03:08 - 24/01/2020
له‌باره‌ی ڤایرۆسی كۆرۆناوه زیاتر بزانه
له‌م چه‌ند ڕۆژه‌ی ڕابردوودا ڤایرۆسێك له
چین بڵاوبووه‌وه و ناوی لێنرا (ڤایرۆسی كۆرۆرنای نوێ)، ئه‌م ڤایرۆسه بووه‌ته
جێی گرنگی پێدانی ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی و ناوه‌نده ته‌ندروستیه‌كانی جیهان.
ده‌سه‌ڵاتدارانی چین له‌دوای گیانله‌ده‌ستدانی 26 كه‌س و تووشبوونی زیاتر له 800
كه‌سی دیكه به ڤایرۆسه‌كه (177 كه‌سیان له ته‌ندروستیه‌كی خراپدان) چه‌ندین
ڕێوشوێنی بۆ كۆنترۆڵكردنی گرتووه‌ته به‌ر. نه‌ك ته‌نها له چین به‌ڵكو زۆربه‌ی
وڵاتانی جیهان له فڕۆكه‌خانه‌كانیاندا ڕێوشوێنی توندیان گرتووه‌ته به‌ر، به
عێراقیشه‌وه، به تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی له چه‌ند وڵاتێكی دیكه‌ی وه‌ك ئه‌مه‌ریكا
و كۆریای باشوور و تایلاند چه‌ند حاڵه‌تێكی تووشبوون به ڤایرۆسه‌كه ئاشكرا كرا.
له 10 شاری چین هاتوچۆكردن به میترۆ و شه‌مه‌نده‌فه‌ر
و پاس وه‌ستێنرا، په‌ر‌ستگاكانیش داخران، حكومه‌ت نه‌خۆشخانه‌یه‌كی نوێ به تێچووی
144 ملیۆن دۆلار بۆ چاره‌سه‌ركردنی تووشبووانی ئه‌م ڤایرۆسه دروستده‌كات.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه هه‌شت هه‌زار و ٤٢٠ كه‌س
خراونه‌ته ژێر چاودێری پزیشكیه‌وه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی له په‌یوه‌ندیدابوون له‌گه‌ڵ
ئه‌و كه‌سانه‌ی تووشی ڤایرۆسه‌كه بوون، ژماره‌ی ئه‌وانه‌ش كه گومانیان لێده‌كرێت
ڤایرۆسه‌كه‌یان بۆ گوازرابێته‌وه گه‌یشتووه‌ته هه‌زار و ٧٢ كه‌س. له چه‌ند شارێكیش
به شێوه‌یه‌كی كاتی گه‌شته زه‌مینی و ده‌ریاییه‌كان هه‌ڵپه‌سێردران و وه‌ك ناوچه‌یه‌كی
پارێزراو مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت و ڕێگه به هاتوچۆی كه‌س نادرێت.
به‌رپرسانی چین ترسیان هه‌یه به‌هۆی سه‌ری
ساڵی چینی (ساڵی مشك) خه‌ڵكێكی زیاتر تووشی ئه‌م ڤایرۆسه ببن، چونكه له سبه‌ینێوه
ملیۆنان كه‌س بۆ گه‌شتكردن ده‌چنه چین، یان له چینه‌وه ده‌چنه وڵاتانی دیكه.
له فڕۆكه‌خانه‌ی وڵاتان سه‌رجه‌م ئه‌و گه‌شتیار
و سه‌رنشینانه ده‌پشكنرێن كه له چینه‌وه هاتوون، تایلاند تووشبوونی چوار كه‌سی
به ڤایرۆسه‌كه ڕاگه‌یاند، ئه‌مه‌ریكا و سه‌نگاپوره و ژاپۆن و كۆریای باشوور و
تایوانیش یه‌ك حاڵه‌تی تووشبوونیان به ڤایرۆسه‌كه ئاشكرا كرد.
مه‌زه‌نده ده‌كرێت ئه‌م نه‌وه نوێیه‌ی
ڤایرۆسه‌كه كه پێشتر نه‌ناسراوه له كۆتایی ساڵی ڕابردوودا له ئاژه‌ڵانه‌وه
ده‌ركه‌وتووه، به‌تایبه‌ت ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌ی نا یاساییانه له بازاڕه‌كانی شاری
ووهان ی ناوه‌ڕاستی چیندا ده‌فرۆشرێن.
