11:01 - 19/01/2020

کۆمەڵگای کوردستان لەئاوێنەی كەلتووری سیاسیدا‌

سەعید سەیدی

كەلتووری سیاسی لە ژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکان پێکدێت، ئەویش لەژێرکاریگەریی هۆکارە جیاوازەکانی وەک هەلومەرجی ناوچەیی وجوگرافیایی، مێژوویی، پێکهاتەی سیستەمی سیاسی، جڤاکی، ئابووری، ئایینی، داب ونەریت، ناسینی جیهان و...هتد و پاشان لە پرۆسەیەکی بەردەوامدا لەلایەن کۆمەڵگاوە پەسەند دەکرێ ودوای سەقامگیری وجێگیربوونی لەنەوەیەکەوە دەگوازرێتەوە بۆ نەوەیەکی تر.

  ئەڵبەت بۆ شرۆڤەی كەلتووری سیاسی هەرشوێنێک، پێویستە شیکاریی بۆ دەم هۆکارو سەرچاوانە بکرێت. هەروەها ئەم هۆکارانە جگەلەوەی روونکەرەوەی كەلتووری سیاسین، گرنگن بۆئەوەی دەربکەوێ کە ئایا لەو کۆمەڵگایانەدا بۆچارەسەرکردنی پرسەکان پەنا بۆ گفتوگۆ دەبرێت یان رێگای توندوتیژیی. چوون بە لێکۆڵینەوە لەكەلتووری سیاسی کۆمەڵگا دەردەکەوێت کە ئەو کۆمەڵگایە ئامادەیی بۆ سیستەمێکی سەرەڕۆ هەیە یان دەسەڵاتێک کە خەڵک ویاسای تێدا سەروەر بێت؟

دەکرێ كەلتووری سیاسی وەک بەشێک لە كەلتووری کۆمەڵایەتی ، یان روانگەو ئینتیمای  تاکەکانی کۆمەڵ بەرامبەر بە سیستەمی سیاسی ودەسەڵات دابنێین. بەڵام سەرەتا با بزانین ئەم چەمکە پێناسەکەی چیەو چۆن پێکدێت؟

كەلتووری سیاسی چیەوچۆن پێکهاتووە؟
بۆپێناسەکردنی كەلتووری سیاسی دەبێ ئەم چەمکە شیکەینەوە بۆ دوو پێکهێنەری كەلتوور و سیاسەت و بە پێناسەکردنی ئەم بەشانە دەتوانین ئاسانتر بگەین بە پێناسەی كەلتووری سیاسی.

بابەتی سیاسەت لەرابردوودا پانتاییەکی کەمی هەبوو، تەنیا ئەو شتانەی لەخۆ دەگرت کەپەیوەندیی بەبەڕێوەبردنی کۆمەڵگاو حکوومەتەوە هەبوو. بەڵام لە ١٩٦٠ بەدوا بەهۆی لێکۆڵینەوە لە رەفتارو کردارەکان، بواری زانستی سیاسی بەرینتر کەوتە بەرچاوو شتی زیاتری لەخۆگرت، تا وایلێهات کەلەساڵی ١٩٩٠ بەدواوە بابەتەکانی وەک رەگەزوچین و نەژادیشی لەخۆگرت. لەودەمەی بەدواوە، بابەتی سیاسەت وەک لایەنێکی پەیوەندی کۆمەڵایەتی لەبەرچاو دەگیرێت نەک تەنیا ئەو چالاکیانەی کەلە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا هەیە.  لەباسە كەلتوورییەکانیشدا بە پێی تێگەیشتن یان روانین، پانتایی سیاسەت بەرتەسک یان بەرین دەبێتەوەو بەو پێیە پانتایی بابەتی سیاسەت بەپێی روانینی كەلتووری لە بڕوا بە چارەنووس تا یەکسانی خوازی و ئاوڕدانەوە لەتاک لەخۆدەگرێت.

هەروەها بێ ناسینی كەلتووریش ناکرێ بەتێگەیشتنێکی دروست لە كەلتووری سیاسی بگەین. هەندێ کەس نەریت وباوەڕو بایەخەکان بەكەلتوور دادەنێت، هەندێکی تر هێماکان وئوستوورەکان بەكەلتوور دەزانێ، کەسی وایش هەیە روانینەگشتییەکان بۆ مرۆڤ، کۆمەڵگاو جیهان بەكەلتوور دادەنێت. بەگشتی دەکرێ كەلتوور بەکۆمەڵێک بەها، هەست، روانین، داب ونەریت،عادەت، پەروەردە، فەلسەفە، هونەر، داهێنان ودامەزراوە بزانین کە لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵدا هاوبەشەو وەک میراتێکی مێژوویی لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر دەگوازرێتەوەو مرۆڤ بەم مەعریفانەوە ژیان دەکات. کەوابوو كەلتووری سیاسی بەشێکە لە كەلتووری گشتی کەلە دروستکردنی شوناسی گشتی ورەفتاروکرداری خەڵکدا ڕۆڵی سەرەکی هەیە.

