04:43 - 17/01/2020
پله‌ی گه‌رمی له‌شمان ئه‌و (37)ه نه‌ماوه كه بیستوومانه!
پله‌ی گه‌رمی له‌شی
مرۆڤ چه‌نده؟ ئه‌مه پرسیارێكی تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ئاسانه و هه‌موو كه‌سێكیش ده‌توانێت
وه‌ڵامی بداته‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی له قۆناغه‌كانی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی و
ئاماده‌یی خوێندندا، ته‌نانه‌ت كاتێك خۆت یان ئه‌ندامێكی خێزانه‌كه‌ت نه‌خۆش كه‌وتوون
و پله‌ی گه‌رمی له‌شیان به‌رزبووه‌ته‌وه، له‌باره‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمی
له‌شه‌وه زۆرت بیستووه. زۆربه‌مان ده‌زانین كه تێكڕای پله‌ی گه‌رمی له‌شی مرۆڤ
37 پله‌ی سیلیزییه، به‌ڵام وادیاره ئه‌گه‌ر ئێستا هه‌مان وه‌ڵام دووباره بكه‌ینه‌وه
به‌هه‌ڵه‌دا چووین، چونكه ده‌ركه‌وتووه كه پله‌ی گه‌رمی له‌شمان له‌وه كه‌متره
كه له‌سه‌ده‌ی 19 هه‌مان بووه و جه‌سته‌ی مرۆڤ به پرۆسه‌یه‌كی ساردبوونه‌وه‌ی
قۆناغ به قۆناغدا ڕۆیشتووه به بێ ئه‌وه‌ی هیچمان هه‌ستی پێبكه‌ین.
37 پله له سه‌روو
سروشتییه‌وه‌یه، به‌ڵام هۆكاره‌كه‌ی چییه؟
پله‌ی گه‌رمی
ئاسایی له‌شمان چه‌نده؟ ساڵی 1851 پزیشكێكی ئه‌ڵمانی به‌ناوی كارل راینهۆلد پله‌ی
گه‌رمی نزیكه‌ی 25 هه‌زار كه‌سی شارێكی پێوا و بۆی ده‌ركه‌وت كه 37 پله‌ی گه‌رمی
پێوانه‌یی له‌شی مرۆڤه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا شیكاری و توێژینه‌وه نوێیه‌كان ده‌ڵێن
ئێستا تێكڕای پله‌ی گه‌رمی له‌ش كه‌مبووه‌ته‌وه.
بۆ نمونه، له‌به‌ریتانیا
توێژینه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر 35 هه‌زار كه‌س ئه‌نجامدراوه و له‌ڕێی ده‌مه‌وه پله‌ی
گه‌رمی له‌شیان پێوراوه، ده‌ركه‌وتووه تێكڕای به‌پێی توێژینه‌وه‌یه‌كی به‌ریتانی
كه له‌سه‌ر 35 كه‌س ئه‌نجامدراوه ده‌ركه‌وتووه ه تێكڕای پله‌ی گه‌رمی له‌شیان
36.6 پله‌ی سیلیزی بووه. پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه، ئایا ئه‌م جیاوازییه ده‌گه‌ڕێته‌وه
بۆ ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی به‌سه‌ر ئامێره‌كانی پێوانه‌كردندا هاتوون؟ یان ئه‌م ئه‌نجامه
نوێیانه ئاماژه‌یه بۆ گۆڕانكارییه‌ك كه‌به‌سه‌ر ژیانی مرۆڤدا هاتووه؟
جولی بارسونیت،
توێژه‌ر له زانكۆی ستانفۆردی كالیفۆرنیا ده‌ڵێت، ئه‌و پزیشكانه‌ی كه پله‌ی گه‌رمی
له‌شی مرۆڤیان پێواوه چه‌ند ده‌یه‌یه‌ك بوو ده‌یانزانی كه 37 پله‌یه‌كی زۆر به‌رزه
و وا ده‌رناكه‌وێت ڕاست بێت. ئه‌م پزیشكانه به‌رده‌وام له‌و بڕوایه‌دابوون ئه‌م
ژماره‌یه له پله‌ی ئاسایی به‌رزتره و هه‌ڵه له ئامێره‌كانی پێوانه‌كردنی
ڕابردوودا هه‌بووه، نه‌ك له‌به‌رئه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمی له‌ش دابه‌زیوه.
