11:26 - 12/03/2020

دزە شەریفەكان چۆن لە ناشەریفەكان جیادەكرێنەوە ؟‌

پەیسەر

هەرچەندە سەرجەم ئایین و دابونەریتەكانی زۆرینەی خەڵكی سەرزەویی لەگەڵ دزی و ڕێگریی و ڕاووڕوتدا نین، بەڵام هەندێك لەو دزییانەو دزەكانیش بەجۆرێكی تر وێنا دەكرێن و لە لاپەڕەكانی مێژووشدا بە شانازییەوە باس دەكرێن، ناوبانگی ئەوان لە لاپەڕەكانی مێژوودا وەك قارەمان و پاڵەوانی كۆمەڵایەتی و سیاسەت و تەنانەت جەنگیش ناویان هاتووە.

لەوانەیە پێتان سەیر بێت چۆن دەبێت دزێك، ڕێگرێك، جەردەیەك ببێتە پاڵەوان و لەكۆمەڵگەدا بە باشی و سەروەرییەوە باس بكرێـت و لە لاپەڕەكانی مێژووشدا بایەخی پێبدرێت و بەگەورە ناوی بهێنرێت. لەوانەیە نهێنیەكە ناخی كەسایەتیەكان و ئەو دۆخە كۆمەڵایەتیە بێت كە ئەوانی تێدا ژیاون، هەربۆیە دەرگا بەڕوویاندا كراوەبووەو تا ئێستاش وەك پاڵەوانە خەیاڵییەكان لێیان دەڕوانرێت. وەك شارەزایانیش باسی دەكەن مێژووی گەلان پڕیەتی لەم جۆرە كەس و چیرۆكانەو هەریەكەشیان ڕیوایەتی تایبەت بە خۆیان هەیە.

دزێكی شاعیر:
عروەی كوڕی وەردی عەبسی، بەیەكێك لە دزە بەناوبانگەكانی مێژوو دادەنرێـت، بەڵام ئێمە تەنها مێژووی مردنەكەی دەزانین كە دەكەوێتە 607 زایینی، لە هەمان كاتدا عروە شاعیریش بووەو لە سەردەمی ئیسلامیش دا بە یەكێك لە شاعیرەكانی سەردەمی نەفامی  - عصر الجاهلیة- ناوی هاتووە، هەروەها سوارێكی بێ وێنەو كەسێكی بێخانەو لانە و داماو بووە، یەكێك لە ڕەفتارە سەیرەكانی ئەوە بووە خواردنی دزیوەو دەرخواردی خەڵكی هەژارو نەداریی داوە.
بە پێی گێڕانەوە مێژوییەكان لە سەردەمی عروەدا گرانی و قات و قڕییەكی زۆر هاتوەتە پێشەوە، سەرجەم خزم و كەس وكارە هەژارەكەی خۆی كۆكردوەتەوەو بردونیەتە ئەشكەوتێكەوە و سەرپەرشتی دەكردن و خواردنی بۆ دابین دەكردن، هێرشی دەكردە سەر هۆزە دەوڵەمەندو كاروانی بازرگانیەكان و هەرچیی دەستكەوتبایە دەیهێنایەوە و دابەشی دەكرد بەسەر خەڵكە برسییەكەدا، هەرچەندە ئەو دزیی دەكرد بەڵام سەرچاوە مێژوییەكان بە دز یان بەدڕەوشت و تاوانبار ناویان نەهێناوە.

قارەمانی فۆلكلۆر:
ئەگەر نموونەی پێشوو لە دونیای عەربی و رۆژهەڵاتیدا بووبێت، ئەوا لە دونیای رۆژئاواشدا نموونەی لەو جۆرە هەیە، رۆبن هوود سالی 1322زاینی دەركەوتووە لە سەردەمی پاشای بەریتانی ئیدواردی دووەمدا، بە پێی سەرچاوە مێژییەكان لە ناوچەی –یوركشایەر- ی بەریتانیا ژیاوەو هاوكاری خاچپەرستەكانیشی كردوەو شوێنی زۆریان داگیر كردووە لە وڵاتانی عەرەبیدا و لەناو ئەوانەشدا فەڵەستین، وەك باس دەكرێت هەرچی دەست كەوتووە بەسەر خەڵكی هەژارو كەم دەستدا دابەشی كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا خۆی لە خانوویەكی ئاساییدا ژیاوە، هیچ گرنگی و بایەخی بە ژیانی خۆی نەداوەو تا لەو خانوەدا پییر دەبێت و دەمرێت، هەندێكیش دەڵێن لە جەنگێكدا شمشێری بەردەكەوێـ و دەمرێت..

