06:34 - 23/02/2020
ڤایرۆسی كۆڕۆنا لە نێوان نەخۆشیی و پیلانی شكستی ئابووری چین دا
چینیەكان بەكاركردن و هەوڵی بێ
پسانەوەی بەردەوام ناسراون، شەووڕۆژیان بۆ نیەو بەردەوام سەرقاڵی كاركردنن، ئەوان
پێیان وایە كاركردن یەكسانە بەژیان و وەستان لە كاركردنیش هیچ مانایەكی دیكەی نیە
مردن نەبێت. پرسیار ئەوەیە ئاخۆ ڤایرۆسی كۆڕۆنا چی لە ئابووری ئەو وڵاتە دەكات و
بەرەو كوێ پەلكێشی دەكات؟
لە ئێستادا كەرتی پیشەسازیی ئۆتۆمبێل،
بازاڕەكان، فەرمانگەو شوێنە فەرمیەكان، كۆنسوڵخانەو باڵێوزخانەكان، كۆمپانیا
بازرگانیەكان، تەنانەت بازاڕ و شوێنە گشتیەكانیش بەزۆریی ڕاوەستاون، هەندێك لە
سەرچاوە میدیاییەكان ووهان بە شاری ترسناك و شاری خێوەكان ناو دەبەن لەبەر ئەوەی
لە كاتی دروستبوونی ئەو شارەوە لە هیچ كات و ساتێكدا چۆڵی و بێدەنگی لەو شێوەیەی
بە خۆیەوە نەبینیوە، كە ئێستا لە ترسی بڵ اوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆناوە چۆڵ بووە.
بە پێی ئامارە فەرمیەكان ژمارەی
دانیشتوانی چین زیاترە لە یەك لەسەر پێنجی
هەموو دانیشتوانی سەرزەوی، كەچی بە دووەم ئابووری هەموو جیهان ئەژماردەكرێت لەدوای
ئەمەریكا، ئەوان بە پیشەسازییە جۆراوجۆرەكان توانیویانە زۆرینەی پێداویستیەكانی
جیهان پڕبكەنەوە، بەجۆرێك 15% بەرهەم هێنانی هەموو جیهان لە چیندایە، قەربارەی
وەبەرهێنانی ناوخۆیی 12 ترلیۆن دۆلاری ئەمەریكییە، پرسیار ئەوەیە: ئایا ڤایرۆسی
كۆڕۆنا گەشەپێدانی ڕادەگرێت؟ ئایا ئەو ڤایرۆسە كوشندەیە چ كاریگەرییەك لە سەر
ئابوورییە زەبەلاحەكەی چین دادەنێت؟
چین سێیەم گەورە ووڵاتی جیھانە لەڕووی
ڕووبەرەوە ئەمەش لەپاش ڕووسیا و کەنەدا دێت ، سنووری چین بە چواردە دەوڵەتەوە
لکاوە ئەوانیش لە ڕۆژھەڵاتی ئاسیا ھەریەکە لە ڤیەتنام و لاوس و میانمار وە لە باشووریش ھەریەکە لە ھیندستان و نیپال و بووتان وە پاکستان دێن وەھەروەھا لە ناوەڕاستی ئاسیاش
چین بەستراوە بە ھەریەکە لە ئەفغانستان و تاجیکستان و کازاخستان و قرغیزستان وە
لە باکووری ئاسیا چین بە ھەریەکە لە کۆریای باکوور و ڕووسیای فار ڕۆژھەڵات لکاوە،
بە پێی ئامارەكانی 2019 (1.439.323.774) كەسە، كە دەكاتە زیاترلە (19%)ی هەموو
جیهان پێكدەهێنێت، لە ڕووی ئایینەوە هەموو كەس ئازادە چ ئاینێك هەڵدەبژێرێت و بەپێی
سەرژمێری زۆرتر لەنیوەی دانیشتیوانی چین ھیچ ئاینێکیان نیە جگەلەوەش کۆمەڵەی تر
ھەن پەیڕەوی کۆنفۆشی و بوزی و مەسیحی و ئیسلامی دەکەن. لە چین ھەڵبژاردنی ئاینی
تاکەکەس ئازادە، بەڵام لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە بیروبۆچوونی ئاینی کەسی بەرامبەر
دەبێت.