به واتایه‌كی
تر، پزیشكه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه تێبینی ئه‌وه‌یان كردووه كه هیچ گومانی تێدا
نییه پله‌ی گه‌رمی له‌ش له 37 كه‌متره، له‌وه‌وه مه‌زه‌نده‌یان كرد كه له
ڕابردوودا پله‌ی گه‌رمی له‌ش به هه‌ڵه پێوراوه و پێوانه‌كردنێكی ورد نه‌بووه و
گومانیان له‌وه نه‌بوو كه پله‌ی گه‌رمی له‌ش نه‌گۆڕه و پزیشكه كۆنه‌كان له
پێوانه‌كردنه‌كانیاندا ورد نه‌بوون.
بۆ ئه‌وه‌ی
بزانن كه چی ڕوویداوه، بارسۆنیت و تیمه‌كه‌ی سێ ئاماریان لێكدا، یه‌كه‌میان له‌سه‌ر
23 هه‌زار و 710 جه‌نگاوه‌ری دێرینی سه‌رده‌می جه‌نگی ناوخۆی ئه‌مه‌ریكا كۆكرابووه‌وه
له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی له نێوان ساڵانی 1860 بۆ 1940 پله‌ی گه‌رمی له‌شیان پێورابوو.
ئه‌مه‌ر ئه‌ڵنگارییه‌كی
ڕاسته‌قینه‌بوو بۆ توێژه‌ره‌كان، بۆ دۆزینه‌وه‌ی ئامار و داتاكانی سه‌ده‌ی 19
كاتێكی زۆریان پێچوو، له‌به‌رامبه‌ردا ئاماری دووه‌م تایبه‌ت بوو به‌و كه‌سانه‌ی
له نێوان 1971 بۆ 1975 توێژینه‌وه‌یان له‌سه‌ر كرابوو، گروپی سێیه‌میش تایبه‌ت
بوو به‌و كه‌سانه‌ی له 2007 بۆ 2017. تیمه‌كه شیكردنه‌وه‌ی بۆ پله‌ی گه‌رمی له‌شی
67 هه‌زار و 723 كه‌س كردووه.
مرۆڤه‌كان ورده
ورده سارد ده‌بنه‌وه
به‌پێی توێژینه‌وه‌كه
پله‌ی گه‌رمی له‌شی به‌شداربووان له‌دوای هه‌ر 10 ساڵێك 0.03 پله دابه‌زیوه.
پیاوانی سه‌ده‌ی 19 پله‌ی گه‌رمی له‌شیان به‌ڕێژه‌ی 0.59 پله له پێوانی ئێستا به‌رزتربووه.
بۆ ئافره‌تان هه‌مان ڕێژه نه‌بووه، به‌ڵكو ئه‌وان به‌راورد به نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی
19 پله‌ی گه‌رمی له‌شیان به ڕێژه‌ی 0.32 پله دابه‌زیوه. ئه‌م زانیاریانه ئه‌وه
ده‌گه‌یه‌نێت كه ئێستا تێكڕای پله‌ی گه‌رمی له‌شی مرۆڤ نزیكه‌ی 36.6 پله‌ی سلیزییه
نه‌ك 37 پله.
پێده‌چێت هه‌ندێك
كه‌س گومانی ئه‌وه‌یان بۆ دروست بێت كه پێوانه‌كردنه‌كانی سه‌ده‌ی 19 ورد نه‌بوون
و دابه‌زینی پله‌ی گه‌رمی له‌شی مرۆڤ ڕاست نییه. به‌ڵام ئه‌و تیمه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌یان
كردووه دوو به‌ڵگه‌یان خستووه‌ته ڕوو كه پێمان ده‌ڵێن، به‌ڵێ ڕاسته پله‌ی گه‌رمی
له‌شی مرۆڤ دابه‌زیوه نه‌ك هه‌ڵه له پێوانه‌كردنه‌كاندا هه‌بووبێت.