هه‌ریه‌ك له‌و ڤایرۆسانه‌ی ده‌بنه هۆی هه‌ڵامه‌ت
و چه‌ندین نه‌خۆشی مه‌ترسیداری وه‌ك سارس سه‌ربه هه‌مان خێزانی ڤایرۆسی كۆرۆنا
نوێكه‌ن، ساڵی 2002 و 2003 زیاتر له 800 كه‌س به‌هۆی نه‌خۆشی سارسه‌وه گیانیان
له‌ده‌ستدا.
له‌به‌ر گرنگی بابه‌ته‌كه، له‌به‌رئه‌وه‌ی
خه‌ڵكێكی زۆر له هه‌رێمی كوردستانه‌وه بۆ بازرگانی هاتوچۆی چین ده‌كه‌ن و به
پێچه‌وانه‌شه‌وه، لێره‌دا دیارترین تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئه‌م ڤایرۆسه نوێیه ده‌خه‌ینه
ڕوو وه‌ك له ڕاپۆرتێكی ئیندیپێندێنت دا ئاماژه‌ی بۆ كراوه.
بۆچی ناونراوه كۆرۆنا؟
كۆرۆنا به واتای (تاج) دێت. هۆكاری وه‌رگرتنی
ئه‌م ناوه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و شێوه‌یه‌ی كه له‌ژێر مایكرۆسكۆپدا ده‌بینرێت،
شێوه‌یه‌كی گۆیی هه‌یه و به نوكی تیژ له شێوه‌ی تاجدا داپۆشراوه.
ئه‌و نه‌وه‌یه‌ی ڤایرۆسه‌كه كه له چین ئاشكراكراوه
ناونراوه كۆرۆنای نوێ، له‌به‌رئه‌وه‌ی پێشتر ئه‌م ڤایرۆسه نه‌ناسراوه یان نه‌بووه.
نیشانه‌كانی تووشبوون به‌م ڤایرۆسه چین؟
ئه‌و كه‌سانه‌ی تووشی ئه‌م ڤایرۆسه كوشنده‌یه
ده‌بن چه‌ند نیشانه‌یه‌كیان تێدا ده‌رده‌كه‌وێت، وه‌ك: تا، كۆكه و ته‌نگه‌نه‌فه‌سی.
له حاڵه‌تێكی زۆر توندیشدا تووشبوو تووشی
هه‌وكردنی سییه‌كانی و ته‌نگه‌نه‌فه‌سییه‌كی زۆر توند و سستبوونی گورچیله‌كانی ده‌بێت،
ئه‌مه‌ش هۆكاری مردنی چه‌ند تووشبوویه‌كی ئه‌م ڤایرۆسه نوییه‌ن.
ڤایرۆسه‌كه ده‌گوێزرێته‌وه؟
جۆره‌كانی ڤایرۆسی كۆرۆنا له‌نێوان ئاژه‌ڵان
و مرۆڤیشدا ده‌گوێزرێنه‌وه، ده‌كرێت په‌سه‌بستێنن بۆ جۆرێكی نوێ كه پێشتر ده‌ستنیشان
نه‌كراون، هاوشێوه‌ی ئه‌م ڤایرۆسه‌ی ئێستا.
به‌پێی تویژینه‌وه سه‌ره‌تاییه‌كان پێده‌چێت
ڤایرۆسه‌كه‌ی شاری ووهان له ماره‌وه گوازرابێته‌وه بۆ مرۆڤ، به‌ڵام پسپۆڕانی ته‌ندروستی
چین مه‌زه‌نده‌ی ئه‌وه‌ش ده‌كه‌ن كه مشك یه‌كێك بێت له‌سه‌رچاوه‌كانی ڤایرۆسه‌كه.
هاوشێوه‌ی ڤایرۆسه تاجییه‌كانی دیكه، له‌ڕێی
كۆكه و پشمینه‌وه له كه‌سێكه‌وه ده‌گوێزرێته‌وه بۆ كه‌سێكی تر. ده‌شێ له ده‌ستدان
له ته‌نی پیسسبووی وه‌ك ده‌سكی ده‌رگا یان محاجه‌ره یان دوگمه‌ی ئه‌سانسۆره‌كانه‌وه
بگوێزرێته‌وه بۆ خه‌ڵكی تر.
