02:50 - 10/03/2020
بڵاوكردنەوەی هەواڵی تۆقێنەر سەدان جار لە كۆرۆنا ترسناكترە
لە ماوەی كەمتر لە چوار مانگدا هەمووجیهان ، جگە دانیشتوانی
دارستانەكانی ئەمازۆن و ئەو دەشتەكیانەی كە هیچ تەكنۆلۆژیایەك بەكارناهێنن ،
ماڵ نیە باس و خواسی ڤایرۆسی كۆڕۆنای پێنەگەشتبێت، بەجۆرێك ترس و بیمی خستوەتە دڵی
زۆرینەی خەڵكی سەر زەوییەوە، لەبەر ئەوەی سەرچاوەی ترسەكە نادیارە، بۆیە مرۆڤ
گومان لە هەموو كەس و هەموو شت و هەموو ڕێگەیەك دەكات، بەجۆرێك بەدگومانی و
دڵەڕاوكێ سەراپای ژیانی سەرزەویی داگیركردووە. پژمەو كۆكەیەك بەسە بۆ ئەوەی بترسین
و ئەو ناوە بەجێبهێڵین..
هەرچەندە بۆچوونەكان لەبارەی بەرگریی
و ڕووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە جیاوازە، هەندێك پێی وایە ڤایرۆسێكەو وەك هەر
نەخۆشییەكی دیكە دێت و دەچێت، بەڵام بەشێكی دیكە باس لەوە دەكەن كە ئەوەش
پیلانگێڕییەو موئامەرەیەكەو بۆ مەبەستێكی دیاریكراوی سیاسی و ئابووری دروستكراوەو
ژمارەیەكیش پێیان وایە پاڵنەری ئابووری و سیاسی لە پشتە.
كۆرۆناو ڕەگەزپەرستی:
لە ئیتاڵیا ، دۆخەكە مەترسیدارەو
گەشتووەتە ترۆپكی ئامادەكاریی، تا ئیستا زیاتر لە شەش هەزار كەس تووش بوون،
مردووەكانیش لە دووسەد كەس تێپەڕیوە، لەوێ بە كۆڕۆنا دەڵێن – تاعوونی سەردەم- یان –
تاعوونی نوێ-، ئەوان بەجۆرێك مامەڵە لەگەڵ ئەو ڤایرۆسە دەكەن پیێان وایە نیوە یان
سێ یەكی دانیشتوانی وڵاتەكەیان دەكوژێت، بۆیە زۆر بە توندی و بە خێرایی بەرەوڕووی
دەبنەوە، بۆ ئەو مەبەستە 11 شاریان بە تەواوی كردووەتە كەرنتینە، كاتێكیش كەسێك بۆ
دابینكردنی شت و مەكی رۆژانە دەچێـتە ماركێتێك بەشی چەند رۆژێك شت دەكڕێت بۆ ئەوەی
ئەوەندە نەیەتە دەرەوە.
بە پێی لێكۆڵینەوە نوێیەكان
مەترسیەكانی ئەو ڤایرۆسە تەنها نەخۆش كەوتن و مردنی مرۆڤەكان نیە، بەڵكو تۆوی
ڕەگەزپەرستی لەناخی مرۆڤەكاندە دەڕوێنێت و رۆژانەش چەكەرە دەكات، لە ئێستادا لە
ئەوروپا و زۆربەی وڵاتانی دونیادا بەچاوێكی دیكەو بە گومانەوە لەهاوڵاتیانی ئەو وڵاتانە
دەڕوانن كە ڤایرۆسەكەی تێدا بڵاوبووەتەوە، بەتایبەتی چین و ئێران، ئەوروپیەكان
پێیان وایە ئەوان لەبەردەم هەڕەشەیەكی ڕەگەزپەرستیدان، كەلە خودی ڤایرۆسەكە
مەترسیدارترە.
