03:47 - 05/03/2020
ململانێ مێژووییەكان و نیشاندانی هێزی سەربازیی نێوان توركیاو روسیا، چی لە دۆخی ئیدلب دەگۆڕێت؟
قسەیەك هەیە دەڵێت: لە سەرمێزی
دانوستانەكان بەجۆرێك لە جۆرەكان سێبەری چەك بوونی هەیە، هێزی سەربازیی بەردەوام
هاوكێشەكان دەگۆڕێت و دەستكاریی مادەو بڕگەی ڕێكەوتنەكان دەكات، ئەوەی كە دەتوانێت
مەرجەكانی بسەپێنێت ئەو لایەنەیانە كە باڵانسی هێزیان زۆرترە.
لەم ڕوانگەیەوە ئەو كێشەو ئاریشانەی
لەنێوان روسیاو توركیادا هەیەو دەیانەوێت لەبارەی دەستوەردانی هەردوولایان لە
ئیدلبی سوریا بیخەنە سەر مێزی دانوستان كاریگەریی گەورە دادەنێت، نەك هەر ئەوە ، بەڵكو
مێژووی هەریەكێك لەو هێزانەش كاریگەریی لە سەر دانوستانەكان دادەنێت و وەك
دەگوترێت بە حوكمی كێشە مێژووییەكان و بە فیدباكی سەركەوتن و دۆڕانەكانەوە دەست بە
نوسینەوەی خاڵەكانی دانوستاندن دەكەن.
لە نێوان روسیاو توركیادا 15 جەنگی
گەورەو بچووك ڕوویداوە، ئامانجی هەموو جەنگەكانیش دەستێوەردان و فراوانخوازیی
بووە، روسیای قەیسەرییی هەمیشە لە بیری ئەوەدا بوو دەستی بگاتە ئاوە گەرمە
گەورەكان، چوون هەرچی دەریای وڵاتەكەی بوو لە وەرزی زستاندا دەیبەست و دەبوونە
سەهۆڵ، روسیا لەو سەردەمانەدا باش دەیزانی زیانەكانی زستان و بەستنی دەریاكان چ
زیانێكی گەورە بە ئابووری وڵاتەكەیان دەگەیەنێت.
یەكێك لەو شوێنە گرنگانەی كە ڕوسیای قەیسەری چاوی
لەسەربوو گەرووی بۆسفۆڕ و دەردەنیل بوو، هەردوكیشیان دەكەوتنە سنووری دەسەڵاتی
عوسمانیەكانی توركیاوە، لەو دوو گەروەوە تا ساڵی 1914و سەرهەڵدانی جەنگی جیهانی
یەكەم 50%ی هەناردەكانی روسیای پێدا تێدەپەڕین.
بۆئەو مەبەستە روسیا لە گەڵ فەرەنساو
بەریتانیا ڕێكەوتنامەی –قوستەنتینە-ی واژۆكرد، كە بەپێی ئەو ڕێكەوتنە روسیایان
دەكردە خاوەنی ئەو دوو گەرووە، بەڵام بە هۆی ڕوداوەكانی 1917 ی روسیا ئاڵوگۆڕ
بەسەر دۆخەكەدا هات و ڕیكەوتن نامەكەش هەڵوەشایەوە.
مێژووی سەرهەڵدانی جەنگەكانی نێوان
روسیاو توركیا دەگەڕێتەوە بۆ 1570 زاینی و شەڕی ئیسترهان، سێ هۆكار بووە هۆی شكستی
عوسمانیەكان ئەوانیش بریتی بوون لە (سەمای توند، نەبوونی پێداویستی ، هەڵكردنی
ڕەشەبای توند)، گۆڕپانی جەنگەكە لەبەرژەوەندی رووسەكان شكایەوەو بۆ هەمیشەیی
توركەكان وازیان لە خاوەندارێتی ئەو شارە هێنا بۆ ڕووسەكان، لەوێوە ڕووسەكان بۆ
یەكەمجار دەستیان گەشتە دەریای قەزوین و بۆ ئەوان وەك ئاوی حەیات وابوو.
