05:02 - 20/01/2020
به‌رله شۆڕشی پیشه‌سازی چۆن ده‌نووستین؟
ئه‌گه‌ر پشێوی و نیگه‌رانی باشترین پێناسه‌ی ئه‌م سه‌رده‌مه نوێیه بێت،
ئه‌وا خه‌وزڕانی نیوه‌ی شه‌و و خه‌به‌ربوونه‌وه باشترین نمونه‌ی ئه‌و نیگه‌رانییه‌یه.
ئه‌م خه‌وزڕانه وه‌ك نه‌خۆشی و كێشه لێی ده‌ڕوانرێت و چاره‌سه‌ره‌ی هه‌مه‌جۆری
بۆ دانراوه. باشه ئه‌ی چی ده‌ڵێیت ئه‌گه‌ر له بنه‌ڕه‌تدا قۆناغێكی سروشتی بێت
بۆ شێوازێكی كۆنی نووستنی له‌بیركراو كه تا ئێستاش به‌رامبه‌ر ده‌رهاویشته‌كانی
شۆڕشی پیشه‌سازی به‌رگریی له‌خۆی ده‌كات، ڕووناكی و ژاوه‌ژاوی له‌ڕاده‌به‌در؟
كاتژمێر 4 و 18 خوله‌كی به‌ره‌به‌یانه و تا ئێستاش نه‌خه‌وتوویت. ئه‌م
جۆره له بێداری وه‌ك تێكچوون و نه‌خۆشی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت، كێشه‌یه‌كه
له ڕیتمی ئاسایی جه‌سته‌دا دروستبووه، هێمایه بۆ خه‌مۆكی یان نیگه‌رانی
درێژخایه‌ن. خه‌یاڵه‌كانت وه‌ك شه‌مه‌نده‌فه‌ر به مێشكتدا دێن و ده‌ڕۆن و
مێكشتیان به ته‌واوی داگیركردووه. ه‌رچه‌نده كه‌سێكی به‌خته‌وه‌ر و دڵخۆشیت، به‌ڵام
هه‌ڵتروشكان له تاریكیدا به‌ره‌و خه‌مۆكی په‌لكێشت ده‌كات. له‌به‌رئه‌وه پێت
باشه هه‌ستی و دانیشی نه‌ك له جێگادا ته‌پوتل بده‌یت.
ئه‌گه‌ر له‌م كاتانه‌دا شتێك بنووسیت بیرۆكه ڕه‌شه‌كانت لا ڕه‌نگاوڕه‌نگ
ده‌بن و ده‌بنه وشه و ڕسته‌ی یه‌ك له‌دوای یه‌ك، وه‌كو خشت هه‌ریه‌كێكیان خۆیان
به‌وه‌ی پێشه‌وه‌یاندا هه‌ڵده‌واسن، وه‌ك چۆن فیل كلكی ئه‌وه‌ی پێش خۆی ده‌گرێت،
له‌م كاتانه‌دا مێشكت به‌شێوه‌یه‌كی جیاواز كارده‌كات، ته‌نها ده‌توانیت بنووسیت،
كوژاندنه‌وه له مه‌زهه‌بتدا نامێنێت، ده‌ته‌وێت هه‌ر نووسینه‌كه‌ت زیادبكه‌یت نه‌ك
كه‌میانبكه‌یته‌وه، به‌یانیان مێشكت شته‌كان ته‌ته‌ڵه ده‌كه‌ن.
مرۆڤ، ئاژه‌ڵ و مێروو باڵنده‌كان هه‌موویان كاتژمێری بایۆلۆجییان هه‌یه،
ئه‌م كاتژمێره له‌لایه‌ن بۆهێڵه‌كانه‌وه كۆنترۆڵ ده‌كرێت. ئه‌م كاتژمێره به
ڕووناكی و تاریكییه‌وه گرێدراوه كه خولانه‌وه‌ی زه‌وی به‌ده‌وری خۆیدا دروستیان
ده‌كات. سیستمی ده‌روونی و هه‌ست و ڕه‌فتاره‌كانمان له 24 كاتژمێردا ئاراسته ده‌كات
و كاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆی له‌سه‌ر هه‌ڵسوكه‌وت و ئاره‌زووی خواردن و شێوازی نووستن و
هه‌ستكردنمان به تێپه‌ڕبوونی كات هه‌یه.