به‌ڵگه‌ی یه‌كه‌م
ده‌ڵێت، له شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی 19وه تاوه‌كو شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی 20 چ دابه‌زینێك
له پله‌ی گه‌رمی له‌شدا به‌دیكراوه، له شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌میشه‌وه تا
ئێستا هه‌مان دابه‌زین به‌دیده‌كرێت. بێگومان جیاوازی گه‌وره له نێوان ئامێره‌كانی
پێوانی پله‌ی گه‌رمی له شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌وه تا ئه‌مڕۆ ڕووینه‌داوه
و هه‌موویان له‌سه‌ر هه‌مان پێوه‌ر كارده‌كه‌ن.
به‌ڵگه‌ی دووه‌میشیان
ئه‌وه‌یه، پله‌ی گه‌رمی له‌شی به‌ساڵاچووان له پله‌ی گه‌رمی له‌شی گه‌نجه‌كان له
هه‌مان ساڵدا زیاتر بووه، به‌بێ ڕه‌چاوكردنی ئه‌وه‌ی له چ كاتێكدا پله‌ی گه‌رمی
له‌شیان پێوراوه. ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه بۆ وردی ئه‌و ئامێرانه‌ی پێوانه‌كردنه‌كه‌یان
پێكراوه، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌م ئامێرانه ورد نه‌بوونایه له پێوانه‌كردندا ده‌بوو
جیاوازییه‌كی زۆرتر هه‌بووایه له‌و پێوانه‌كردنانه‌ی كه له ڕابردوودا كراون.
توێژه‌ره‌كان ئه‌وه‌یان ده‌ستكه‌وت كه
لێكچوونێكی زۆر هه‌بووه له پێوانه‌كردنی پله‌ی گه‌رمی له‌شی كۆمه‌ڵێك به‌پێی
ساڵی له‌دایكبوون و ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی كه له قۆناغه‌كانی ژیانیاندا به‌سه‌ر
پله‌ی گه‌رمی له‌شیاندا هاتووه. ئه‌مه‌ش به‌و واتایه دێت كه به ته‌نها گۆڕانكاریی
له شێوازی پێوانه‌كردنی پله‌ی گه‌رمیدا ناتوانێت ئه‌و گۆڕانكارییه لێكبداته‌وه
كه ڕوویداوه. ئه‌مه هیچ گومانێك بۆ ئه‌وه ناهێڵێته‌وه كه پله‌ی گه‌رمی له‌شی
مرۆڤ دابه‌زیوه.
پێویسته ئه‌وه‌ش
بزانین كه نازانرێت كه‌ی پرۆسه‌ی ساردبوونه‌وه‌ی له‌شی مرۆڤ ده‌وه‌ستێت و جارێكی
تر جێگیر ده‌بێته‌وه، به‌ڵام بێگومان ده‌بێت ئه‌م ساردبوونه‌وه‌یه سنوورێكی هه‌بێت
و پله‌ی گه‌رمی له‌شمان نابێته سفر. به‌ڵام تا ئێستا هیچ زانایه‌كیش ناتوانێت په‌ی
به‌وه به‌رێت كه‌ی ئه‌م ساردبوونه‌وه‌یه ده‌وه‌ستێت.
بۆچی له‌ش سارد
ده‌بێته‌وه؟
به بڕوای توێژه‌ران،
ڕاستترین لێكدانه‌وه بۆ ئه‌م دیارده‌یه ئه‌وه‌یه هكه مرۆڤ له ڕوانگه‌ی
مایكرۆبایۆلۆجییه‌وه، به‌راورد به مرۆڤی سه‌ده‌كانی ڕابردوو گۆڕانكاریی زۆریان
به‌سه‌ردا هاتووه. مرۆڤی ئێستا كه‌متر ڕووبه‌ڕووی ئه‌و نه‌خۆشیه درمانه ده‌بێته‌وه
كه له‌ڕابردوودا به ده‌ستیه‌وه ناڵاندوویه‌تی، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئێستا پێكوته
یان ڤاكسین بۆ زۆربه‌ی نه‌خۆشیه‌كان هه‌یه و سیستمی به‌رگریی له‌شی مرۆڤی ئێستا
كه‌متر چالاكه و خانه‌كانی له‌شیش كه‌متر هه‌و ده‌كه‌ن.