دوای ئەو سەركەوتنە رووسەكان زیاتر
چاویان بڕییە زەوییەكانی عوسمانی 1681 قەیسەری رووس ئەلێكسی یەكەم ویستی
فراوانخوازییەكانی بەرەو باشووری وڵاتەكەی ببات و وڵاتەكانی ئێستای ئۆكرانیا و
رۆمانیای بندەستی عوسمانیەكان بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە، لە سەرەتای ساڵی 1681 سوپای
هەردوو وڵات چوونە سەنگەری یەكەوەوە دواترا ، بەسەركەوتنی عوسمانیەكان و دۆڕانی روسەكان
كۆتایی هات، بەڵام دوای پێنج ساڵ رووسەكان گەڕانەوەو ئۆكرانیایان داگیركرد. روسیا
دوای 1700 رێگەیەكی دیكەشی گرتەبەر و ئەرسەزۆركسەكانی لە دژی توركە موسڵمانەكان
بەكار هێنا.
ساڵی 1710 كارلی حەوتەم پادشای سوید لەژێر فشاری
روسەكاندا پەنای بردە بەر عوسمانیەكان و ئەویش لە پێناوی پاراستنی زیاتری
وڵاتەكەیاندا سوپایان كۆكردەوەو رووباری –بروت-یان كۆنترۆڵ كردەوە كە دەكەوێـتە
نێوان –رۆمانیا و مۆلدافیا-وە.
ساڵی 1735 روسیا كەوتە پەلەقاژەی
داگیركردنی ناوچەی بەلقان كەلەژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكاندا بوو، بەڵام نەیانتوانی و
بۆ ماوەی چوار ساڵ جۆرێك ئاگربەست لە نێوانیاندا هاتە كایەوە، ساڵی 1739 ڕێكەوتنی بەلەگراد ی نێوان روسیا و
عوسمانی لێهاتە كایەوە.
30 ساڵ دوای ئەو ڕێكەوتنە سوڵتانی
عوسمانی نامەیەكی كورت وپڕ لەمانای هەڕەشە ئامێز دەكاتە سەر قەیسەر و باس لەوە دەكات
كە چیتر نایانەوێت روسیا دەست لە پۆڵۆنیای
ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان وەربدات، ئەویش لەوە تێدەگات كە ئەو نامەیە ڕاگەیاندنی
جەنگە، جەنگێك كە شەش ساڵی خایاند، لە نێوان 1768بۆ 1774.
لەو شەڕەدا عوسمانیەكان خراپ تێكشكان،
سوڵتان عەبدولحەمید بەناچاریی ڕێكەوتن نامەی –كەجك كاریناجا- یان واژۆكر، لەو
ڕێكەوتنەدا عوسمانیەكان بەناچاریی دانیان نا بەوەدا كە ئستۆڵەكانی روسیا
بەبەردەوامی لە دەریای سوردا كار بكەن.
دوای 13 ساڵ عوسمانیەكان جارێكی دیكە
تەپڵی شەڕیان لەدژی روسیاوە لێدایەوە. بەڵام لە 1787 دا دیسانەوە تێكشكانەوە، جارێكی دیكە عوسمانیەكان
ڕێكەوتنی –لاشی-یان واژۆكردەوەو كە ڕوسیا دەستیان گرتەوە بەسەر ئۆكرانیاو دەریای ڕەشدا. لە ساڵی 1792 دا.
لە ساڵی 1806 دا داگیركاریی فەرەنسی
بە سەرۆكایەتی ناپلیۆن هاتنە ناوچەكەوە ، رووسەكان كەمێك كەوتنە بێدەنگی، لەبەر
ئەوەی هاتنی ناپلیۆن ئەوەندەی ڕوبەڕووی عوسمانیەكان دەبوویەوە ئەوەندە بەرۆكی
ڕووسەكان نەدەبوویەوە.
ساڵی 1810 روسیا ئەوەی بە هل زانی كە
عوسمانیەكان سەرقاڵی كێشەی ناپلیۆنن بۆیە عوسمانیەكانیان ناچار كرد كە ڕێكەوتنی –بوخارێست-یان
لەگەڵ بكەن و بەو پێیەش عوسمانیەكان دەستیان لە زۆر شوێنی خۆیان هەڵگرت بۆ
رووسەكان.