بەراورد بەوانی دیكە:
ئەوە لەكاتێكدا كە كۆڕۆنا بە ئەندازەی
تاعوون و ڤایرۆسەكانی پێش لە خۆی مەترسیدار نیە، تاعوونی ڕەش (30 بۆ 50%)ی ئەوانەی
دەكوشت كە تووشی دەبوون، سارس (10 بۆ 11%)ی دەكوشت، میرس (34%)، دەی لە هەمان
كاتدا توێژینەوە زانستیەكان ئەوەیان دەرخستووە كە 80%ی ئەوانەی تووشی كۆڕۆنا دەبن
وەك پەتایەكی ئاسایی دەیگرن و ڕزگاریان دەبێت و چاك دەبنەوە، 14%یان دەبنە حاڵەتی مەترسیدار، كەمتر 5%ی تووش
بووەكانی دەمرن، تا ئێستا ئەوانەشی كە مردوون لە نەخۆشخانەو كەرەنتینەكاندا بوون،
بەڵام كاتێك پێیان زانراوە كار لە كار ترازاوە، یان نەخۆشی دیكەیان هەبووەو كۆڕۆنا
كاریگەرییەكانی لەسەریان زیاتر كردووە. لەگەڵ ئەوەشدا منداڵان كە زۆر ناسكن لەنێو
مردووەكاندا نین، وەك شارەزایان باسیان كردووە تەمەنی زۆرو نەخۆشی دیكە وەك شەكرەو
نەخۆشی دڵ و نەبوونی بەرگری جەستە دەبێتە هۆكاری سەرەكی مردنەكان.
دەنگۆی چارەسەر:
لە زۆرینەی وڵاتانی
دونیادا جگە لە چارەسەرە زانستی و تەندروستیەكان، لە رێگەی سۆشیاڵ میدیاو دەنگۆی
جۆراو جۆرەكانەوە چەندین ڕێگەچارە خراوەتە ڕوو، لەوانەش (سیر، ڕەشكە، خواردنەوە
گازییەكان...)هەروەها دوور كەوتنەوە لە هەموو خواردن و خواردنەوەیەكی چینی و
سەرجەم ئەو چێشتخانانەی چین كە لەدونیادا هەن.
سەرەڕای هەموو ئەوانە، دەنگۆی موئامەرەو پیلانگێریی ئەمەریكا بۆ دروستكردن
و بڵاوكردنەوەی ڤایرۆسەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وبگرە جیهانیش دا هەیە، وەنەبێت
ئەو دەنگۆیانە تەنها لەسەردەمی كۆڕۆنادا هەبووبێت، بەڵكو لەسەردەمی پێشووتریشدا
خەڵكانێك هەبوون داتاشراوەی موئامەرەیان بەدەستەوە بووەو هەرجارێك خستویانەتە پاڵ
لایەنێك. ئەم تێۆری موئامەرەیە وەنەبێت تەنها بەرۆكی ئەمەریكیەكان بگرێتەوەو بگوترێت
ئەوانن ئەو جۆرە كارانە دەكەن، بەڵكو لە 2015 و 2016 دا مێشوولەی -زیكا-
بڵاوبوویەوە كە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشیەكی ئێجگار زۆر لەناوچەكانی مەكسیك و
ئەمەریكای ناوەڕاست و ناوچەی كاریبی و ئەمەریكای باشوور، ئەمەریكیەكان گوتیان ئەوە
چەكێكی بایۆلۆژییە و لەدژی ئەمەریكا بەكاردەهێنرێت. بە پێی ئامارە رۆژنامەوانیەكان
لە 40%ی خەڵكی بەریتانیا ئامادەگییان تێدایە بۆ وەرگرتنی تێۆریایی موئامەرە، ئەمە
ئەگەر دۆخی وڵاتێكی پێشكەوتووی وەك بەریتانیا بێت، دەبێت دۆخی وڵاتانی دواكەوتوو
رژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن بێـت؟ لە مێژووشدا باس لەوە دەكرێت كە لە سەدەكانی
ڕابوردوودا مەسیحیەكان باوەڕیان وابوو كە یەهودیەكان هۆكاری گواستنەوەی نەخۆشیین،
هەربۆیە ژمارەیەكی زۆریان لێ كوشتن و دواجاریش تەرمەكانیان سووتاندن.
زیانەكان هێندە گەورەش نین:
ئەگەر سەرنج بدەین دەرئەنجامەكان ئەوەنین كە بگوترێت پەیدابوونی ڤایرۆسی
كۆڕۆنا بۆ شكست پێهێنانی ئابووری چینەو دەستكردی ئەمەریكایە، لەبەر ئەوەی تا
ئیستاش دەرئەنجامەكان ئەوە نین ، كاریگەریی گەورە لەسەر دۆخی ئابووری جیهان دابنێت، هەرچەندە لەڕووی دەروونیەوە كاریگەریی خراپی
دروستكردووە بەڵام قوربانیەكانی لە هیچ شوێنێكی دونیا بە ئەندازەی قوربانیەكانی
ڕێگاوبان نیە، هەربۆ نموونە تا ئێستا نەگەشتوەتە چوار هەزار كەس، بەڵام بە پێێ
ئاماری فەرمی نەتەوە یەكگرتوەكان قوربانیەكانی ئۆتۆمبێل و هاتووچۆ لە وڵاتانی جیهاندا
ساڵانە (1.25) ملیۆن كەسی ساڵانەیە..
