11:59 - 17/03/2020

کۆرۆناو تیۆری پلانگێڕیی‌

سەرخێڵ ئەحمەد عەلی

کۆرۆنا لە چینەوە گەشتە ئەوروپاو گورزی خۆی وەشاند، ئەو ئەوروپایەی کە خاوەنی پێشکەوتووترین سیستەمەکانی تەندروستین لە جیهاندا؛ کەچی لەئەفغانستان کە کەوتووەتە نێوان چین وئێران و،یەکێکە لەوڵاتە دواکەوتووەکان، کۆرۆنا تەنها 10 کەسی تووش کردووە!

لەسەرەتای پەتاکەوە چین ئەمەریکای تاوانبار کرد بەدروستکردن و بڵاوکردنەوەی ڤایرۆسەکە بەبیانووی لاوازکردنی ئابووری چین ولێدان لەهەژموونی تازە گەشە سەندووی. لە مانگی ئۆکتۆبەری 2019 پنتاگۆن 17 تیم و نزیکەی 280 یاریزانی نارد بۆ شاری ووهانی چین بەمەبەستی بەشداری کردن لە «پاڵەوانێتی جیهانی یارییە سەربازییەکان» کەلەوشارە سازکرا؛ ئەمە بەڵگەی ناڕاستەوخۆی وەزارەتی دەرەوەی چین بوو بۆسەلماندنی تۆمەتەکەیان(2). کەچی چین ئێستا بەرەوکۆنتڕۆڵی پەتا هەنگاو دەنێت و،ئەمەریکا دەرگیربووە لەگەڵی!

پرسیارەکان زۆرن، وەڵامەکان قایلکەر نین. گوومانەکان فرەن، لێکۆڵینەوە دڵنیاکەرەوەکان کەموکورت. تیۆری پلانگێڕی لەهەمووکات زیاتر ئامادەیە بۆ لێکدانەوەی هۆکاری دۆخەکە؛ بەڵام هیچ کۆمەکمان ناکات بۆ چارەسەری کارەساتەکە.

 تیۆری پلانگێڕیی لەهەمووکات زیاتر ئامادەیە بۆ لێکدانەوەی هۆکاری دۆخەکە

ووهان ئەوشارەی بووبەدایکی کۆرۆنا لەجیهاندا، بەهۆیەوە تائێستا 81,048 کەس توشی پەتاکە بوون لەچین، لەئەنجامدا 3,204 کەس مردوون. شارێک بۆماوەی نزیکەی دوو مانگ خۆی وژمارەیەک شاری تری کەرەنتینە کرد. کەچی لەبەرواری 10ی مارتی 2020 سەرۆکی چین سەردانی ووهانی کرد وەک ئاماژەیەک بۆ سەرکەوتن بەسەر کۆرنادا. بەڵام هەرلەم کاتەدا ڤایرۆسەکە لە ئێران توانای خۆی تەواو نمایش کردو، تائێستا 12,729 کەس توش بوون!  بەمەش فۆکسەکە لەچینەوە سوڕا بۆئێران. وەک چۆن بەرپرسانی چین ڕایانگەیاند ڤایرۆسەکە دەستی ئەمەریکای لە پشتە، ئاواش میدیا ئیرانیەکان دوژمنە دێرینەکەی خۆیان کەویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکایە تاوانبار کرد بە دروستکەرو بڵاوکەرەوەی ڤایرۆسەکە. ئەم تاوانبارکردنە بۆ زۆرینەی خەڵکی ناوچەکە، کە هەمیشە لەگەڵ وەڵامی ئامادەو سادە ڕاهاتوون، مایەی بڕواکردن بوو؛ چونکەسەنتەری بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە شاری قومی مەڵبەندی ئاینی ئێران بوو؛لەهەمانکاتدا بەشێکی دیار لەبەرپرسانی باڵای ئەو ڕژێمەتوشی ڤایرۆسەکە بوون. ئەمە ئەوەندەی ترلێکدانەوەکانی تیۆری پلانگێڕی کردبەجێگەی گرنگی پێدان!