وەك سەرچاوە مێژووییەكان باسی دەكەن لەنێوان گەڕانەوەی لە جەنگی خاچپەرستەكان لە فەلەستین كە ماوەی پێنج ساڵی خایاندووە تاكاتی مردنەكەی شتێكی ئەوتۆ لەژیانی ڕوون نیە، تەنها ئەوەنەبێـت كە لەگەڵ چەند كەسێكی هەژاری هاوڕێی خۆی دەچێـتە دارستانەكانی –شیروود- و بە خۆی و تیروكەوانەكەیەوە ڕێگەی لە كاروانی دەوڵەمەند و ئەشرافەكان گرتووەو هەرچییان پێبووە لێی سەندوون و دواتر دابەشی كردووە بەسەر هەژار و كەمدەرامەتەكاندا، بۆچوونەكان لە بارەی رۆبن هوودەوە دوو جۆربوون، دەسەڵاتدار و خاوەن پارەكان بە دو ناویان دەهێناو هەژارەكانیش بە یارمەتیدەرو پاڵەوان، لەنێو چسنی هەژارو كەمدەستی وڵاتەكەدا پێیان وابوو ئەو جۆرە كەسە نامرن، وەك كەسایەتی خەیاڵی و ئەفسانەیی لێیان دەڕوانی.

گەرچی بەشێك لە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن رۆبن هوود خۆی شازادەیەكی دەوڵەمەند بووە لەسەرەتاوە، لە پێناوی خاچپەرستەكاندا چووەتە شەڕی موسڵمانەكان لە فەڵەستین ، كاتێكیش گەڕاوەتەوە هەموو موڵك و ماڵەكەی داگیركراوە، بۆیە ئەویش بۆتۆڵەكردنەوە ئەو ڕێگایە هەڵدەبژێرێت، لە هەمان كاتیشدا ژمارەیەك باس لەوە دەكەن كەسایەتیەكە خەیاڵیی و فۆلكلۆرییە، دەستكردی نوسەر و فیلمسازەكانەو هیچی تر، هەرچۆنێك بێت لە مێژوودا ناوی رۆبن هوود بە دز و ڕێگر نەهاتوەو تا ئێستاش لە نێو ئەدەبیاتی ئەوروپادا بەكەسێكی پاڵەوان و بە ڕەوشت و بەهاناوەچووی هەژاران ئەژمار دەكرێت.

دزی گەل:
ئێستاشی لەسەر بێت میسرییەكان ناوی -عەلی زەیبەق-یان لە یاد ناچێت، چیرۆك و  سەرگوزەشتە فۆلكلۆرییەكانی ئەو وڵاتەی پڕكردووە، تەنانەت بووتە هەوێنی هەندێكی فیلمی ئەفسانەیی و خەیاڵكردی میسریەكان، هەمووشیان دەچنەوە سەر ئەو ڕواداوانەی لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیەكان و فەرمانڕەوایی مەمالیك لە میسر، لەو ساڵانەدا خەڵكی میسر لە ژیانی هەژاریی و كولەمەرگیدا بوون و هۆكارەكەشیان بۆ –سونگر كەلەبی- فەرمانڕەوا دەگێڕایەوە، گوایە سونگر باوكی عەلی كوشتووە، ستەمی زۆری لەخەڵك كردووە، بۆیە ئەوانیش بیریان لە ئازادیی كردووەتەوە.

