11:33 - 18/03/2020
چین چۆن كێشه‌ی كۆرۆنای هه‌ڵگێرایه‌وه بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی؟
رۆژنامه‌ی فاینانشاڵ تایمز وتارێكی گیدیون راكمان-ی بڵاوكردووەته‌وه، تێیدا باسی ئه‌وه‌ی كردووه كه چین چۆن مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بڵاوبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا كرد و هه‌وڵیدا زاڵ بوون به‌سه‌ر ڤایرۆسه‌كه، بكاته تۆماركردنی سه‌ركه‌وتنێكی سیاسی و میدیایی به‌سه‌ر ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و ئه‌وروپا.
گیدون ده‌ڵێت ڤایرۆسی كۆرۆنا له سه‌ره‌تای بڵاوبوونه‌وه‌یدا بووه هۆی بانگه‌شه‌یه‌كی خراپ بۆ حكومه‌تی چین، به‌ڵام ئه‌مڕۆ ژماره‌ی حاڵه‌ته نوێكان له‌چین زۆر كه‌مه و له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و ئه‌وروپا به‌ره‌به‌ره زیاد ده‌كات، به‌وه‌ش په‌كین وێنه‌كه‌ی هه‌ڵگێرایه‌وه.
ئه‌و چیرۆكه نوێیه‌ی كه چین ده‌یگێڕێته‌وه بۆ سه‌ركه‌وتنی حزبی شیوعی و بڕیاره به‌هێزه‌كانی بۆ كۆنترۆڵكردنی نه‌خۆشییه‌كه، پێچه‌وانه‌ی مامه‌ڵه‌ی كاره‌ساتبار بوو له‌گه‌ڵ ڤایرۆسه‌كه له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و زۆرینه‌ی وڵاتانی تری ئه‌وروپا.
نوسه‌ر پێی وایه ئه‌و چیرۆكه بۆ ناوخۆی چین و هه‌روه‌ها بۆ ده‌ره‌وه‌شه، ئه‌گه‌ر خه‌ڵك باوه‌ڕی پێ بكات ئه‌وه كاریگه‌رییه جیۆسیاسییه‌كه‌ی كێشه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا ته‌نانه‌ت دوای دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری نه‌خۆشییه‌كه‌ش به‌رده‌وام ده‌بێت.
ئه‌و گریمانه‌یه به‌هێز ده‌بێت له‌لای زۆرینه‌ی خه‌ڵكی سه‌ر زه‌وی كه چین له هه‌ڵكشاندایه و وڵاتانی رۆژئاواش گومانی تێدا نیه به‌ره‌و پاشه‌كشه و دابه‌زین، هه‌روه‌ك ئه‌وانه‌ی به‌رگری له زوڵم و زۆری و دیكتاتۆریه‌ت ده‌كه‌ن و دوژمنی دیموكراتین، ده‌بینن كه خه‌ڵكانێك له چین و له وڵاتانی رۆژئاواش گوێ بۆ وتاره‌كانیان ده‌گرن.
گیدون ده‌ڵێت، چین ده‌ستپێشخه‌ری هاوكاری بۆ وڵاتانی جیهان خستووەته روو له‌پێناوی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسه‌كه، هه‌فته‌ی رابردوو تیمی پزیشكی ره‌وانه‌ی ئیتاڵیا كرد و له‌گه‌ڵ خۆشیان ٣١ تۆن هاوكاری پزیشكیان پێ بوو، ئه‌وه‌ش له كاتێكدا بوو ئیتاڵییه‌كان سكاڵای ئه‌وه‌یان هه‌بوو كه وڵاتانی یه‌كێتی ئه‌وروپا ده‌ستی هاوكاریان بۆ درێژنه‌كردوون.
له ناوخۆی چینیش ئه‌م ڤایرۆسه بووه ئامرازی بانگه‌شه و پێداهه‌ڵدانی شی جین بینگ و سیستمی سیاسی وڵات به جۆرێك رۆژنامه‌ی " گه‌ل" ی چینی نوسیویه‌تی"چین به ئازایه‌تییه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ڤایرۆسه‌كه ده‌كات، له كاتێكدا ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌ده‌ستییه‌وه ده‌ناڵێنێت"ئاژانسی هه‌واڵی شینخوا نوسیویه‌تی مامه‌ڵه‌ی شی جین بینگ له‌گه‌ڵ كێشه‌كه به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌یه دڵی پاك و سپیه، وه‌ك منداڵێكی تازه له‌دایك بوو".