شارل دومنتیسکیو، كەلتووری سیاسی بەلێکەوتەو گرێدراوی هەل ومەرجی ناوچەیی دەزانێ وناوەندودامەزراوە سیاسی ویاساییەکانیش بە ئەنجامی كەلتووری سیاسی. لەم پێناسەیەدا كەلتووری سیاسی بەهاوواتای خوووتایبەتمەندی نەتەوەیی دانراوە، واتا کۆی سیفات وئەخلاقیات وتواناییەکان کەسەرەڕای گۆڕانکاریی بەجێگیریی دەمێنێتەوەو مێشک وبڕبڕەی پشتی نەتەوەکان پێکدەهێنێت.

لەدیدی ئاڵمۆندەوە هەمووسیستەمێکی سیاسی چوارچێوەیەکی تایبەتی لە ئینتیما بەرەو کردەی سیاسی هەیە

ئەڵبەت چەمکی كەلتووری سیاسی بەمانای نوێی، یەکەم جار لەساڵی ١٩٥٦ داو بەهۆی گابریل ئاڵمۆندەوە هاتە ناو زانستی سیاسی. ئاڵمۆند ئەم زاراوەی پێ باشتر بوو وەک لە سیفات وتایبەتمەندی نەتەوەیی یان گشتی. ناوبراو روانین ومەیل وئینتیمای تاکەکان بۆ سیاسەت لە سیستەم یان کۆمەڵگایەکدا بە كەلتووری سیاسی ناودەبات.  لەدیدی ئاڵمۆندەوە هەمووسیستەمێکی سیاسی چوارچێوەیەکی تایبەتی لە ئینتیما بەرەو کردەی سیاسی هەیە، واتا لە هەموو سیستەمێکی سیاسیدا قەڵەمڕەوێکی فیکری رێکخراو لەبارەی سیاسەتەوە هەیە کە مانا بە کۆمەڵگا، پێکهاتەی دامەزراوەکان و پشتگەرمی کۆمەڵگا بۆ رەفتاری تاکەکان دەبەخشێت. ئەم بۆچوونەی ئاڵمۆند کە بیر لە شیکاریی رەفتارەکان دەکاتەوە، بەپێچەوانەی شێوەی بیرکردنەوەی باو لەزانستی سیاسیدا کەبیرلە خوێندنەوەو شرۆڤەی دامەزراوە رەسمییەکان ومیکانیزم و کاروچالاکییان دەکردەوە، زیاتر قەبووڵ کرا.

بەگشتی زۆر کەس كەلتووری سیاسی پێناسەکردوەو دەکرێ پێناسەی زۆری بۆبکرێ، بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموو پێناسەکان ئەوەیەکە روانین وبیروباوەڕی خەڵک بەرامبەر بە سیستەمی سیاسی و بەگشتی بەرامبەر بەسیاسەت بە كەلتووری سیاسی ناو دەبرێت کە چوارچێوە وبەستێن بۆ رەفتارو مەیلی سیاسی ئەوان فەراهەم دەکات.

کاتێ قسە لەروانینی خەڵک بۆ سیاسەت دەکرێ، دەبێ ئەو راستییە لەبەرچاو بگێرێت کە بوون وبڵاو بوونەوەی كەلتووری سیاسی لە ئاستەجیاوازەکانی کۆمەڵگا و لەناو دەستەو رێکخراوە کۆمەڵایەتییەکاندا وەک یەک نیە. بۆنموونە كەلتووری سیاسی خەڵکی ئاسایی و نوخبەکان لێک جیاوازن. تەنانەت هەرلەم بارەوە هەندی لە خاوەن ڕایان پێیان وایە کەلە هەموو سیستەمە سیاسییەکاندا، لانی کەم دوو شێوە كەلتوور هەیە؛ کە یەکەمیان كەلتووری سیاسی نوخبەکانەو دووەمیان كەلتووری سیاسی خەڵکی ئاساییە. كەلتووری سیاسی نوخبەکان، ئەو هەست وروانین و شێوازی رەفتارانەیە کە نوخبەکانی ناو دەسەڵات (رەنگە لەدەرەوەی دسەڵاتیش بن) هەیانەو بەهۆی بوونیان لەناوسیستەمدا یان نزیکییان لە دەسەڵات، دەتوانێت کاربکاتە سەر بڕیارەکانی سیستەمی سیاسی. كەلتووری سیاسی خەڵکیش بریتییەلە ڕوانین ومەیل ومەرامی خەڵکی ئاسایی بۆسیاسەت کە ئەڵبەت ناتوانێ دەست بەسەر جێبەجێکردنی بڕیارەکانی سیستەمی سیاسیدا بگرێت.

 بەستێن و زەمینەی كەلتووری سیاسی:
بۆ باشتر تێگەیشتن لە بەستێنی كەلتووری سیاسی دەبێ لەو هۆکارانەی وردببینەوە کە كەلتووری سیاسی پێکدێنن. هۆکارەکانیش دەتوانن ئەمانە بن: کەمبوون یان نەبوونی متمانەی سیاسی، كەلتووری خێڵەکی وعەشیرەیی، کەمتەرخەمی وزێدەرۆیی، رەفتاری دوولایەنە، ناوەندگرۆیی وسیستەمی گەورەو بچووکی، زاڵبوونی كەلتووری سپی یان رەش بیرکردنەوە، باوەڕ بەقەدەر، ئوستوورەکان، هەڵاتن یان سەرپێچیکردن لەیاسا، خەبات وبەرخۆدان، دروستکردنی کاریزما وگەڕان بەدوای رزگارکەردا، گیانفیدایی و روانین بۆ بێگانەو...هتد.