پرسیارەکە ئەمەیە: ئەگەر کۆرۆنا جەنگێکی جوگرافی ئاراستەکراو نییە،بۆچی لەئەفغانستان تائێستا تەنها 10 کەیس تۆمارکراوە؟! کەژمارەی دانیشتووانی دەگاتە زیاترلە 38 ملیۆنکەس. ئەفغانستانێک کە نزیکەی دوو لەسەرسێی خاکەکەی «دەرەوەی شارەکان و پێدەشت و کێوەکان» هێشتا لەدەستی بزوتنەوەی تاڵیباندایەو، لە خراپترین دۆخی کۆمەڵایەتی وتەندروستیدا ژیان دەگوزەرێنێ؛ دابینکردنی پێداویستیە پزیشکیەکان لەهەندێ ناوچەدا تا ئاستی نەبوونە. ئەفغانستان لەباکوری ڕۆژهەڵاتیەوە بەدەروازەیەکی تەنگ دراوسێی چینەو هاتوچۆی بازرگانی لەنێوانیان هەیە. بەهەمان شێوە ئەفغانستان لەڕۆژئاوایەوە بە سنورێکی بەرفراوان لەگەڵ ئێرانی لانکەی دووەمی کۆرۆنا دراوسێیە؛ نەک تەنها دراوسێیەتی، بەڵکو ڕێژەی ( 10-19%) ئەفغانیەکان شیعە مەزهەبن وبەردەوام سەردانی مەزاری ئیمامەکان دەکەن لە قووم ومەشهەد(2). 

جگەلەوەی ساڵانێکە ژمارەیەکی بەرچاوی ئەفغانیەکان بۆ کارکردن بەشارەکانی ئێراندا بڵاوبوونەتەوە، بەردەوام لەهاتوچۆدان بۆزێدی خۆیان. سەرباری ئەوەی بەگوێرەی  هەندێ سەرچاوە لەئێستادا نزیکەی (10 بۆ 20 هەزار) چەکداری ئەفغانی شیعە مەزهەب لەڕیزی کەتیبەکانی (فاطميون) وەک بەشێک لەمیلیشیای سەر بە سوپای قودس لەسوریا لەبەرژەوەندی ڕژێمی بەشار ئەسەد دەجەنگن و بەهەمان شێوە لەهاتوچۆدان لە ئێرانەوە بۆ ئەفغانستان (3). چۆن دەبێ لە ئەفغانستان بەو دۆخە خراپە سیاسی وکۆمەڵایەتی و تەندروستیەوە کۆرۆنا هێندەکەم تۆمارکرابێ، کەچی لە ئیسپانیاو ئیتالیاو فەرەنسا ژیانی ئاسایی ڕۆژانە پەکبخات؟! بەمەرجێک لەڕیزبەندی سەرەوەی سیستەمە هەرەپێشکەوتووەکانی تەندروستین لەجیهانداو خاوەنی سیستەمی سیاسی تۆکمەو بەرپرسن!

هیندستان هێندەی تر مەتەڵەکەی ئاڵۆزکردووە! وڵاتێک بەنزیکەی 1 ملیارو  300 ملیۆن هاوڵاتی  و هەزاران کیلۆمەتر سنوری جوگرافی لەگەڵچین،کەچی تەنها 107 کەیسی تۆمارکردووە. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێ کۆبوونەوەی خەڵک و قەرەباڵغی یەکێکە لەهۆکارە سەرەکیەکانی گواستنەوە، ئەمە لەکاتێکدا لە بازاڕە میللیەکانی نیودلهی و مۆمبای لە هیندستان مرۆڤ شانی لەشانی هەزاران کەس گیردەبێ لەماوەی کاتژمێر بازاڕکردندا.

تەنهاهیندستان ئەم گوومانە زیاتر ناکا،بەڵکودراوسێکانی تری چین ئەم گوومانە زیاتر تۆخدەکەنەوە

