04:40 - 25/02/2020

كەنیسەیەكی پورتوگالی لە كەللەسەرو ئێسكی مرۆڤەكان دروستكراوە‌

پەیسەر

دادگای پشكنین لە ئەوروپا ناوو ناوبانگێكی خراپی هەیە، چوون ئەو داداگایە هەزاران كەسی  لەناوبردو دەربەدەری كردن، بە پێی فەرنامێكی دادگای پشكنین سەدان هەزار كەس لێكۆڵینەوەیان لەگەڵ كراو هەزاران كەسیش لە سێدارە دران، بە پێی هەندێك لەسەرچاوەكان ئێسكوپروسكی هەندێكیان لە كەنیسەیەكی پورتوگالیدا بە دیوارەكانیدا هەڵواسراون و تا ئێستەش سەردانی كارانی ئەو كەنیسەیە بەردەوامە.

كەنیسەی ئێسك، بە یەكێك لە كەنیسە دێرینەكانی جیهان دێتە ئەژمار، دەكەوێتە ناوچەی ئیفورای وڵاتی پورتوگال، هەرچەندە وەك شوێن بچووكەو لە تەنیشت دەرگای چوونە ژوورەوەی كەنیسەی بەناوبانگی – قدیس فرنسیس- دایە، بەڵام هێندە سەرنج ڕاكێشە كە هەمووان سەرسام دەكات، لەبەر ئەوەی سەرجەم ڕووپۆشی دیوارەكانی بە ئێسك و پروسك و كەلەسەری مرۆڤە مردووەكان داپۆشراوە.

ئەم كەنیسەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەیەك پێش لە سەرهەڵدانی بزوتنەوە چاكسازییەكەی راهیب فرەنسیسكان، كە داوای چاكسازیی پێچەوانەی دەكرد، لەو سەردەمەدا بزووتنەوەیەك لە مەسیحیەكان درووست بوو لە نێوان -1545- 1636- ز، لەو سەردەمەدا راهیبەكانی ئاینزای كاسۆلۆكی دەیانزانی كە لادانێكی گەورە لە ئاینەكەیاندا ڕوویداوە بۆیە پەنایان بردە بەر دروستكردنی بزووتنەوەیەكی فیكری بۆ ئەوەی لەبەردەم ئەو كەسانەدا بوەستنەوە كەڕابەرایەتی ئاینی مەسیحییان دەكرد و بە خراپەكاریی و گەندەڵی هەمە لایەنەیان لە كاسۆلۆكیەكاندا بەرهەم هێنابوو، هەربۆیە بزووتنەوەكەیان ناونا – چاكسازیی پێچەوانە - Counter- Reformation-  و ئەم چاكسازییە لە سەر چوار بنەمای سەرەكی ڕاوەستابوو ئەوانیش بریتی بوون لە پێداچوونەوە بە :
 1 - پەیكەری بەڕێوەبردنی كەنیسە.
 2- یاسا و بەرنامە ئاینیەكان.
3- بزووتنەوە رۆحیەكان.
4- رەهەندو پاشخانە سیاسیەكان.

ئەوەی كە پەیوەندە بە پێكهێنانی ئەو كەنیسەیەوە ئەوەبوو كە هەستیان دەكرد لایەنی دونیا ویستی و لە بیركردنی لایەنی رۆحی لای كاسۆلۆكیەكان زۆر خراپە، هەربۆیە بیریان لەوە كردوە كارێك بكەن مەسیحیەكان ئەوەندە دڵ بە دونیا خۆش نەكەن و بیرێكیش لە بوارە رۆحیەكان بكەنەوەو بگەڕێنەوە بۆ قوتابخانە فەرەنسیەكەی كاسۆلۆكی كە جەخت لەسەر لایەنی رۆحی دەكاتەوە هەربۆیە یەكێك لە ڕێگاكان بریتی بوو لە دروستكردنی ئەو كەنیسەیە.