گیدون ده‌ڵێت، ئه‌م پێهه‌ڵدانانه پێكه‌نیناوین، به‌ڵام مامه‌ڵه‌ی سه‌رۆكی چین به‌شێوه‌یه‌كی گشتی به‌راورد به مامه‌ڵه‌ی سه‌رۆكی ئه‌مریكا دۆناڵد تره‌مپ جوانتره، تره‌مپ جارێكیان گوتی ئه‌و ڤایرۆسه وه‌ك موعجیزه خۆی دیار نامێنێت و فێڵی به‌رنامه بۆ داڕێژراوی دوژمنه‌كانیانه، گیدون ده‌شڵێت:"زۆر ئاسانه زۆر كه‌س له وڵاتانی رۆژئاوا ره‌خنه له تره‌مپ بگرن، به‌ڵام قورسه بۆیان دان به‌وه‌دا بنێن كه چاره‌سه‌ری كێشه‌كه له سیستمی دیموكراتی ئه‌مریكی ئه‌وه‌یه، كه كه‌سێكی بێ توانای له كۆشكی سپی داناوه".
به‌ڵام نوسه‌ر پێی وایە، سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ئه‌و ڤایرۆسه‌دا به ته‌واوه‌تی نه‌بووه به هاوپه‌یمانی ده‌سه‌ڵاته دیكتاتۆره‌كان، به‌ڵكو سیستمی دیموكراتی وه‌ك كۆریای باشور و سه‌نگافورا و تایوان له‌ئاسیا توانییان خۆیان له‌و به‌ڵایه رزگار بكه‌ن و به‌سه‌ریدا زاڵ بن، به‌بێ ئه‌وه‌ی شاره‌كانیان به‌ته‌واوه‌تی كه‌ره‌نتینه بكه‌ن، ئه‌وان پشتیان به پشكنینی فراوان هاوڵاتیه‌كانیان به‌ست، رێگرییان له كۆبوونه‌وه‌ی خه‌ڵك كرد، رێكارگه‌لێك كه له ئه‌مریكا و ئه‌وروپا دواكه‌وتن.
پرسیارێك كه رووبه‌رووی حكومه‌تی چین ده‌بێته‌وه، له‌سه‌ر چۆنێتی له كۆنتڕۆڵ ده‌رچوونی ڤایرۆسه‌كه‌یه له سه‌ره‌تادا، هه‌روه‌ها چی رووده‌دات ئه‌گه‌ر ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م هاتوچۆ لابران.
رۆژنامه‌ی ده‌یلی ته‌لیگراف، وتارێكی ویلیام هیگ وه‌زیری پێشووی ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیای بڵاوكردووەته‌وه كه تێیدا باسی هاوكاری نێوده‌وڵه‌تی ده‌كات، وه‌ك تاكه چاره‌سه‌ری ڤایرۆسی كۆرۆنا.
هیگ ده‌ڵێت، ئه‌و كێشه‌یه هه‌رگیز چاره‌سه‌ر نابێت ئه‌گه‌ر هه‌ر وڵاتێك به ته‌نها و جیاواز له‌وڵاتانی تر كاری تێدا بكات، نوسیویه‌تی دیارترین تایبه‌تمه‌ندی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئه‌وه‌یه كه هه‌ماهه‌نگی نێوده‌وڵه‌تی نییه بۆ رووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی، سه‌ره‌تای ئه‌و هه‌ڵه‌یه له‌چینه‌وه ده‌ستیپێكرد، كاتێك هاوكاری رێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی ره‌تكرده‌وه، دوای ئه‌وه‌ش هه‌ر وڵاتێك به‌جیا پلانی خۆی دارشت.