عەلی زەیبەق هەوێنی زۆر لە فیلم و زنجیرە تەلەفزیۆنی و كتێب و رۆمانە میسرییەكانە، تەنانەت نوسەری بەناوبانگی میسری خەیری شەلەبی لە هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوودا رۆمانێكی لەسەر عەلی نووسیوە، ئەو لەو رۆمانەدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە زەیبەق لای دەوڵەمەندەكان بە دز و لایی خەڵكی هەژارو كەم دەسەڵاتیش بە ڕزگاریكارو فریادڕەس بەناوبانگ بووە، بۆیە لە پێناوی تۆڵەی باوكی پێشەوایەتی خەڵكی كردووە لە دژی مەمالیك و عوسمانیەكان ، لەشەڕو بەریەك كەوتنەكاندا هەرچی دەست كەوتبێت هیچی بۆخۆی هەڵنەگرتووەو  داویەتی بەخەڵكی هەژارو كەم دەست، هەربۆیە ناوی ئەو لە مێژوو ئەدەبیاتی مسرییەكاندا وەك پاڵەوان و قارەمانێكی نەتەوەیی هاتووە.

دزی بە ڕەوشت:
بیل كارلایل منداڵێكی بێ باوكی سەر شەقامەكانی لەندەن بوو، چەند ساڵێك شەووڕۆژی لەسەرشەقامەكان بەسەر دەبرد، چەندین كاری دەكرد بۆ ئەوەی بژێوی رۆژانەی دابین بكات، لە ساڵی 1916 دا دەمانچەیەك دەدۆزێتەوە، بۆیە بڕیار دەدات هەڵبكوتێتە سەر شەمەندەفەرەكان و هەرچییان پێیە لێیان بسەنێت، هەرچەندە ڕوداوەكان دەكەونە ناوەڕاستی جەنگی جیهانی دووەم بەڵام تەپ و تۆزی ئەو شەڕە  بیلی نەگرتەوە. بە پێی سەرچاوەكان ئەو مێرمنداڵە نموونەیەكی جوان بووە لە ڕەوشت بەرزی، هەرگیز پارەی لە ژن و منداڵ و خەڵكی بەتەمەن نەسەندووە، تەنها هێرشی دەكردە سەر ئەو شەمەندەفەرانەی كە هەڵگری سەربازەكان بوون و بەرەو بەرەكانی جەنگ دەڕۆشتن، بەڵام ئەوەی سەیر بوو، لەو پارانە تەنها ئەوەندەی هەڵدەگرت كە بەشی مەسرەفی رۆژانەی بكات و نەمرێـت لە برسدا، ئەوەی كە دەمایەوە دەیگێڕایەوە بۆیان ، بەڵام جارێكیان لە كاتی ئەنجامدانی هەڵكوتانە سەر شەمەندەفەرێك دەستگیر كراو بۆ هەمیشەیی خرایە زیندانەوە، بەڵام كاتێك خەڵك بە چیرۆكەكەیان زانی پشتیوانییان لێكرد و داوایان كرد كە ئازاد بكرێت بەڵام هەوڵەكانیان سوودی نەبوو لە زیندان مایەوە تا كۆچی دوایی كرد، چیرۆكی دزییەكانی بیل لەناوخەڵكدا دزیكردنێكی ئەخلاقییانەبوو لە پێناوی مانەوەی خۆیدا، نەك لە پێناوی دەوڵەمەند بووندا.

ماوەتەوە بگوترێت، زۆرن ئەوانەی كە دزیی دەكەن لە پێناوی دەوڵەمەندبوون و مانەوەی زیاتری دەسەڵاتی خۆیاندا، نەك لە پێناوی خەڵكی هەژارو كەمدەستەكاندا ئەو كارە ناكەن، بەڵكو لە پێناوی مانەوەی خۆیاندا هەرچییان لەدەست بێت درێغی ناكەن و هەرگیز بیریشیان بۆ ئەوە ناچێت كە رۆژانێك دێتەوە پێشەوە ناووبانگیان لە لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووی گەل و نەتەوەكەیاندا دەنوسرێتەوە.