پزیشکان بەردەوام ڕێنمایی دەستشۆرین دەدەن بۆخۆپاراستن لە کۆرۆنا، لەکاتێکدا نزیکەی 600 ملیۆن هیندی تائێستاخاوەنی تەوالێتی تایبەت نین و بەردەوام «تەوالێتی گشتی» بەکاردەهێنن! نارێندرا مۆدی سەرۆکوەزیران لە ئۆکتۆبەری 2019 کۆتایی هاتنی «کەمپەینی پاکژی» ڕاگەیاند بەدروستکردنی 110 ملیۆن تەوالێتی گشتی! (4) ئەوانەی خاوەنی تەوالێتی تایبەتی نین لەماڵەکانیان، شوێنی نیشتەجێبوونیان هێندە نالەبارە هیچ مەرجێکی سەلامەتی و تەندروستی تێدانییەو بەکەڵکی ژیانێکی ئاسایی نایەت. ئەوەی سەرنجڕاکێشە! ڕۆژی پێنجشەممەی ڕابردوو 12 مارتی 2020 حکومەتەکەی مۆدیبڕیاری داخستنی (قوتابخانە، زانکۆ، هۆڵەکانی سینەماو شوێنەگشتیەکان)یدا؛ کاتێک کەپەتاکە بەتەواوی گوزری خۆی وەشاندبوو لە ئیتاڵیاو ژیانی دانیشتوانی ئەو وڵاتەی پەکخستبوو!(5) تەنهاهیندستان ئەم گوومانە زیاتر ناکا،بەڵکودراوسێکانی تری چین ئەم گوومانە زیاتر تۆخ دەکەنەوە، لە (تاجیکستان، قیرغستان، تایوان، لاوس و میانمار) تائێستاهیچ کەیسێک تۆمار نەکراوە! هەروەها دەوڵەتانی تری دراوسێی چین وەکو ( مەنگۆلیا، نیپاڵ، بهوتان) تەنها یەکی یەک کەیسیان تۆمار کردووە!  پاکستان 28 کەیس، ڕوسیا 34 کەیس،  ڤێتنام 53 کەیس. بەراورد بە ئیتاڵیا  21,157 کەیس، ئیسپانیا 5,753 کەیس، فەرەنسا 4,469 کەیس! مایەی گوومانە کاتێک پاکستان بەسنورێکی فراوانەوە لە باکوری ڕۆژهەڵاتیەوە بەستراوە بەچینەوە، لە باشووری ڕۆژئاوایەوە بەستراوە بەئێرانەوە، خاوەنی نزیکەی 200 ملیۆن هاوڵاتیە، کەچی لەڕۆژی هەینی 13یمارتی 2020 ڕێکارەکان  تونددەکاتەوە بەداخستنی سنورەکان وقوتابخانەو شوێنەگشتیەکان!(6)

حەوزەی عیلمی قووم لەسەرەتادا پابەند نەبوون بەخۆپاراستن و ڕێنماییە تەندروستیەکان و،خەڵکیان دڵنیاکردووەتەوە لەوەی پشت بەخواببەستن

بەڵام تیۆری پلانگێڕی کورت دەهێنێت کاتێک کۆرۆنا دەگاتە ئەمەریکا؛ ئێستا 1678 کەیس لە ئەمەریکا تۆمارکراوەو پێشبینی هەڵکشانی زیاتر دەکرێت. ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ نزیکەی 50  ملیار دۆلاری تەرخان کرد بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بارودۆخەکە!(7) باری نائاسایی لەلایەن دۆناڵد ترەمپەوە ڕاگەیەنرا. دەرگای سەرجەم فڕۆکەخانەکان داخران بەڕووی گەشتەکانی وڵاتانی ئەوروپا جگە لەبەریتانیا! ئەمەریکیەکان خۆیان ئامادە دەکەن بۆهەشت هەفتە کەرەنتینەی سەرتاسەریی. ئەگەر هەیە دەرگای زۆرێک لەکارگەکان دابخرێن و، گەشت و بازرگانی زۆر سنوردار ببێت، بەمەش زیانێکی گەورەی ئابووری بەر ئەمەریکا دەکەوێت. تەنانەت پێشبینی قەیرانێکی دارایی وەک قەیرانی دارایی  2008 دەکرێت. (8) ئەگەر ئەمریکا دروستکەرو بەرهەمهێنەر بێت بۆدەبێ خۆی گیرۆدەی ببێت؟! هیچ نا ئێستا دەیتوانی ڕایبگەیەنێت ڤاکسینەکەی دۆزیووەتەوە. بەڵام ناچارڤاکسینی دارایی پەنجا ملیاردۆلاری پێشکەش دەکات!