جێگه‌ی بیرهێنانه‌وه‌یه دۆناڵد تره‌مپ قه‌ده‌غه‌ی هاتوچۆی له‌سه‌ر وڵاتانی ئه‌وروپا دانا، به‌بێ ئه‌وه‌ی راوێژیان له‌گه‌ڵ بكات، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌بێ گومان كۆبوونه‌وه‌ی گه‌شتیاران له فڕۆكه‌خانه‌كان به ئامانجی چوونه ناو خاكی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان خزمه‌ت به پرۆسه‌ی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ڤایرۆسی كۆرۆنا ناكات، له ئێستادا یه‌كێتی ئه‌وروپا بیر له دوورخستنه‌وه‌ی هاوڵاتیانی ده‌ره‌وه‌ی ناوچه‌ی شنگن له‌خاكی یه‌كێتییه‌كه ده‌كاته‌وه.
ئاستی راستگۆیی راپۆرته‌كان هه‌رچه‌ندێك بێت، كه باس له‌وه ده‌كه‌ن دۆناڵد تره‌مپ هه‌وڵی كڕینی ئه‌و كۆمپانیانیا ئه‌ڵمانییه ده‌دات كه ڤاكسینی دژه ڤایرۆسه‌كه به‌رهه‌م ده‌هێنێت بۆ ئه‌وه‌ی تایبه‌تی بكات به بازاڕی ئه‌مریكا، به‌ڵام ئه‌وه‌ی هه‌یه ژماره‌یه‌كی زۆر وڵات ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌مامك و كه‌ره‌سته‌ی پزیشكی تریان بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵاته‌كانیان راگرتووه، ته‌نانه‌ت له‌ناو یه‌ك بازاڕی هاوبه‌شیشدا، هه‌روه‌ها دره‌نگ كه‌وتنی هاوكارییه‌كانی یه‌كێتی ئه‌وروپا بۆ ئیتاڵیا وایكردووه، هاوڵاتیانی ئه‌و وڵاته گومانیان له هاوكاری و هه‌ماهه‌نگی ئه‌وروپی هه‌بێت.
هیگ ده‌ڵێت، پرۆگرامی كاریگه‌ری ئه‌وروپی نازانین، به‌ڵام هه‌موو به‌ڵگه‌كان ئه‌وه روون ده‌كه‌نه‌وه كه ره‌فتاری كۆریای باشوور تائێستا زۆرترین سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێناوه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر چه‌ند وڵاتێكی دیاریكراو توانیان كۆتایی بهێنن به ڤایرۆسه‌كه له سنووری جوگرافیایه‌كی دیاریكراو ئه‌وه سه‌ركه‌وتنه‌كه كاتی ده‌بێت، به‌وپێیه‌ی ڤایرۆسه‌كه له وڵاتانی تر بڵاوه.
ده‌شڵێت هه‌رگیز وڵاتێك سه‌ركه‌وتنی كۆتایی به‌سه‌ر ڤایرۆسه‌كه‌دا به‌ده‌ست ناهێنیت، ئه‌گه‌ر وڵاتانی تر كار له‌سه‌ر دواخستنی بڵاوبوونه‌وه‌ی بكه‌ن، ئه‌وه‌ش كه ڤایرۆسه‌كه چووه ئه‌فریقا و له‌چه‌ند ناوچه‌یه‌كی ئه‌مریكای باشور بڵاوبووەوه، ئه‌و گریمانه‌یه دوورده‌خاته‌وه كه له‌چه‌ند مانگی داهاتوودا به‌ته‌واوه‌تی له‌ناوبچێت.
جه‌ختیش له‌وه ده‌كاته‌وه، كێشه‌كه به‌و شێوه‌یه چاره‌سه‌ر نابێت كه هه‌ر وڵاتێك به‌ته‌نها و له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵاتانی تر كار بكات، چونكه ئه‌وه گه‌وره‌ترین پرسی ته‌ندروستی دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌مه و كاردانه‌وه‌كانی له بواری ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی خراپترینن، بۆیه چاره‌سه‌ر له هاوكاری نێوده‌وڵه‌تیدا دەبێت، له به‌رزترین ئاستی هه‌مه‌هه‌نگی.