یەكێك لە كارەكانی مەسیحیەت لەو سەردەمەدا بەخشینەوەی –كارتی لێخۆشبوون- Indulgentia-  كە بریتی بوو لە پێدانی نوسراوێك لە لایەن پاپاوە بە كەسێكی تاوانبار بەمەبەستی لێخۆش بوونی تەواوەتی یان سڕینەوەی تاوانێكی دیاریكراو لە بەرامبەر بڕە پارەیەكدا، ئەم دیاردەیە بووە جێگەی نیگەرانیەكی زۆری خەڵكانی شارەزاو ئایندارەكانی مەسیحی داو پاشان ببوە جێگەی گاڵتەجاڕیی ئەوانی تر لە نموونەی مارتن لۆسەرو هاوڕێكانی.لەو بارەیەوە دەگوترێت كە مارتن لۆسەر چووەتە لای پاپاو دۆزەخی بە نرخێكی هەرزان لێكڕیوە، دواجار لەناو خەڵكدا بڵاوبووەتەوە كە كەس  بەهەشت و كارتی لێخۆش بوون نەكڕێت لەبەر ئەوەی ئەو هەموو دۆزەخی كڕیوەو ناهێڵێت كەسی تێبچێت، لێرەوە دەرگای گومان و دوو دڵی و بەشێكیش قەشمەریی كرایە سەر دیاردەكە.

بۆ پێداچوونەوە بە لایەنی ئاینیەكەشدا دادگایەكیان پێكهێنا تا لێكۆڵینەوە لەو كەسانە بكەن كە ڕاڤەی خراپ و نەگونجاو بۆ ئاینی مەسیحی و كاسۆلۆكی دەكەن و لایەنی رۆحیەكەی بە جادوگەری و فێڵ و تەڵەكە جێبەجێ دەكەن، لە هەمان كاتدا – دادگای پشكنین - Tribunal del Santo Oficio de la Inquisición- یان دانا لە رۆمانیا و لە ئیسپانیا، كە ئەم دادگایە پێشتر لە لایەن  پاپا سیكستوس ی چوارەمەوە دامەزاربوو، كاری ئەم دادگایانە لە سەرجەم ئەو شوێنانەدا بوو كە لە ژێر دەسەڵاتی ئیسپانیەكاندا بوو، لە دورگەكانی كەناریی، هۆڵەندا و ناپۆلی، هەروەها لەو  سەرزەوییانەش كە لە ئەمەریكای باكوورو باشوور و ناوەڕاست لە ژێر دەستی ئیسپانیەكاندا بوون.

دادگای پشكنین لە رۆمانیاش هەبوو كە درێژە پێدەریی دادگاكانی ئیسپانیا بوو، لەو وڵاتەش ژمارەیەكی زۆر خەڵك بوونە قوربانی، یەكێك لەوانەی كە بیروباوەڕەكانی لەگڵ كەنیسە نەدەگونجاو سەرگەرمی توێژینەوەی زانستی نوێ بوو، فەیلەسووف و پزیشك و ئەندازیار و فیزیكزانی بەناوبانگ گالیلۆ گالیلی بوو، لەبەر ئەوەی باوەڕی بەو شرۆڤانە نەبوو كە كەنیسە بۆ دیاردە سروشتی و فیزیاییەكان دەیكرد، بۆیە بە بێباوەڕ ناویان بردو لە 28/1/1642 لە سێدارەیان دا، ئەو دیاردەیەش بووە هۆی مشتومڕێكی گەورەی فیكری و مێژوویی داوجار دوای 99 ساڵ لە مەرگی گالیلۆ لە ساڵی 1641 دا پاپا بندیكتی چوارەدەیەم پەشیمانی كەنیسەی ڕاگەیاند و بۆیەكەمجار كتێبێكیان چاپ و بڵاوكردەوە. كە توێژنەوەیە لەسەر كۆمەڵەی خۆری كۆپەرنیكۆسی زانای گەردوونناس. دواتر ناوبەناو كەنیسە ڕەخنەی لەو سەردەمە گرتووە كە گالیۆی تێدا لە سێدارە دراوە، بەڵام هیچ هەڵوێستێك بۆ كارەكانی تری دادگای پشكنین نەكراوە. لە ساڵی 2008 دا وێنەیەكی گالیلۆ لە سەر دیوارەكانی ڤاتیكان هەڵواسرا.