زیانە زۆرەكان:
لە ناوەڕاستی مانگی شوباتی ئەمساڵەوە
ڤاپرۆسی كۆڕۆنا لەیەكێك لە شارە بەناوبانگەكانی چین سەری هەڵدا ، ووهان شارێکە لە
ڕۆژھەڵاتی وڵاتی چین و دەکەوێتە ناوەڕاستی ھەردوو ڕووباری یانگتسی (چانگ جیانگ) و ڕووباری ھان. ئەم شارە مەڵبەندێکی
بازرگانی و ئابووری و پیشەسازی گەورەی وڵاتی چینە، بە پێی ئاماری نەتەوە
یەكگرتووەكان دانیشتوانەكەی نزیكەی 10 ملیۆن كەسەو بەرلەوەی ڕێگەی هاتوچۆی
لەسەردابخرێت نزیكەی نیوەی ئەو ژمارەیە شارەكەیان بەجێهێشتووە. ووهان بە یەكێك
لەشارە بەناوبانگەكانی چین دادەنرێت بۆ خواردنە دەریاییەكان و لە ڕووی گەشتیاریی و
بازرگانییەوە ناوبانگێكی زۆری هەبووە، بەڵام بڵاوبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە لەبازاڕی
خۆراكە دەریاییەكانەوە بووە هۆی سەرنجی زۆرینەی میدیاكانی جیهان و پێیان وایە
ووهان دەبـێتە خاڵی وەرچەرخانی ئابووری وڵاتی چین.
-تشانگ جیاوی- ئابوریناسی چینی باس
لەوە دەكات كە لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا 2020 زیانەكانی چین گەشتونەتە 143 ملیار
دۆلار، ئەوەش بەمانای 1%ی هەموو داهاتی نیشتیمانی چین، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ڕیژەی
توشبووانی ئەو ڤایرۆسە قەبارەی زیانەكانیش ڕوو لە زیادبوون دەكات، بەداخەوە
ڤایرۆسەكە نەگ هەر یەك شارو لە یەك وڵات ڕانەوەستاوە ، بەڵكو رۆژانە لە وڵاتە
جیاوازەكانی جیهانەوە ئاماری تووش بوون بەو ڤایرۆسە بەرەو هەڵكشان دەچێت.
یەكێك لەو مەترسییانەی توشی ئابووری
چین بووە ئەوەیە سەرجەم وڵاتان دەرگایان بەڕوویدا داخستووە، بەجۆرێك چین لە
ئێستادا بووەتە وڵاتێكی داخراوو پەراوێزخراو، لە حاڵێكدا كە ئابووری چین پشتی بە
هەناردەی پیشەسازییەكانی بۆ دەرەوەی خۆی بەستووەو بۆ هەموو جیهانیش چین
سەرچاوەیەكی باشی پڕكردنەوەی خواستی
هاوڵاتیەكان بووە، كەرتی گەشتی ئاسمانی و داهاتی فڕۆكەخانەكانی جیهانیش زیانی
گەورەیان بەركەوتووە، لە هەمان كاتیشدا كەرتی گەشتیاریی چین زیانی گەوەری
بەركەوتووەو ئابووری ناسە چینیەكان بە بڕی 882 دۆلاری ساڵانە دەیخەمڵێنن.
ڤایرۆسەكە كاری ترامپ تەواو دەكات:
كاتێك ترەمپ سەرقاڵی بانگەشەی
هەڵبژاردنەكەی بوو باوەڕی وابوو ئابووری چین مەترسیدارەو خەریكە ڕابەرایەتی جیهان
لە دەستی ئەمەریكا دەردەهێنێت، هەربۆیە كاتێك پێی خستە نێو كۆشكی سپی یەكێك
لەكارەكانی بریتی بوو لە باجی زیاتر خستە سەر كاڵاچینیەكان، ئەوەش لە پێناوی
كەمكردنەوەی هەژموونی ئابووری چین لەسەر وڵاتەكەی، چوون ئەو دەیگوت ناكرێت بێمە
دەرەوە لە بەرامبەر ماڵەكەمدا ریكڵام بۆ كاڵا چینیەكان هەڵواسرابێت.
دانانی ئەو بڕە گومرگە زیادەیە لەسەر
ئابووری چین كاریگەرییی زۆری لەسەر دانا، بەڵام هێشتا نەبووە قسەو باسی
یەكلاكەرەوە و چەند پۆینتێك ئابوورییەكەی ڕاگرت، سیاسەتەكانی ترامپ لەوەشدا
نەوەستا، هەربۆیە داوای لە هەموو وڵاتە هاوپەیمانەكانی كرد كە هەرچی ڕێكەوتنی
ئابوورییان هەیە لەگەڵ كۆمپانیای هواوی هەڵبوەشێننەوە بەو بیانووە مۆبایلی هواوی
بۆ ئامانجی سیخوڕیی بەسەریانەوە بەكاردەهێنرێت.