چی له جه‌سته ده‌كات؟
هاوشێوه‌ی ئه‌و ڤایرۆسانه‌ی ده‌بنه هۆی
تووشبوون به نه‌خۆشیه‌كانی سارس و میزه‌ر، ئه‌و ڤایرۆسه‌ی ئێستاش ڤایرۆسی (ئاڕ
ئێن ئه‌ی)یه، واته له‌جیاتی (دی ئێن ئه‌ی) (ئاڕ ئێن ئه‌ی) تێدایه كه ڕێی پێده‌دات
له‌گه‌ڵ ترشی ناوكی خانه‌خوێكه‌یدا تێكه‌ڵ بێت، ئه‌مه‌ش به‌و واتایه دێت كه ده‌توانێت
به خێرایی خۆی له‌گه‌ڵ ژینگه‌كه‌یدا بگونجێنێت.
چۆن ده‌ناسرێته‌وه؟
ئه‌م ڤایرۆسه له‌ڕێی كارلێكی په‌ڵمه‌ره‌ی
زنجیره‌ییه‌وه ئاشكراده‌كرێت، كاتێك (ئاڕ ئێن ئه‌ی)كه‌ی به‌و كارلێك جیاده‌كرێته‌وه.
ده‌كرێت له‌ڕێی وه‌رگرتنی نمونه له قوڕگ
و كۆكه و خوێن و پاشان پشكنینیان ڤایرۆسه‌كه ئاشكرا بكرێت.
هیچ پێكوته‌یه‌كی هه‌یه؟
تا ئێستا هیچ پێكوته‌یه‌ك بۆ ئه‌م ڤایرۆسه
نه‌دۆزراوه‌ته‌وه، یه‌كێتی جیهانی پێكوته ته‌ئكید ده‌كاته‌وه، په‌ره‌پێدانی
پێكوته‌یه‌ك بۆ ئه‌و ڤایرۆسه نوێیه‌ی چین به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه ساڵێكی پێده‌چێت.
به‌ڕێوه‌به‌ری جێبه‌جێكاری یه‌كێتییه‌كه‌ش
ده‌ڵێت، ئه‌سته‌مه ئێستا مه‌ترسییه‌كانی ئه‌م ڤایرۆسه مه‌زه‌نده بكرێن، به‌ڵام
هه‌واڵه دڵخۆشكه‌ره‌كه ئه‌وه‌یه كه زانایان كۆدی بۆماوه‌یی ڤایرۆسه‌كه‌یان
ئاشكراكردووه و بڵاویانكردووه‌ته‌وه، ئه‌وه‌ش ڕێخۆشكه‌ر بووه بۆ ئه‌وه‌ی
ڕێكخراوه ته‌ندروستییه‌كانی جیهان ده‌ستبكه‌ن به په‌رپێدانی پێكوته‌یه‌ك بۆ
ڤایرۆسه‌كه.
چۆن خۆتی لێده‌پارێزیت؟
ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی له ماڵپه‌ڕی
تایبه‌تی خۆی چه‌ند ڕێنماییه‌كی بۆ خۆپارێزی له ایرۆسه‌كه داناوه، كه پێویسته
گه‌شتیاران به‌تایبه‌تی ڕه‌چاویان بكه‌ن.
ڕێكخراوه‌كه ده‌ڵێت، تا ئێستا ئه‌گه‌ره‌كان
و ڕێگاكانی گواستنه‌وه‌ی ڤایرۆسه‌كه ئاشكرا نین، به‌ڵام گه‌شتنه‌كردن بۆ ئه‌و
ناوچانه‌ی ڤایرۆسه‌كه‌یان تێدا بڵاوبووه‌ته‌وه ئێستا كارێكی زۆر باشه.
نابێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك سه‌ردانی ئه‌و كه‌سانه
بكرێت كه تووشی هه‌وكردنی سییه‌كان بوون، نابێت تێكه‌ڵ به ئاژه‌ڵی ماڵی و ئاژه‌ڵی
كێوی ببیت و پێویسته ناوبه‌ناو ده‌سته‌كانت به ئاوی شله‌تێن و سابوون بشۆیت.