هیچی تێناچێت:
شارەزایان باس لەوە دەكەن خەڵك بۆیە لە ڤایرۆسی كۆرۆنا دەترسێت یەكێك لە
هۆكارەكانی نەزانینی سەرچاوەی تووش بوون و چۆنیەتی چارەسەركردنەكەیەتی و رۆژانەش
ڕێژەی مردن و تووش بوونەكان بەرەو هەڵكشان دەچێت، لە هەمان كاتیشدا سۆشیاڵ میدیاو
قسە لەسەركردنی بەربڵاو لەلایەن هەموو كەسەوە بووەتە هۆكاری ترساندنی زیاتر
هەرچەندە تا ئێستا كۆرۆنا نەبووەتە هەڕەشی جدی و تۆقێنەر. كاتێكیش رێكخراوی
تەندروستی جیهان (WHO)
یان دەزگا پەیوەندیدارەكانی هەر وڵاتێك ئامار یان ڕێنمایی بڵاودەكاتەوە خەڵك كەمتر
متمانەی پێدەكەن و گوێ لەشتە لاوەكیەكان و پەیج و ئەكاونتە بێ دایك و باوك و بێ
خاوەنەكان دەگرن. ئەوە لە كاتێكدا چارەسەرەكان زۆر ئاسانن و بودجەی زۆری ناوێت بۆ
ئەوەی مرۆڤ خۆی لەو نەخۆشییە بپارێزێت، ئەوانیش (دەستشۆردنی بەردەوام وهەر جارەی بۆ
ماوەی 20 چركە، دوور كەوتنەوە لە شوێنە قەرەباڵغەكان، تا دەكرێت دەست لە دەمووچاو (لووت-چاو-دەم)
نەدرێت، تا دەكرێت لە ماڵەكان بمێننەوە، بە پێی توێژینەوەیەكی زانستی كە لەلایەن پەیمانگای –ماساتشوستس-ەوە ئەنجام
دراوە كە تەنها بە شۆردنی دەستەكانت 70% ی مەترسیەكان لەسەرت كەم دەبنەوە.
دەنگۆ بڵاومەكەنەوە:
هەواڵی درۆو ناڕاست هۆكارێكی سەرەكییە بۆ بڵاوبوونەوەی زیاتری
نەخۆشییەكە،دامەزراوەی نیشتیمانی بەریتانی بۆ كاروباری تەندروستی لە ڕاپۆرتێكدا باس لەوە دەكات بڵاوكردنەوەی هەواڵی ناڕاست پاڵ
بە خەڵكەوە دەنێت تا ڕێگەی نادروست بگرنە بەر بۆ چارەسەركردنی دۆخەكە،
لەونێوەندەشدا ڕێگە بۆ هەلپەرستەكان دەكرێتەوە كە ئەسپی خۆیان تاوبدەن و برەو بەو
جۆرە بازرگانییە نادروستە بدەن.
تەنها بیرلەوە بكەرەوە: لەماوەی ئەم دوومانگەدا سەرنج لە ئامارو هەواڵی
نێو تۆڕی كۆمەڵایەتی و میدیاكان بدەن، بزانن چەندە ناڕاستن، هیچ كەس و لایەنێك،
هیچ ناوەندێكی فەرمی پێشنیاریی ئەوەی نەكردووە مرۆڤ خۆی بخاتە مەترسییەوە، ئەوەی
كە هەیە بە ئازایانەو چاو كراوەییەوە بەرەو ڕووی ئەو ڤایرۆسە ببینەوە، هەواڵی درۆو
ناڕاست، بڵاوكردنەوەی كردنەوەیان و ناردنیان بۆ پەیج و گروپ و لەڕێگەی نامەوە
هۆكارێكی سەرەكییە بۆ ئامادەكاریی بڵاوبوونەوەی زیاتر، كە هەموو شارەزایان پێیان وایە لە تۆقین و فۆبیای كۆرۆنا
سەدان جار لە خودی ڤایرۆسەكە مەترسیدارترە.