هێشتا ئەم كێشەیەی نێوان چین و
ئەمەریكا چارەسەر نەكرابوو كە ڤایرۆسی (كۆڕۆنا) هاتەپێشەوە، سەرەتای ئەمساڵە بۆ
چینیەكان ساڵێكی ئابووری باش نەبوو لەبەر ئەوەی لە پلانیاندا هەبوو كە لە ساڵی
داهاتوودا لە پلەی دووەمەوە بپەڕنەوە بۆ هاوشانی ئەمەریكاو جێگەی پێلێژبكەن.
بە پێی ڕاپۆرتە ئابوورییەكان چین بەو
ئەندازەیەی كە زیانی بەركەوتووە نەك پاشەكشەی ئابووری ناكات، بەڵكو وەك شارەزایان
باسی دەكەن چینیەكان شكست ناناسن، ئەوان باوەڕیان بەئاوڕدانەوە نیەو لەگەڵ شكست
تەبا نین، بە هیچ شتێكیش ڕازی نابن سەركەوتنی تێدا نەبێت، چوون ئەوان پێشی زۆر لە
وڵاتانی دونیایان دایەوە، لە حاڵێكدا جیهانییان چاوەڕێی ئەوەیان دەكرد چین خۆیی
پێبەخێو نەكرێت، كەچی زۆرینەی بازاڕەكانی جیهانی كۆنترۆڵ كردووە، گەرچی شارەزایان
باس لەوە دەكەن كە ئابووری چین زیانی بەردەكەوێت و بۆ ماوەیەكیش پەیوەندییەكانی
لەگەڵ دەرەرەوەی خۆی ڕادەگیرێت، بەڵام ئەوە كاتییەو پاش ماوەیەكی كەم و زۆر كۆتایی
دێت و بە پێی پێشبینی ئابووری ناسەكانیش چین لەسەر پێی خۆی دەوەستێتەوە. ئابووری
ناسە چینیەكان باوەڕیان وایە كە ئابووری چین بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا نەخۆش دەكەوێت
بەڵام نایخاتە مردن و تەنانەت لەسەرە مەرگیش نزیكی ناكاتەوە، ئابووری ناسانی دیكەی
جیهانیش باس لەوە دەكەن كە كۆڕۆنا زیانی ئابووری بۆ چینیەكان نیەو زیان لە جیهانیش
دەدات.
بە پێی وتەی شارەزایان لە كاتی
سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆڕۆناوە ئابووری جیهان كێشەی تێكەوتووەو بۆرسەی جیهانی
پاشەكشەی كردووە، ئەگەر سەرنجی ڤایرۆسی سارس بدەین كە لە ساڵانی ڕابوردوودا
بڵاوبوویەوە ئەوا دەگەینە ئەو بڕوایەی ئەم ڤایرۆسەش سەردەكەون بەسەریدا و تەنها
پێویستی بە كات هەیە، ئەویش بە پێی وتەی شارەزایان زیانی 1% لە ئابووری چین دەدات
و ئەو ڕێژەیەش بۆ وڵاتێكی پیشەسازیی وەك چین كاریگەریی ئەوتۆی نابێت، حكومەتی چین
بۆ ئەوەی كاریگەرییەكە لەسەر هاوڵاتیانی چین كەم بكاتەوە لە 10ی ئەم مانگەوە 129
ملیار دۆلاری خستوەتە بازاڕەوە بۆ ئەوەی كاریگەرییەكانی كەم بكاتەوە. وەك
شارەزایان باسی دەكەن ڕێژەی هەڵاوسان 5.4% زیاتر نابێت. بەڵام هەر دابەزینێكی نرخی
–یەن-ی چینی دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی پشتیوانەی ئابووری كە لە ساڵی 2016 دا (3.1)
ترلیۆن دۆلار بووە.
پلان و گەلەكۆمەكێ:
ئەگەر ئەو بۆچوونەی كە ڤایرۆسی كۆڕۆنا
پیلانی وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمەریكاو نەیارەكانی پێشكەوتنەكانی چین راست بێت، ئەوا
دەبێت باوەڕ بەوەش بكرێت كە چین دەیەوێت بیباتە دەرەوەی سنورەكانی وڵاتەكەی، بۆ
ئەوەی كاریگەرییەكانی لەسەر كەم بكاتەوە، زیانە ئابوورییەكانیش تەنها لەسەر چین
ناكەوێت و دابەش دەبێت بەسەر وڵاتانی دیكەش دا.