ڕەنگە بەشێک لەم هۆکارانە ئەرێنی و بەشێکیان نەرێنی بێنەبەرچاو، مەبەست داوەری کردن نیە، بۆ روون بوونەوەی زیاتری هۆکارەکانی كەلتووری سیاسییە. کەدیارە ئەم هۆکارانەش لەناو كەلتووری سیاسی ئێمەی کوردا هەیەو بەرچاوە، کە وەک نموونە هەندێکیان زیاتر شرۆڤە دەکرێت. بۆ نموونە کەمبوون یان نەبوونی متمانەی سیاسی پەیوەندی بە کەڵەکەبوونی ئەزموونی مێژووییەوە هەیەوئێمەی کورد ئەزموونێکی سەدان ساڵەمان لە کوشتن وسەرکوتكردن ودەربەدەریی هەیە لەلایەن سیستەمی سیاسی و دەسەڵاتدار بەسەر کوردستانداو ئەنجامەکەیشی ترس و بێ متمانەییە لەسیستەمی سیاسی لەناو خەڵک ونوخبەکاندا.

لەكەلتوورو کۆمەڵگای ئێمەدا بەرامبەر بەسیاسەت دیدێکی نەرێنی بووەو هەیەو لەروانگەی خەڵکەوە كەلتووری سیاسی بەشتێکی نەگۆڕ دادەنرێت وئەم روانگەیەش بەدرێژایی مێژوو کاریگەری لەسەر دروست بوونی کەسایەتی گەل ونەتەوە دادەنیت. لەوکۆمەڵگایانەیدا کە وەک کۆمەڵگای خۆمان ترس وبێ متمانەیی سیاسی هەیە، دەسەڵاتەکان لەسەر بنەمای دروستکردنی ترسی گشتی بەڕێوە دەبرێن. بێ متمانەیی بەرامبەر دەسەڵاتی سیاسی داگیرکەر شتێکی سروشتی وئەرێنییە، بەڵام لەم سەردەمەداو لەچوارپارچەی کوردستان وبەتایبەت لەباشوور، بەشداری خەلک لە پارت ورێکخراوە سیاسییەکاندا (لەمەیدانی سیاسی کوردستاندا) نەک هەر ئەو بێ متمانەییەی کەمڕەنگ نەکردوەتەوە، بەڵکوو بووە بەهۆی بەرهەمهێنانەوەی بێ متمانەیی وگومان لەیەکتر؛ چونکە رێبەرانی سیاسی و حیزبەکانیش بۆخۆیان پەروەردەبووی ئەو كەلتوورە بوون ونەیان توانی ئەو گرفتە چارەسەر بکەن.

سەبارەت بە ئینتیماو مل راکێشان بۆ ناوەندو ڕوانین لەخوارەوە بۆسەرەوەو بۆ دەسەڵات، ئەم دیاردەیە لە مێژووی رۆژهەڵاتدا شتێکی نامۆنیە. کۆمەڵگای کوردستانیش بەم رێگەدا تێپەڕیوەومێژوویش پێمان دەڵێ کە زۆرجارگوندنشینانی کوردستان هانایان بۆ دەسەڵات بردووە کە ئاغاو گەورەیەکیان بۆ دابنێن وتەنانەت ئامادەش بوونە هەموو پێداویستییەکانی بۆ دابین بکەن وباجیشی پێبدەن، رەنگی ئەم دیاردەیە هێشتا لە رووی كەلتووری کورد نەبڕاوە وجاروباریش قەڵەم بەدەستان، دەسەڵات وەک باوکی خەڵک ناو دەبەن و جاروبارخەڵکی ئاسایش دروشمی بێ سەرۆک ژیان ناکرێ، لەخۆی دەبیستێت. 

لەم كەلتوورەدا ئەگەر پەیڕەوی کردن ورێکوپێکییەکیش دەبینرێ لەرووی متمانەوە نیە، بەڵکوو ئەنجامی ترسە. لەم كەلتوورەدا دەسەڵات هەمەکارەیەو بۆهەموو کارێک پەنای بۆ دەبەن، جا دابین کردنی کارەبا بێت یان چارەسەرکردنی گرفتی شووکردنی کچانی قەیرە.
راپەڕینی ٩١ لەباشووری کوردستان دەیتوانی لەم بارەوە خاڵی وەرچەرخان بێت، بەڵام شەڕی ناوخۆیی رێگەی لەم گۆڕانکارییە كەلتوورییە گرت.

سەبارەت بە ئوستوورە مێژوویی و ئایینیەکانیش، کۆمەڵگا بە هۆکاری سەقامگیریی وبەردەوامی كەلتووری خۆی دەزانێت و بێگومان کاریگەریی لەسەر كەلتوورو بیرکردنەوەو باوەڕی خەڵک هەیە.