ئامانجی ئەم دادگایە بریتی بوو لە سزادانی هەموو ئەو كەسانەی كە ئاینی خۆیان لە مەسیحیەتەوە گۆڕیبوو بۆ یەهودیەت و ئیسلام، ئەو كەسانە بە پێی فەرمانێكی شاهانە لە نێوان 1429 بۆ 1502 زاینیدا سزادران، لە ڕێگەی ئەو دادگایەوە زۆریان لێدەكرا لە ئاینە نوێیەكەیان پەشیمان ببنەوە یان ئیسپانیاو ئەو شوێنانەی ئەوان دەسەڵاتیان بە سەریدا دەڕوات بەجێ بهێڵن، كارەكانی دادگای پشكنین درێژەی هەبوو تا ساڵی 1834 زاینی و لە سەردەمی ئیزابیلای دووەمدا كۆتایی هات.

كارەخراپ و دژە مرۆییەكانی دادگای پشكنین تا ئێستاش لە ئەدەبیاتی میللی ئیسپانیا و بەشێك لەو وڵاتانەی كە ئیسپانیەكان دەسەڵاتیان بەسەریدا ڕۆشتووە و بڕیارەكانی ئەو دادگایەیان تێدا جێبەجێكردووە ماوەتەوەو درێژەی هەیە، بەشێك لە لاپەڕەكانی مێژووی ئەو وڵاتەشیان بۆ تەرخان كردووەو تا ئێستاش لە نێوان لایەنگری و دژایەتی كردندا قسەی لێدەكرێت. مێژوو نوسانی هاوچەرخ زۆرجار نموونەی جینۆسایدو توندڕەوی و توندوتیژیی بە دادگاكانی پشكنین دەهێننەوە، ئەوان زۆر جار بە – شێتبوونی پاپا- ناوی دەهێنن و دەڵێن لەو قۆناغەدا پاپا شێت بووە بۆیە زیاتر لە 150هەزار كەس لێكۆڵینەوەیان لەگەڵ كراوە لە ماڵ و حاڵی خۆیان دەریان كردوون و زیاتر لە 3000 كەسیش لە سێدارە دراون، بە پێی توژینەوەكان موسڵمانەكانی ئیسپانیا زۆرینەی ئەو ژمارەیە پێكدەهێنن.

بە پێێ هەندێك لە سەرچاوەكان دروستكردنی ئەو كەنیسەیە لە ئێسك و پروسكی ئەو كەسانە دروستكراوە كە لە ئەنجامی دادگای پشكنین سزای لە سێدارەدانیان بۆ دەرچووە، هەندێكی كەش باس لەوەدەكەن كە لە ئێسك و پروسكی مەسیحیەكانی خۆیان دروستكراون، بە پێی ڕاپۆرتە شیكاریەكان، ئەگەر گریمانەو بۆچوونی یەكەمیان ڕاست بێت ئەوا دەكرێت بگوترێت ئامانج لە دروستكردنی ئەو كەنیسەیە نیشاندانی زەبروزەنگی كاسۆلیەكەكان نیشان دادات لەبەرامبەر ئەو كەسانەدا كە لە ئاینی مەسیحی و مەزهەبی كاسۆلۆكی هەڵدەگەڕێنەوەو بە زمانی حاڵ بە سەردانی كارانی دەڵێن نەكەن بیر لەوە بكەنەوە، یان نیشاندانی ئەومێژوەیە كە بەسەروەرییەوە لێی دەڕوانن و پێیان وایە كارێكی دروستیان ئەنجام داوە، خۆ ئەگەر گریمانەو ئەگەری دووەمیش بێت كە لە ئێسكی مردووە ئاساییەكانی خۆیان دروستكرابێت، ئەوا پەیامی ئەو كەنیسەیە لەگەڵ وازهێنان لە دونیا ویستی دێتەوەو بە زمانی حاڵ بە سەردانی كاران دەڵێت لایەنی رۆحی و بەها باڵاكانتان بیر نەچێت ئەو ئێسكانەی هی مرۆڤەكانی پێش لە ئێوەن و ئەوەش ئەنجامەكەیانە.