له نێوان نووستن و په‌له‌كردندا
ڕۆمان و ئه‌نكا و گریكه‌كان به‌بێ به‌كارهێنانی كاتژمێر و ڕادیۆ و مۆبایل
له‌خه‌و هه‌ڵده‌ستان. سروشت به‌خه‌به‌ری ده‌هێنانه‌وه، خۆرهه‌ڵاتن یان ده‌نگی
باڵنده، خه‌می مه‌ڕ و ماڵاته‌كانیان. تا سه‌ده‌ی 14ی زایینی و ئه‌و كاته‌ی
كاتژمێری ئه‌لكترۆنی له‌سه‌ر كڵێساكان دانرا، كات به‌هۆی كاتژمێری لمین و ئاراسته‌نماوه
ده‌پێورا. به هاتنی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م كاتژمێر ده‌كرایه مل، یان ده‌كرایه ده‌ست
یان به ده‌رگادا هه‌ڵده‌واسرا و ده‌ستنیشانكردنی كاته‌كانی خواردن و نووستن بووه
شتێكی ئاسایی.
به‌م شێوه‌یه ئه‌و كۆمه‌ڵگانه‌ی له‌سه‌رده‌می پیشه‌سازی و دروستبوونی
كاتژمێردا ژیاون چه‌ندین تێگه‌ی دیكه‌ی وه‌ك (په‌له‌قڕوزكێ، به‌فیڕۆدانی كات و گه‌یشتنه‌وه
به كات)یان داهێنا. وایلێهات ئه‌و كاته‌ی ئامێره‌كان ده‌یانپێوا ته‌واو دژی ئه‌و
كاته‌بوون كه سروشت پێمان ده‌ڵێت، به‌ڵام كاتی كاركردن و ژێرخانی كۆمه‌ڵایه‌تی
بوونه وابه‌سته و دیلی كاته‌كانی شه‌و و ڕۆژ. دواتر هه‌موو ئه‌مانه له كۆتایی
سه‌ده‌ی نۆزده دا گۆڕانكارییان به‌سه‌ردا هات.
گلۆپی كاره‌بایی سروشتی شه‌وی گۆڕی و مانایه‌كی بۆ به دواییه‌كدا هاتنی شه‌و
و ڕۆژ نه‌هێشته‌وه، ئه‌مه‌ش سروشتی نووستنی گۆڕی. ڕۆجه‌ر ئیكریچ مێژوونووس له په‌یمانگای
ڤێرجینیا ده‌ڵێت، به‌رله‌وه‌ی ئه‌دیسۆن گڵۆپ دابهێنێت خه‌وتن دوو قۆناغ بوو،
كاتژمێرێك یان چه‌ند كاتژمێرێك له‌یه‌كی جیاده‌كردنه‌وه، ئه‌م جۆره نووستنه به
خه‌وی پچڕپچڕ ناده‌برا.
شێوازی نووستنی ڕابردوو به‌راورد به‌و شێوازه‌ی ئێستا زۆر سه‌رنجڕاكێش بوو،
له‌كاتێكدا مرۆڤ وا ده‌زانێت كه ته‌نها ده‌بێت له‌گه‌ڵ هه‌ڵاتنی خۆردا خه‌به‌ری
بێته‌وه، چه‌ندین ئاژه‌ڵ هه‌ن خه‌وێكی پچڕ پچڕ ده‌كه‌ن. ئه‌م مێژوو نووسه ده‌ڵێت،
ئه‌گه‌ر مرۆڤ بۆ سروشتی خۆی جێبهێڵرێت ئه‌ویش هه‌مان خه‌وتن ده‌خه‌وێت.
ئه‌م مێژوونووسه
دوای 16 ساڵ لێكۆڵینه‌وه گه‌یشتووه به‌م ئه‌نجامه، هه‌موو به‌ڵگه و دۆكیومێنته
كۆن و تازه‌كانی له‌و باره‌یه‌وه هه‌ڵداوه‌ته‌وه، ته‌نانه‌ت یادگارییه‌كانی
ڕۆژانه و تۆماری دادگاكان و ئه‌و كتێبانه‌ی له‌باره‌ی پزیشكی و ئه‌ده‌به‌وه
نووسراون. ئه‌و توانی چه‌ندین ئاماژه له‌باره‌ی دوو قۆناغه‌كه‌ی نووستنه‌وه ده‌ستنیشان
بكات. ئه‌مانه هه‌مووی ئاماژه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له ڕابردوودا ئه‌م جۆره نووستنه
باو بوون.