كەلتووری بەڵگەهێنانەوەو رەخنەوگفتوگۆو رادەربڕین لەگەل كەلتووری عەشیرەییدا بێگانەو نامۆیە

دەربارەی كەلتووری خێڵەکی وعەشیرەییش؛ تاک لە سیستەمی عەشیرەیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەمیشە دەبێ خۆی بە پەیڕەو شوین کەوتووی دەستەو دەسەڵات بزانێ و لەهەوڵی ئەوەدا بێت کە خۆی لەگەلیان بگونجێنێت. لەكەلتووری عەشیرەییدا گوێڕایەڵی و پەیڕەوی کردن ئەسڵە، نەک سەربەخۆیی تاک. سەربەخۆیی تاک تانوپۆی عەشیرەیی هەڵدەوەشێنێ ودەبێتە هەڕەشە بۆ سەر بنەمای ریزبەندی پلەکۆمەڵایەتییەکانی ناو عەشیرە . لەناو ئەم كەلتوورەدا خان وسەرۆک، پێوەری چاکەوخراپە، راست وهەڵەو داوەری کردن وبڕیاردانەو ماڵی گەورەو زەوییە باشەکان هی ئەون وچۆن ولەسەر چی لەگەل دەسەڵات و دەوڵەتدا رێبکەوێ، هەمووان قەبووڵی ئەکەن.تاکەکان لەم كەلتوورەدا بەپێی توانایی وپسپۆڕییانەوە پۆستەکانیان بەر ناکەوێت، بەڵکوو گوێ لەمستی ووەفاداری وپلەوپێگەی کۆمەڵایەتی دەبێتە پێوەری دەسنیشان کردنیان. لەم جۆرە كەلتوورەدا خێڵێک رێگا نادات خێڵی بەرامبەر پێشکەوێت ولاوازکردن وکۆسپدانان بۆ یەکتر لە مێشک وبەرنامەی تاک وکۆمەڵدایە. یەکێک لەخاڵەلاوازوو ریشەییەکانی ئەم كەلتوورە بێ تواناییە لە گەیشتن بە کۆدەنگی. لەم كەلتوورەدا روانین وفەرمان وراسپاردەو بۆچوون لەسەرەوە بۆ خوار دەگوازرێتەوە. كەلتووری بەڵگەهێنانەوەو رەخنەوگفتوگۆو رادەربڕین لەگەل كەلتووری عەشیرەییدا بێگانەو نامۆیە و لەم كەلتوورەدا کە ئەقڵانییەتیش  بێ جێ و رێیە، پلەوپایە تەوەرەیە و تاک بەردەوام لەژێر فشاردایە تا خۆی بگونجێنێ وبۆچوون وتێگەیشتنی تایبەت بە خۆی سەرکوت بکات. لەم كەلتوورەدا دەسەڵات بۆ بەرژەوەندی خۆی نەبێت متمانە بەخەڵک ناکاو کوێخاو موختار ئەڵقەی پەیوەندی ئەم بێ متمانەییەن وهاووڵاتیان لەمافی متمانە پێکردن بێ بەشن. گرنگترین پرسی خێڵ و عەشیرە ئاسایشە، لەم کۆمەڵگایەدا كەلتووری سیاسی لەیەکەم وێستگەی پێشکەوتن واتا ئاسایشدا وەستاوەو شێوازی بەدەسهێنانی ئاسایشیش توندوتیژانەیە. كەلتووری عەشیرەیی ناتوانێت جیهانی بیربکاتەوەو لەئاستی جیهاندا کێبڕکێ بکات، چوونکە بازنەی ئاسایشی ئەو کە بەپێی نەریت عادەتی پێکردوە بەرتەسکە. 

جۆرەکانی كەلتووری سیاسی:
گابریل ئاڵمۆندو سیدنی ڤێربا  روانگەو روانینی خەڵکیان بۆ سیاسەت وسیستەمی سیاسی بەگرنگ داناوەو باوەڕیان وایە جیاوازی لەم روانینانەدایە کە دەبێتە هۆی جۆرەکانی كەلتووری سیاسی. روانینەکان لەروانگەی ئەوانەوە پێکدێن لە تێگەیشتن، بایەخداری و سۆزداری. کەسانێ کەلە روانگەی تێگەیشتنەوە دەروانن بۆ سیاسەت ورێساو کارو خواستەکانی سیستەمی سیاسی، لەسەر بنەمای ئەنجام ودەسکەوتە بینراوەکان هەڵسەنگاندن بۆ سیستەمەکە دەکەن ولەدەلاقەی بەرژەوەندی خۆیانەوە ناڕوانن بۆ شتەکان. ئەوکەسانەی کە روانگەیەکی هەستیارانەیان هەیە، لەرووی هەست وسۆزەوە دەروانن بۆ یاساورێساو زانیاری ودەورونەقشی دەسەڵاتەکان و خۆشویستن وبێزاریشیان هەرلەسەر ئەم جۆرەروانینەیەولە دەلاقەی بەرژەوەندی خۆیانەوە داوەری بۆ سیاسەت وسیستەم دەکەن. روانگەی سێیەم هەرچەند تایبەتی نیەو لەسەر بنەمای کۆمەڵێک بەهاو بایەخی جێگیرە، بەڵام بەرژەوەندی وخواستی سیستەمی سیاسی لەبەرچاو ناگرێت و داوەری کردنی لەسەر سیستەمی سیاسی لە بەها ئەخلاقییەکان، نەریتەکان وبەها ئایینییەکانی کۆمەڵگاوە سەرچاوە دەگرێت.  

