمانی فاندیتا- ئالان مۆر
رووداوه‌كانی رۆمانه‌كه باسی شۆڕشگێڕان ده‌كات له به‌ریتانیا له قۆناغی دوای كۆتایی هاتنی جیهان و بڵاوبوونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له كۆمه‌ڵگه، به جۆرێك ده‌سه‌ڵاتی دیكتاتۆری پۆلیسی له‌گه‌ڵ هه‌ست و رۆحی مرۆڤایه‌تی دووچاری پێكدادان ده‌بێت و به‌هۆیه‌وه یاخیبوون رووده‌دات، پارتێكی سیاسی فاشی نوێ نه‌یاره‌كانی خۆی له سه‌ربازگه‌كان ده‌ستگیر ده‌كات، له به‌رامبه‌ردا كه‌سێكی شۆڕشگێر قیناعێك ده‌كاته ده‌م و چاوی و هه‌وڵی روخاندنی ئه‌و ده‌وڵه‌ته فاشیه ده‌دات، رۆمانه‌كه ساڵی 2005 له ئه‌مریكا كراوه به‌فلم.
15- رۆمانی " چاودێران" ئالان مور 1986
رووداوه‌كانی ئه‌م رۆمانه، باس له چه‌ند كه‌سایه‌تییه‌كی به‌توانای به‌هێز له‌لایه‌ك و ژماره‌یه‌ك چاودێر ده‌كات، چه‌مكی پاڵه‌وانی به‌توانا ئه‌و كه‌سه‌یه كه مێژووی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكای گۆڕی، به‌ڵام بكوژێكی نادیار ئه‌و پاڵه‌وانانه ده‌كوژێت، ئه‌و رۆمانه ساڵی 2009 كراوه به‌فیلم.