سه‌رده‌می كاره‌با
به‌رله‌وه‌ی كاره‌با بدۆزرێته‌وه، شه‌و ده‌به‌سترایه‌وه به ترس و
تاوانه‌وه، خه‌ڵك له ماڵه‌كانیاندا ده‌مانه‌وه، سه‌ردانێكیان هه‌بوایه زوو ده‌یانكرد.
كاته‌كانی قۆناغی یه‌كه‌می نووستن به گوێره‌ی وه‌رزه‌كان و چینه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان
جیاواز بوو، به‌و پێیه‌ی په‌یوه‌ندی به كارته‌كانی كاركردن و ئاستی خۆشگوزه‌رانیه‌وه
هه‌بووه به پێی دۆخی كۆمه‌ڵایه‌تی، به‌ڵام به گشتی چه‌ند كاتژمێرێك له‌دوای
خۆرئاوابوونه‌وه ده‌ستپێده‌كات و سێ بۆ چوار كاتژمێر ده‌خایه‌نێت تا ده‌گاته
نیوه‌ی شه‌و.
به‌رله هاتنی كاره‌با ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان چه‌ندین هۆكاری ڕووناككردنه‌وه‌یان
به‌كارهێناوه، وه‌ك گڵۆپ غازی. له‌م ماڵانه‌دا قۆناغی یه‌كه‌می نووستن زۆر له‌دوای
خۆرئاوابوونه‌وه ده‌ستیپێده‌كرد. ئیكیریچ له‌م ماڵانه‌دا كه‌مترین ئاماژه‌ی بۆ خه‌وی
پچڕ پچڕ ده‌ستكه‌وتووه.
بۆ ئه‌م ده‌وڵه‌مه‌ندانه هه‌ستان له نیوه‌ی شه‌ودا هه‌لێك بووه بۆ
خوێندنه‌وه، نوێ، نووسین، گێڕانه‌وه‌ی خه‌و، یان سێكس كردن. ئه‌و شێوازه‌ی ئه‌و
سه‌رده‌مه له‌گه‌ڵ بارودۆخی زۆربه‌ی خه‌ڵكی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستا یه‌كناگرێته‌وه.
به‌ڵام دوای خه‌به‌ربوونه‌وه‌یان ئه‌و هه‌سته‌یان لادروست ده‌بوو كه ده‌توانن هه‌موو
كارێك بكه‌ن. دوای ئه‌نجامدانی چه‌ند چالاكییه‌ك له شه‌ودا سه‌رله‌نوێ ده‌ستیانده‌كرده‌وه
به وه‌نه‌وزدان و ده‌چوونه سه‌ر چرپاكانیان و قۆناغی دووه‌می نووستنیان ده‌ستپێده‌كرد
كه سێ بۆ چوار كاتژمێری ده‌خایاند. ده‌توانین بڵێین ئه‌و خه‌ڵكه به‌م جۆره خه‌وتوون،
له شه‌وانی زستاندا كاتژمێر 9 چوونه‌ته جێگاوه و له‌نیوه‌ی شه‌ودا هه‌ستاونه‌ته‌وه،
تا كاتژمێر دووی به‌ره‌به‌یان خوێندوویانه‌ته‌وه و قسه‌یانكردووه، دواتر ا
كاتژمێر شه‌شی به‌یانی نووستوونه‌ته‌وه.