لەپاڵ تیۆری پلانگێڕی کۆمەڵێک لێکدانەوەی ترهەن بۆئەم پەتا کارەساتبارە. لێکدانەوەیەک گردبوونەوەی ئاینی خەڵکانی دیندار لە پەرستگاو شوێنە پیرۆزەکان وەک هۆکاری بڵاوبوونەوە لەئێران وکۆریای باشوور لێکدەداتەوە. گوایە پیاوانی حەوزەی عیلمی قووم لەسەرەتادا پابەند نەبوون بەخۆپاراستن و ڕێنماییە تەندروستیەکان و،خەڵکیان دڵنیاکردووەتەوە لەوەی پشت بەخواببەستن؛ وتوویانە شوێنە پیرۆزەکان مایەی پیس بوون نین بەپەتا! بەڵام ئەم لێکدانەوەیە کورت دەهێنێت کاتێک لەژمارەی تووشبووان لە بەنگلادیش (تەنها 3 کەیس) وهیندستان دەڕوانین. بازاڕە قێزەونەکانی دەکای پایتەختی بەنگلادیش زۆر زیاترلەپەرستگاکانی کۆریای باشوور خەڵکیان تێدا کۆدەبێتەوە. لە هیندستان کە سەرزەمینی ئاین وپەرستگاو خودا زۆرو زەبەندەکانە چەندان قاتی شاری قووم خەڵک لەکەناری ڕووبارەکانی (گانجیس، یاموونا، نارمادا) کۆدەبنەوە بۆ خۆهەڵکێشان لەئاوی پیرۆز.

لێکدانەوەیەکی تر هۆکاری جیۆلۆجی پێشنیار دەکا بۆ بڵاوبوونەوەی جێگوومانی کۆرۆنا. گوایە زۆرینەی ئەو وڵاتانەی دەرگیری ئەم پەتابوون لەسەرهەمان هێڵی پانی زەوین؛ بەمەش کەشوهەوای ئەووڵاتانە لەم کاتەدا کەشوهەوایەکی بەهارییەو لەبارە بۆ بڵاوبوونەوەکە. ئەم لێکدانەوەیە راستە کاتێک لەوڵاتانی نیوەگۆی باشووری زەوی دەڕوانین بەوەی کەمترین ڕێژەیان تۆمار کردووە، بەتایبەت وڵاتانی کیشوەری ئەفریقا. بەڵام ئەم لێکدانەوەیە کورت دەهێنێت کاتێک دەپرسین خۆ (باکوری هیندستان، ئەفغانستان، پاکستان و تاجیکستان) لەسەرهەمان هێڵی پانی زەوی چینن (لەنێوان 30 بۆ 45 پلەیباکور) ونزیکترین کەشو هەوایان هەیەلەگەڵ ووهانی چین (30 پلەی باکور) . ئەمە بەراورد بە  ئەڵمانیا کە 3795 کەیسی تۆمارکردووە، لەسەر  هێڵی (51 پلەی باکورە).  سوید  924 کەیسی تۆمارکردووە، لەسەر هێڵی پانی (60 پلەیباکوورە).

چۆن دەبێ لە ئەفغانستان بەو دۆخە خراپە سیاسی وکۆمەڵایەتی و تەندروستیەوە کۆرۆنا هێندەکەم تۆمارکرابێ

لێکدانەوەیەکی تر کە هەر سەر بە تیۆری پلانگێڕیە پێمان دەڵێت ئەم پەتادەستکردی بڕیاردەرانی سیاسەتی جیهانیە بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی دانیشتوانی گۆی زەوی. بەڵام کێن ئەوانەی داڕێژەری سیاسەتی جیهانین؟ ئەمانە چۆن دەتوانن لەسەر ئەجێندایەکی ئاوا رێک بکەون؟! چ میکانیزمێک دەگیرێتەبەر تا لەهەوڵەکەیان سەرکەوتووبن و پلانەکەیان بەئاسانی کۆنتڕۆڵ بکەن؟! ئەگەر بەڵگە ئەوەیە ڤایرۆسی کۆرۆرنا زۆرتر ئەوانە دەکوژێ پیرو نەخۆشن و سیستەمی بەرگری لەشیان لاوازە؛ بەڵام توێژینەوە نوێیەکان پێمان دەڵێن ڤایرۆسەکە زیانێکی گەورە لەسیەکان و سیستەمی هەناسەدانی تووشبوو دەدات پاش چاکبوونەوەشی.(9) کەزۆرینەیان گەنجانی کارکەرو بەتوانان و بڕبڕەی پشتی ئابووری جیهانی مۆدێرنن. هەروەها دەبووئەم پەتا زیاترلەکیشوەری ئەفریقا بڵاوببوایەتەوە، کەژمارەیەکی زۆر خەڵکی هەژاری بێ بەرهەمی تێدا کۆبووەتەوە؛ بەوتەی بیرمەندانی کاپیتاڵیزم بوونەتە بارگرانی بەسەر سیستەمی  نوێی ئابووری جیهانەوە. کەچی ڤایرۆسەکە لە چین بڵاودەبێتەوە کە ناوەندێکی گەورەی دەستی کاری لێهاتووی جیهانەو، بەشێکی زۆرلەکۆمپانیا گەورەکانی جیهان سەرمایەکانیان لەوێ خستووەتە گەڕ. هەروەها لە ئەوروپاو باکوری ئەمەریکا گەشەدەسێنێ، کە دەوڵەتانی خاوەن سیستەمی سەرمایەداری جیهانن، بەشی سەرەکی بڕیارە جیهانیەکان لەوێوە سەرچاوە دەگرن ودەبرێنە دەزگا نێودەوڵەتییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ جێبەجێکردن.