ئەم روانگانە  بە پێی جیاوازی کۆمەڵگاکان گۆڕانیان بەسەردا دێت وجیاوازن، بۆنموونە لەکۆمەڵگا پێشکەوتووەکاندا روانینەکان بەزۆری ئەقڵانی ولەسەر بنامای تێگەیشتنە بەڵام لەو کۆمەڵگایانەی کە دەسەڵات لەرێگەی میراتەوە دەگوازرێتەوە، روانینەکان بەزۆری هەستیارانەیە و لەسەربنەمای سۆزوهەست لەسەر سیستەمە سیاسییەکان داوەری دەکرێت.

ئاڵمۆندو ڤێربا بەپێی ئەم سێ روانگەیەو چۆنیەتی روانین بۆ لایەنەجۆراوجۆرەکانی ژیانی سیاسی لەم دەلاقانەوە، كەلتووری سیاسی بە سێ جۆری داخراو، پەیڕەوی یان پەسیڤ و بەشداری یان ئەکتیڤ ناو دەبەن.

یەکەم - كەلتووری سیاسی داخراو: لەم كەلتوورەدا هیچ روانگەیەک بەرامبەر بە دەسەڵات ویاساوبەرنامەوکاروکردەوەکانی نیەوهیچ جۆرە چاوەڕوانییەک لە سیستەمی سیاسی ناکرێ. لەم كەلتوورە سیاسییەدا مەیل وئینتیمای تاکەکان بەرامبەر بەئامانجە سیاسییەکان زۆر زۆر لاوازەو خەڵک پێی وانیە بتوانێت لەدروست بوون وگۆڕینی ئامانجە سیاسییەکاندا دەورو کاریگەرییان هەبێ وبەرامبەر بەدامەزراوە سیاسییەکانی دەوڵەت، پرس وبڕیارەکانیشی هەستی هاوپەیوەندییان نیەو هیچ وێنەیەکی روونیان لەسیستەمی سیاسی لا نیە. لەم كەلتوورە داخراوەدا هەرچەند رەنگە خەڵک لەئاستی ناوچەیی دا لە بڕیاردانا نەقشی هەبێت، بەڵام ناتوانن ئەم بڕیارو سیاسەتانە لە تەواوی سیستەمی سیاسی و لووتکەی دەسەڵاتدا جێبخەن یان جێبەجیێ بکەن. کەوابوو لەوەها بارودۆخێکدا باسکردن لە بەرژەوەندییە گشتییەکان، ئامانج، ئاسایش وگەشەی نیشتیمان شتێکی بێهوودەیە.

هاووڵاتیان لەرووی دەروونییەوە باوەڕیان وایە کە دەتوانن یارمەتی سیستەمی سیاسی بدەن وکاریگەری لەسەر بڕیارەکان دابنێن

دووەم- كەلتووری سیاسی پەیڕەوی کردن: لەم كەلتوورەدا خەڵک سیستەمەکە دەناسێت، پەیڕەوەی لێدەکاو شوێنی دەکەوێت. پەیڕەوەی کردن بەمانای هۆگری نیە، بەڵکوو پێدەچێ لەسیستەمەکەیش بێزار بن. ئەوکۆمەڵگایانەی کەئەم كەلتوورەیان تێدا زاڵە، خەڵک لەرووی سیاسییەوە کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر سیستەمی سیاسی نیەو هیچی پێناکرێ وخۆی بەبەشداریکەرێکی چالاک دانانێت وبەکردەوە شوێن دەسەڵات دەکەوێت و نوخبەسیاسییەکان بەزماک حاڵی خواستەکانی خەڵک دادەنرێن. لەم كەلتوورەدا خەڵک بەرامبەر بەدەسەڵات دەروەستییەکی ئەوتۆیان نیە، حەزیان لەباس وخواسی سیاسی نیەو ناتوانن وەک دەستەو کۆمەڵ خۆیان رێکخەن. بەگشتی لەمجۆرە كەلتوورەدا کە خەڵک خۆی بەتەواوی بە شوێن کەوتوو دەزانێت، دیمۆکراسی بەزەحمەت دەتوانێ پێبگرێت.