ئه‌م دوو قۆناغه‌ی
نووستن له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا زۆر به‌رته‌سكبوونه‌وه، كاتێك به‌كارهێنانی
كاره‌با زیادی كرد، كاری ڕۆژانه تا شه‌و درێژه‌ی كێشا، ڕووناككردنه‌وه‌ی شه‌قامه‌كان
بوونه هۆی ئه‌وه‌ی خه‌ڵك به ئارامی تا دره‌نگانی شه‌و بمێننه‌وه، هه‌موو ئه‌مانه
كاتی نووستیان دواخست، وایلێهات هه‌ستان له قۆناغی یه‌كه‌می نووستن تێكه‌ڵ به
ڕۆژ بوو نه‌ك نیوه‌ی شه‌و، ئه‌مه‌ش بووه هۆی ئه‌وه‌ی نه‌ك هه‌ستانی شه‌وانمان له‌كیس
بچێت، به‌ڵكو له خۆشیه‌كانیشی بێبه‌ش بین، له‌خه‌و هه‌ستان له شه‌واندا وه‌ك ڕۆژ
نییه. تۆماس جیفرسۆن، سێیه‌م سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا به‌رله خه‌وتن ئه‌و كتێبانه‌ی
ده‌خوێنده‌وه كه له‌باره‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌خلاقه‌وه نووسراون، له نێوان هه‌ردوو
قۆناغه‌كه‌ی نووستنیشدا تێڕامانی له‌و به‌شانه ده‌كرد كه پێش نووستن خوێندبوونیه‌وه.
له‌به‌رئه‌وه یه‌كێك له توێژینه‌وه ئه‌مه‌ریكیه‌كان ده‌ڵێت، دیارترین
جۆری خه‌وزڕان، خه‌وزڕانی نیوه شه‌وه (خه‌به‌ربوونه‌وه له نیوه‌ی شه‌ودا)، له
ڕاستیدا ئه‌مه به تێكچوونی باری ده‌روونی دانانرێت وه‌ك هه‌مووان تێیگه‌یشتوون،
به‌ڵكو جه‌سته‌مان داوای جۆرێكی له بیركراوی نووستن ده‌كات كه له ڕابردوودا هه‌بووه.
له‌به‌رئه‌وه پێویست ناكات له خه‌وزڕانی نیوه شه‌وان بێزاربیت و خه‌مبارت بكات.
ئاوازه‌كانی
نووستن
به گشتی خه‌ڵكه
داهێنه‌ره‌كه ڕێگه‌یه‌كیان بۆ ژیان دوور له سیستمی كاركردنی 9 بۆ 5ی ئێواره
دۆزیوه‌ته‌وه. مسۆن كوری نووسه‌ر له كتێبه‌كه‌یدا به‌ناوی (سروشه‌كانی ڕۆژانه،
هونه‌رمه‌نده‌كان چۆن كارده‌كه‌ن) باسی ڕۆتینی ڕۆژانه‌ی هونه‌رمه‌ندان ده‌كات،
زۆربه‌یان زوو له خه‌وهه‌ڵده‌ستن، هه‌ندێكیشیان پچڕپچڕ ده‌خه‌ون. كوری ده‌ڵێت،
زۆربه‌ی ئه‌مانه به ڕێكه‌وت فێری خه‌وتنی پچڕپچڕ بوون، فرانك لوید رایت چواری به‌یانی
هه‌ڵده‌ستا و نه‌یده‌توانی بخه‌وێته‌وه، سێ بۆ چوار سه‌عات كاریده‌كرد، كه وه‌نه‌وزی
ده‌دا سه‌رخه‌وێكی تری ده‌شكاند.
كنۆت همسۆنی رۆماننوس دوو سه‌عات ده‌خه‌وت، هه‌میشه قه‌ڵه‌م و كاغه‌زی له‌نزیك
جێگاكه‌یه‌وه داده‌نا بۆ ئه‌وه‌ی له‌كاتی خه‌به‌ربوونه‌وه‌ی له تاریكیدا ده‌ستبكاته‌وه
به نووسین، ئه‌و ده‌ڵێت هه‌ستم ده‌كرد ئیلهامم بۆ دێت.
هه‌ندێكمان ڕۆژانه ده‌خه‌وین هه‌ندێكیش شه‌وان، وه‌ك باڵنده‌ی ڕۆژ و كونده‌په‌پوی
شه‌وان، كوری ده‌ڵێت، خه‌ڵكه داهێنه‌ره‌كه شه‌وان كارده‌كه‌ن، چونكه مێشكیان
سافه، ئه‌وان كه‌وتوونه‌ته ژێر كاریگه‌ری ئاوازی سروشته‌وه، نه‌ك بڕیارێك بێت و
خۆیان له‌باره‌ی هه‌ستان و خه‌وتنیانه‌وه دابێتیان.