دەبووئەم پەتا زیاترلەکیشوەری ئەفریقا بڵاوببوایەتەوە، کەژمارەیەکی زۆر خەڵکی هەژاری بێ بەرهەمی تێدا کۆبووەتەوە

لێکدانەوەیەکی تری تیۆری پلانگێڕی دەڵێ،ئەمەدروستکراوی کۆمپانیاکانی دەرمانە، بۆئەوەی دواترلەڕێگەی خستەڕووی ڤاکسینەکەیەوە پارەیەکی زەبەلاح کۆبکەنەوە. ئەمەش بەئاسانی مایەی قەناعەتکردن نییە، چونکە کام کۆمپانیای دەرمان بەئاسانی دەتوانێ لەناو ئەم هەموودەزگا هەواڵگرییە بەهێزەی جیهاندا پلانی ئاوا وردو فراوان جێبەجێ بکات! لەئێستاشدا نزیکەی 35 کۆمپانیاو دامەزراوەی ئەکادیمی لەوڵاتانی (چین،ئەمەریکا، ئەڵمانیا، بەریتانیا) سەرقاڵی دۆزینەوەی ڤاکسینەکەن.(10) ئایا ئەو کۆمپانیایەی دەرمان سەر بەکام دەوڵەتیانەو کامە کۆمپانیایانە؟!

تێبینی:

1-  بۆژمارەی تووشبووانی ڤایرۆسی کۆرۆنا پشتم بە پەنجاو پێنجەمین ڕاپۆرتی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بەستووە کە لە 15 مارتی 2020 بڵاوکراوەتەوە(11)

2- بەردەوام ئامارەكان گۆڕانكارییان بە سەردا دێت، تا كاتی بڵاوبوونەوەی ئەم بابەتە بەو شێوەیە بووە كە بە ئەمانەتەوە گواستوومەتەوە. 
-------------------------------------------------------
پەراوێزەکان:
(1)
https://www.nytimes.com/2020/03/13/world/asia/coronavirus-china-conspiracy-theory.html
(2)
https://worldpopulationreview.com/countries/afghanistan-population/
(3)
https://www.mei.edu/publications/understanding-fatemiyoun-division-life-through-eyes-
(4)
https://www.cnn.com/2019/10/05/asia/india-modi-open-defecation-free-intl-hnk-scli/index.html
(5)
https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/india-pakistan-take-measures-to-contain-coronavirus/1763874
(6)
https://www.voanews.com/science-health/coronavirus-outbreak/pakistan-seals-borders-shuts-schools-bans-public-events-over
(7)
https://www.abc.net.au/news/2020-03-14/donald-trump-coronavirus-us-state-of-emergency-declared/12056112
(8)
https://www.theguardian.com/business/2020/mar/15/prepare-for-the-coronavirus-global-recession
(9)
https://www.businessinsider.com/coronavirus-recovery-damage-lung-function-gasping-air-hong-kong-doctors-2020-3
(10)
https://www.theguardian.com/world/2020/mar/16/when-will-a-coronavirus-covid-19-vaccine-be-ready-human-trials-global-immunisation
(11) https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/situation-reports