سێیەم- كەلتووری سیاسی بەشداری کردن: لەم كەلتوورەدا تاکەکانی کۆمەڵگا بەشێوەیەکی رێژەیی لەپێکهاتەی سیاسی وکارگێڕیدا بەشدارن ولەدەربڕینی داواکارییەکان وداڕشتنی ستراتیژی ویاساکان و...دا نەقشیان هەیەو بەرامبەر بەرەفتاری نوخبەی سیاسی هەستیارن. لەو وڵاتانەی کە ئەمجۆرە كەلتوورەیان هەیە، هاووڵاتیان لەرووی دەروونییەوە باوەڕیان وایە کە دەتوانن یارمەتی سیستەمی سیاسی بدەن وکاریگەری لەسەر بڕیارەکان دابنێن. كەلتووری سیاسی هاوبەشی کردن، بەپێجەوانەی ئەودوو كەلتوورەکەی دیکە، بەندە لەسەر ئیرادەی هاووڵاتییان وجێبەجێکردن ولەبەرچاوگرتنی ئەرک ومافەکانیان لەبریارە سیاسییەکاندا. لەم كەلتوورەدا، خەڵک لەکۆمەڵگاکەی خۆیدا بەشدارو چالاکەو بەویستی خۆی لە رێکخراوەکاندا باشداری دەکاوخوازیاری باس وگفتوگۆی سیاسین. هاووڵاتیانی ئەم کۆمەڵگایانە لەبەشداری کردن لە هەڵبژاردنەکاندا هەست بە غرور دەکەن وشانازی بەسیستەمی سیاسی خۆیانەوە دەکەن. ئەم كەلتوورە بۆ پاراستن وبەهێزکردنی دیمۆکراسی بەسوودە.

ئاڵمۆندو ڤێربا باوەڕیان وابوو کە ئەم سێ جۆرەكەلتوورە تەنیا لەرووی تیۆرییەوە دەتوانن سنووری دیاریکراویان هەبێ ولە کردەوەدا سنوورەکانیان تێکەڵدەبن وكەلتووری سیاسی جیاوازی لێ پەیدا دەبێت.  بۆنموونە رەنگە لەسیستەمێکی پاشایەتیدا كەلتووری سیاسی لەجۆری تێکەڵاوی داخراو-شوێنکەوتوویی بێت.

كەلتووری سیاسی وگۆڕان:
سەبارەت بەم پرسەی کە ئایا گۆڕان بەسەر كەلتووری سیاسیدا دێت یان نا؟ باسی زۆرکراوە. هەندێ کەس گۆڕان بە بەشیکی زاتی وجەوهەری كەلتوور دەزانێ وهەندێکی تر باوەڕیان وایە کە خاڵی لاوازو چارەنووسسازی كەلتووری سیاسی گۆڕانە. بەگشتی باوەڕ وایە کە گۆران بەسەر كەلتووردا دێت و کۆی بۆچوونەکانیش بەمجۆرەیە کە؛ هەروەک چۆن گۆران بەسەر تاک وژینگەکەیدا دێت ئاوەها گۆڕان بەسەر كەلتووریشیدا دێت و بۆخۆیشی دەتوانێت گۆڕان بەسەر رەفتاری سیاسی خۆیدا، کەبەرئەنجامی كەلتووری سیاسییە، بێنیت.

بەگشتی بۆچوونەکانی ئەوانەی کە باوەڕیان بە گۆڕانی كەلتووری سیاسی هەیە بەڵگەدارترە لەو کەسانەی کە بۆچوونی پێچەوانەیان هەیە. بەڵام نابێ لەبیر بکەین کە گۆڕانی كەلتووری سیاسی بۆخۆی بەشێکە لە رەوتی گشتی گۆڕینی كەلتوور. بەواتایەکی تر ئەگەر بزانین كەلتوور چۆن ئەگۆڕێت، دەتوانین تێبگەین کە كەلتووری سیاسی چۆن گۆڕانی بەسەردا دێت. هەرچەند لەبنەڕەتدا خەڵک بەرامبەر بە  لەدەستدان ووازهێنانی لەداب و نەریت وبەهاکانی خۆی و قەبووڵکردنی بەهاو نەریتی تازە، وشک وسەختگیرە، بەوحاڵەش، کەمتر كەلتوورێک هەیە ورەنگە هەرنەیش بێت؛ کە لەدرێژەی مێژوودا گۆڕان بەسەریا نەهاتبێت. روونە کە رادەو شێوازی ئەم گۆڕانکاریانە جیاوازە. لەهەرکوێ توخم وپێکهێنەری نوێ لە كەلتووردا دەرکەوێ وچوارچێوەو ناوەرۆکی كەلتوور بگۆڕێت، ئەوا گۆڕان لەكەلتووردا روو دەدات. ئەڵبەت نابێ لەبیربکەین کە گۆڕانی كەلتووری لەدریژماوەداو بەشێوەیەکی بەردەوام روودەدات. رەنگە یاسایەک یان فەرمانڕەواو دەسەڵاتێک لەماوەیەکی کورتدا بگۆڕدرێت، بەڵام ساڵانێکی زۆری دەوێت تا گۆڕان لەكەلتووردا رووبدات، چوونکە گۆڕانی كەلتوور پێویستی بەگۆڕان لەژینگەی ئابووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی، کەرەستەو پێداویستی وپەیوەندیداهەیە و ئەمانەش بەپەلە ناگۆڕدرێن.

هۆکارەکانی گۆڕانی كەلتووری سیاسی:
گەلێک زۆرن ئەو هۆکارانەی کە دەبنە هۆی گۆڕانی كەلتووری سیاسی کۆمەڵگایەک، بەڵام بەشێک لەو هۆکارانە کاریگەرییان زیاترە ولێرەدا هەوڵ ئەوەیە ئاماژە بەو هۆکارە کاریگەرانە بکرێت.