ساڵی 1828 روسیا پشتیوانی
یۆنانیەكانیان كرد كە لە توركیا جیاببنەوەو پلانەكەشیان سەری گرت. بۆیە لە 29
سێبتەمبەری 1829 ڕێكەوتن نامەی ئەدرنە یان واژۆكردو بە پێی ئەو رێكەوتنە عوسمانیەكان
بەناچاریی دەستیان لە یۆنان و ئەرمینیاو بەشێك لە جۆرجیا هەڵگرت.
ساڵی 1856 ڕێكەوتن نامەی پاریس یان
واژۆكرد. ورچە ڕووسیە بریندارەكە بەو شێوەیە ڕازی نەبوو، بەردەوام چاوی لەسەر زەوییەكانی
عوسمانی بوو. هەربۆیە لە 1877 ئەسكەندەری دووەم قەیسەری روسیا جەنگی پیرۆزی لە دژی
عوسمانیەكان ڕاگەیاند بە بیانووی پارێزگاریكردنی مەسیحیەكانی ژێر دەسەڵاتی
عوسمانیەكان. هەربۆیە هێرشی كردە سەر ناوچەكانی صربیا، بۆسنەو هەرسك، و تاناوچەكانی
ئەدەنەی بڕی، ترس و دڵەڕاوكێی گەورەی لای عوسمانیەكان دروستكرد. هەربۆیە كاتێك
لەسەر مێزی گفت و گۆكان دادەنیشتن روسەكان دەنگ دلێربوو عوسمانیەكانیش لاواز.
جەنگی بولگاریا، بە كۆتا جەنگی نێوان
روسیا و عوسمانیەكان دادەنرێت، هەر لەو سەرو بەرەیەدا 1914 جەنگی جیهانی یەكەم
هاتە كایەوە ، گەلەكەشتیەكانی رووسیا بە خێرایی گەشتنە دەریای ڕەش، سوپای قەوقازی
رووسی تا توانییان دەستیان گرت بەسەر زەوییەكانی عوسمانیدا.
ئەنوەر پاشا سوپا سالاری عوسمانی
بریاری جەنگی دا، هەرچەندە سەركردە سەربازەكانی عوسمانی داكۆكیی ئەوەیان دەكرد كە
جەنگ دوابخەن بۆ كاتێك گەرم دادێت، بەڵام ئەو بە ئینكاریی و سەرسەختی خۆی كارەكەی
بەڕێوە برد، دواجار سەرما و نەگەشتنی پێداویستی بۆ سەربازەكان بووە هۆی تێكشكانێكی
تری عوسمانیەكان و دەیان هەزار سەربازیان لە سەرمادا ڕەق بوونەوە، هەر ئەو
هەڵوێستە ڕێكەوتن نامەی قوستەنتیەی هەڵوەشاندەوە.
دوای جەنگی جیهانی یەكەم و دووەمیش
شەڕەكان تەواو بوون بەڵام ململانێكانی
نێوان تورك و رووس بەردەوامە، هەرجارەی بەجۆرێك دەردەكەوێت و هەرساتەی لە
هەڵوێستێكدا خۆی نیشان دەدات، جارێك بە خستنە خوارەوەی فڕۆكەی ڕووسی و جارێكی
دیكەش بە كوشتنی سەربازەكانیان لێرەو لەوێ، دواجاریش ماوەتەوە بگوترێت لە رێكەوتنی
سەر ئیدلبی سوریا ئاخۆ كام لەو دوو هێزەی ئەمڕۆ و ئیمبراتۆریەتەی دوێنی دەیباتەوە
، بەڵام ئەگەر ئەوە ڕاست بێت كە بوونی هێزی زۆر و پاشخانی مێژویی كاریگەریی لەسەر
گفت و گۆو مێزی دانیشتنی نێوان ئەردۆگان و پۆتین دابنێت، ئەوا دەبێت لە ئێستەوە
روسەكان براوەی گەورەن و توركەكانیش زیانی گەورە ناكات، بەڵام ئەوەی كە زیان دەكات
خەڵكی سوریایە بە گشتی و شاری ئیدلبە بەتایبەتی..