هەرچۆنێك بێت ئەو كەنیسەیە بە یەكێك لە سەیرترین شوێنەوارەكانی مرۆڤایەتی دادەنرێت كە بەرزییەكەی 3 مەترەو درێژییەكەی 18.7 مەترو پانیەكەشی 11 مەترە، لە تەنیشتەكانیەوە پەنجەرەی كراوەی بچووك هەن، هەشت پایەی تێدایە كەڕووپۆش كراون بە ئێسكی كەلەسەری مرۆڤ و بە چیمەنتۆ بە دیوارەكەوە نوسێنراون و چەندین وێنەو زەخرفەی تێدایە كەباس لە مردن دەكەن، ژمارەی ئێسكی ئەو مرۆڤانەی كە تیایدا بەكارهاتووە نزیكەی 5 هەزار ئێسكی مرۆڤە و لە دەیان كەنیسەوە كۆكراونەتەوەو براونەتە پورتوگال، ئەوەی جێگەی سەرنجە دوو مرۆڤی وشككراوە بە تەواوەتی بە دیوارەكانیەوە هەڵواسراون كە یەكێكیان ئێسكە پەیكەری منداڵێكەو لە چێریدا نوسراوە: رۆژی دوایی زۆر چاكترە لە رۆژی لەدایك بوون.

بوونی ئەو جۆرە شوێنەوارە لە ئیتاڵیاش هەیە، ژێرزەمینی (كبوشی) كە لەژێر نەیسەی –سانتا ماریا دیلا- داهەیە، شوێنەكەی دەكەوێت نزیك گۆڕەپانی باربرینی شاری رۆمای ئیتالیا، كە پێكهاتووە لە 3700 پەیكەرە ئێسكی مرۆڤ. بە پێی وتەی بەرپرسانی ئەو كەنیسەیە ئامانج ترساندن و شێواندنی باری دەروونی سەردانی كارانی شوێنەكە نیە، بەڵكو مەبەست بیركردنەوەیە لە مردن و یادخستنەوەی چارەنووسیی مرۆڤەكانە، چوون ئەوەی ئەمڕۆ لەسەر زەویدا دەژی رۆژێك دادێت دەمرن و ئەوەیان لێ بەجێدەمێنێت كە ئێسك و پروسكەو پاش ماوەیەكیش ئەوەشی نامێنێتەوە. بە پێیی قسەی سەرپەرشتیارانی ژێرزەمینە ئێسكیەكە، ئەو ئێسكانەی هی خەڵكانی ئایندارو پاپاو قەشەكانی خۆیانەو لە نێوان 1528 بۆ 1870 كۆچی دواییان كردووە، ژێر زەمینەكە لە شەش ژوور پێكهاتوەو نمایشی ئەو ئێسكانەی بە جیاواز تێدا كراوە. ژورێكیان تایبەتە بە كەلەسەر، یەكێكی دیكە بڕبڕەی پشت و دەست و قاچ و بەو شێوەیە.

هەرچۆنێك بێت پەیامەكانی پشتی ڕوپۆشكردنی دیواری ئەو كەنیسانە بە ئێسكی مرۆڤەكان، لەبەرچاوخستنی ژیانی دونیاو وەبیرهینانەوەی كۆتاییەكانی مرۆڤە، مەسیحیەكانیش باوەڕیان بە ژیانێكی دیكە هەیەو لەو پێناوەدا ئاینەكەیان چەندین ڕێنمایی تایبەتی هەیە، بەڵام كاتێك دەگوترێت لە ئاینی مەسیحیەتدا توندوتیژیی نیە، ئەوە ئەو كەنیسانەو شوێنەوارەكانی توندونیژیی دژ بە مرۆڤەكان لە ڕێگەی دادگا پشكنینەكانەوە پێچەوانەكەی دەسەلمێنێت بەتایبەتی ئەو كارەساتانەی كە لە ئەنجامی دادگای پشكنینەوە هاتنە كایەوە.