بەشێک لەخاوەن ڕایان، پیشەسازی، تەکنەلۆجی و سەرهەڵدانی راگەیەنەکان وبەتایبەت ئامرازە نوێیەکانی پەیوەندی بەهۆکاری گۆڕانی كەلتووری سیاسی دەزانن. بەپێی ئەم روانگەیە تاکەکانی کۆمەڵگا لەرێگای ئەم هۆکارانەوە زانیاری، وشیاری، ئەزموون وکارامەیی بەدەست دێنن و ئەم دەسکەوتانەش گۆڕان لە روانگەی ئەواندا دروست دەکات. بەشێکی تر گۆڕان لەكەلتووری سیاسیدا تا رادەیەک بە ئەنجامی گۆڕان لە پێکهاتەی سیاسیدا دەزانن و سەرئەنجام کەسانێکی تر دەوری نەریت لە نوێسازی كەلتووری سیاسیدا بەگرنگ وکاریگەر دادەنێن.

كەلتووری سیاسی وپێکهاتەی سیاسی:
پێکهاتەی سیاسی بەو دامەزراوەو ناوەندانەی دەوترێت کە دەسەڵاتی سیاسییان لەدەست دایەو پێکەوە (یەکەیەک) پێکدێنن.  هەرلەبنەڕەتدا بەستێنی تەواوی پێکهاتە سیاسی، ئابووری، یاسایی و....کان كەلتوور پێکی دێنێت؛ هەربۆیە بەگشتی ولەهەموو کۆمەڵگایەکدا پەیوەندی نێوان كەلتووری سیاسی و پیکهاتەی سیاسی لێک جیا ناکرێتەوە. تایبەتمەندی و جیاوازی سیستەمە سیاسییەکان پەیوەندی بە كەلتووری سیاسییەوە هەیەو هەرجۆرە گۆڕانێکیش لە پێکهاتەی سیستەمە سیاسییەکاندا پەیوەندی بە گۆڕانی ئەو كەلتوورە سیاسییەوە هەیە کە زاڵە بەسەر ئەو کۆمەڵگایەدا. ئاشکرایە کەهەموو سیستەمێکی سیاسی بۆمانەوەی و پاراستنی دەسەڵاتەکەی، پێویستی بە كەلتوورێکی سیاسی تایبەتەو پەرەپێدانیشی بەئەرکی خۆی دەزانیت؛ چوونکە ئەو دەزانێت کە هاوئاهەنگی نێوان كەلتووری سیاسی و سیستەمی سیاسی دەبێتە هۆی سەقامگیری سیاسی. هەربۆیە ئاڵمۆند دەڵێت: كەلتووری سیاسی، هەمان ئەو سیستەمە سیاسییەیە کە لەمێشکی خەڵکدا جێگیر بووەو لەهەڵسەنگاندن وبڕیاردانا لەبەرچاوی دەگرن. لەهەموو سیستەمێکی سیاسیدا قەڵەمڕەوێکی دیاریکراو بۆ بیرکردنەوە لەبارەی سیاسەتەوە هەیە کە بەرهەمی کردارو ئەزموونی ژیانی خەڵکێکە لەماوەیەکی مێژوویداو سیستەمی سیاسی دەتوانێ مانای پێببەخشێ وئاراستەی بکاو بەرەبەرەو لەبەردەوامی خۆیدا لای خەڵکیش دەبێتە شتێکی دەروونی وجێگیر.

بەگشتی سەبارەت بە پەیوەندی نێوان پێکهاتەی سیاسی وكەلتووری سیاسی سێ روانگە هەیە. روانگەیەک پێی وایە کە كەلتوور سەرچاوەوهۆکاری کاروچالاکییەکانی مرۆڤەو بەو پێیە پێکهاتەی سیاسی لە كەلتووری سیاسییەوە سەرچاوە دەگرێت وكەلتووربە کرۆک وهەوێنی هەموو کردە کۆمەڵایەتییەکان دەزانێ.

روانگەیەکی ترلەوبڕوایەدایە کە پێکهاتەی سیاسی بەدی هێنەری كەلتووری سیاسییە وپێی وایە كەلتووری سیاسی هەرکۆمەڵ وگەل ونەتەوەیەک بەرهەمی ئەزموونی تاکەکانی ئەو کۆمەڵگایەیە لەکاروباری سیاسیدا
روانگەی سێیەمیش پێی وایە لەنێوان كەلتووری سیاسی وپێکهاتەی سیاسیدا پەیوەندی دوو لایەنە هەیە، بەجۆرێکە كەلتوور، باوەڕ،بەها، مەیل وئینتیمای چالاکی سیاسی پێکدێنێت وچالاکی سیاسیش هەندێ جار دەبێتە هۆی پاراستن یان گۆڕانی پێکهاتەی سیاسی. لەلایەکی ترەوە پێکهاتەی سیاسی وەک یەکێک لەپێکهێنەرەکانی كەلتوور، بژاردەکانی ئەم چالاکییە سنووردارو چوارچێوەیەکی بۆ دەسنیشان دەکات. هەروەها پێکهاتەی سیاسی بەهۆی دەسەڵات وتواناییەکانییەوە دەورێکی گرنگی لە بەهێزکردن و سەقامگیری كەلتووریی سیاسیدا هەیە.