ئه‌گه‌ر ئه‌مه ڕاست بێ، ده‌بێت ئه‌و كه‌سانه‌ش
كه له‌و وڵاتانه ده‌ژین ته‌ندروستی مرۆڤ تیایاندا باشتر بووه، پله‌ی گه‌رمی له‌شیان
دابه‌زیبێت. بۆ دڵنیابوونه‌وه له‌م ڕاستییه، پێویسته له‌چه‌ند وڵاتێكی پێشكه‌وتووی
دیكه‌ی جیهان و وڵاته تازه پێگه‌یشتووه‌كانیش توێژینه‌وه‌ی هاوشێوه بكرێت. ئه‌و جیاوازییه‌ی له پله‌ی گه‌رمی له‌شی
مرۆڤدا تێبینی كراوه له نێوان سه‌ده‌كانی 19 و ئێستا، به‌ڵگه‌ی فسیۆلۆجی گرنگ له‌سه‌ر
گۆڕانكارییه‌كانی ته‌ندروستی مرۆڤ و درێژی ته‌مه‌ن له دوای شۆڕشی پیشه‌سازیی ده‌ده‌ن
به ده‌سته‌وه.
هه‌ركاتێك یه‌كێك
له ئێمه تووشی تا ده‌بێت یان سه‌رمای ده‌بێت و له جێگادا ده‌كه‌وێت، ئه‌و كاته
زیاتر گرنگی به پله‌ی گه‌رمی له‌شی ده‌دات. به‌ڵام ده‌كرێت پله‌ی گه‌رمی له‌ش
ئاماژه بێ بۆ چه‌ندین هۆكاری تر و كاریگه‌ریی له‌سه‌ریان هه‌بێت، شێوازی ژیان و
ته‌مه‌ن و پله‌ی گه‌رمی ده‌وروبه‌ر، هه‌موو ئه‌مانه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر پله‌ی
گه‌رمی له‌ش هه‌یه.
پله‌ی گه‌رمی له‌ش هێمایه بۆ ته‌ندروستی
ئه‌و خۆراكه‌ی ده‌یخۆین. توێژه‌ره‌كان ده‌ڵێن پله‌ی گه‌رمی مرۆڤ ئاماژه‌یه بۆ ئاستی
زینده‌چالاكییه‌كانی جه‌سته‌ی، كه هه‌ندێك ده‌یبه‌ستنه‌وه به به‌رزی باڵا و قه‌باره‌ی
جه‌سته‌وه. چه‌نده مرۆڤ كه‌متر تووشی هه‌وكردن ببێت ئه‌وه‌ندی بڕی ئه‌و وزه‌یه
كه‌م ده‌كات كه بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی میكرۆب و به‌كتریا پێویستیه‌تی، بێگومان
ئه‌و وزه‌یه‌ش له زینده‌چالاكییه‌كانی جه‌سته‌وه ده‌ستده‌كه‌وێت. شتێكی تر كه
زۆر گرنگه ئه‌وه‌یه، به‌كارهێنانی فێنككه‌ره‌وه‌كان له ماڵان و شوێنی كاركردن
كارێكی وایانكردووه كه پله‌ی گه‌رمی ده‌وروبه‌ر له‌گه‌ڵ پله‌ی گه‌رمی له‌شی
مرۆڤدا بگونجێت، له‌م كاته‌دا پێویست ناكات جه‌سته‌ت وزه‌یه‌كی زیاتر بۆ
جێگیركردنی پله‌ی گه‌رمییه‌كه‌ی و گونجاندنی له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ردا كاربكات.