گەشەی سیاسی پێویستی بە كەلتوورێکی سیاسییە کەلەگەڵی بگونجێ و هەربەهۆی ئەم كەلتوورەشەوە دەپێورێت

كەلتووری سیاسی وگەشەی سیاسی:
گەشەی سیاسی پێناسەی زۆری بۆکراوە، بۆنموونە -لوسین پای- بە زیادبوونی توانایی دەسەڵاتی دەزانێ لە وەڵامدانەوە بۆخواست وپێداویستییەکانی خەڵک. هەروەها ناوبراو زۆربوونی بەشداریی سیاسی وفرەچەشن بوون وپسپۆڕیی بوونی پێکهاتەکانیش بە نیشانەی گەشەی سیاسی دادەنێت.

لە روانگەیەکی دیکەوە سامۆئێل هانتینگتۆن ئەقڵانیەت، یەکیەتی نەتەوەیی، سازان وگونجانی سیاسی، دیموکراتیزەکردن و بەشداری خەڵک بە هۆکارەکانی گەشەی سیاسی دادەنێت.

بەگشتی بیرمەندانی زانستی سیاسی لەوبڕوایەدان کە سیاسەت کاتێ گەشە دەکات و پەرەدەستێنێت کە دەستەوهێزە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بتوانن لەرووی سیاسییەوە بەرژەوەندی وخواستی سیاسی خۆیان رێكبخەن، هەروەها لەوکۆمەڵگایەدا دەرفەتی ململانێی سیاسی وبەشداریی سیاسی هەبێت ودامەزراوەو رێکخراوی جۆراوجۆرلە مەیدانا بن وبتوانن کاریگەریی لەسەر ستراتیژی وبڕیاری دەسەڵات دابنێن.

گەشەی سیاسی پێویستی بە كەلتوورێکی سیاسییە کەلەگەڵی بگونجێ و هەربەهۆی ئەم كەلتوورەشەوە دەپێورێت. بیرمەندانی زانستی سیاسیش ئەو كەلتوورە بە كەلتووری بەشداریی لەسیاسەتدا ناو دەبەن، هانتینگتۆن پێی وایە کە گەشەی سیاسی پێویستی بەكەلتوورێکی سیاسی هەیە کەتا ئاستێکی پەسەند بەشداریی سیاسی ئاسان بکات و ڕەوایەتی پێببەخشێت. ئەو وڵاتانەی کە كەلتووری سیاسی ئاڵۆزیان هەیە لەرەوتی گەشەسەندندا تووشی گرفت دەبن.

ئەو کۆمەڵگایانەی کە كەلتووری سیاسی بەشدارییان هەیە خەڵکەکەی بە زۆری  خاوەنی هوشیاری سیاسین ولەسەر داڕشتن ودانانی سیاسەتی گشتیی شوێن دانەرن و كاریگەرییان هەیە. لەوجۆرە کۆمەڵگایانەدا پەیوەندی نێوان خەڵک ودەسەڵات بە هاوبەشییەو لەکۆمەڵگادا ناوەندەکانی بەشداریی پێکهاتوون وگەشەیان کردوەو خەڵک لەڕێگای ناوەندو دامەزراوەی نزیک لەخۆی خواست وداواکارییەکانی خۆی دەگەیەنێت بەدەسەڵات. لەم کۆمەڵگایەدا هەڵوێست وهەڵسەنگاندنی خەڵک بەرامبەربەسیستەمی سیاسی ئەرێنی وئاقڵانەیەو لای خەڵک ڕەوایەتی هەیە. روونە کە سەروەری یاسا، متمانەی سیاسی، قەبووڵکردنی رەخنە، متمانەکردن بەدەسەڵات ونەبوونی ترس لەدەسەڵات، سازان ویەکترقەبووڵکردن لەهۆکارەکانی كەلتووری سیاسی بەشدارین وئەمجۆرە كەلتوورەیش باشترین بەستێن ودەرفەت بۆ گەشەی سیاسی فەراهەم دەکات. یان بە پێچەوانەوە ئەو کۆمەڵگایانەی کە كەلتووری سیاسی شوێن کەوتووییان هەیە هۆکارەکانی وەک ملکەچ بوون، بەدبینی ورەشبینی، بێ متمانەیی، شوێن کەوتوویی سیاسی، یاساشکێنی، ماستاوچیەتی و...تێدا بەرچاوە و دەسەڵاتەکەیشیان رێ لە دروستبوونی دامەزراوە دیموکراتیکەکان ودیموکراتیزە بوونیکۆمەڵگا دەگرێت. ئەمجۆرە كەلتوورە سیاسییەش هەرگیز نابێتە شوێنی گەشەسەندنی سیاسی. تاکاتێ کە كەلتووری سیاسی ئەم کۆمەڵگایانە ئەو پێکهاتانەیان هەبێت ونەتوانن میکانیزمێکی گونجاو بۆ چارەسەری گرفتەکۆمەڵایەتییەکان و ململانێی کەسی وحیزبی دابنێن ومتمانەی سیاسی خەڵک بەدەست بێنن لەجیاتی پێشکەوتن هەنگاو بەرەو دواوەدەنین.