07:32 - 12/01/2020

كوڕەبازرگانێك ڕووسەكانی فێری زمان و كەلتووری عەرەبی كرد‌

پەیسەر

وەك مێژوو نوسەكان باسی دەكەن هەزار ساڵێك پێش لە ئێستا ڕووسەكان ژمارەیەك خێڵی بت پەرست بوون و هیچ نیشانەیەكی شارستانیەتیان پێوە دیار نەبووە، ئەوان پێیان وابوو جیهان سەهۆڵ بەندان و شەوانی درێژەو بەخێوكردنی ئاژەڵی ناچەكەیەو هیچی تر، دواتر لەوە تێگەیشتن لە پشتی ئەو سەهۆڵ بەندان و سەرما تاقەت پڕوكێنەوە وڵاتی دیكەو كەلتوورو زمانی دیكەش هەیە، ئەوان لەوەش گەیشتن كە جگە لە بتپەرستیەكەی ئەوان ئاینی دیكەش هەیە و خەڵك بە كۆمەڵ و دەستەدەستە وابەستەیی خۆیانی بۆ دەردەبڕن. هەر بۆیە بووە جێگەی سەرنجیان و بڕیاریاندا لەو قاوغەی خۆیان بچنە دەرەوەو ئەوانی دیكەش تاقی بكەنەوە.

ساڵان رۆشت و لە سەرەتای سەدەی حەڤدەیەمی زاینیدا هەندیك لە بنەماڵەی جەنگیزخانی مەنگۆلەكان كە دانیشتووی كەنارەكانی روباری –فۆلگا- بوون (كە ئێستایپێی  دەڵێن دەریای قەزوین یان خەزەر)موسڵمان بوون و كەلتووری ئیسلامەتییان لەگەڵ خۆیان بردە ناوچەكەوە، ئەو كەسانە و ئاینە نوێیەكە بۆ ڕووسەكان مایەی سەرنج بوون، كاتێكیش سەیریان دەكرد ئاستی بڵاوبوونەوەی زۆر خێرایە بۆیە دەبینین لە سەردەمی قەیسەرەكانی روسیادا ئاینی ئیسلام زۆر بە خێرایی گەشە دەكات و بڵاو دەبێـتەوە.

هەربۆیە لەسەردەمە دێرینەكانەوە ڕووسەكان لەنێو پەیمانگاو زانكۆو دەزگا رۆشنبیرییەكانیاندا بابەتەكانی تێگەیشتن لە ئیسلام و زانستە ئیسلامیەكانیان كردووە بە پرۆگرامی خوێندن، دواجار گەشتنە ئەو بڕوایەی تێگەیشتنی تەواو لەو ئایینە و لە كاریگەرییەكانی بە بێ زانینی زمان عەرەبی و كەلتووری عەرەبان كارێكی ئەستەمە، بۆ ئەو مەبەستە پەنایان بردووەتە بەر زانا عەرەبەكان، بۆ ئەوەی لە كاروانی رۆژهەڵاتناسەكانی رۆژئاوایی دوا نەكەوون، لەو بوارەشدا ڕۆڵی زانای بەناو بانگی ئەو سەردەمەی میسر و دانشگای ئەزهەر موحەمەد عەیاد تەنتاویی (1810-1861) بە ڕوونی دیارە، ئەو دانشگای ئەزهەری خوێندو دواتر لەگەڵ هەموو ئەو قوتابیانەدا تێكەڵ بوو كە لە ئەوروپاوە بە مەبەستی خوێندن هاتبوونە میسر ، موحەمەد عەیاد تەنتاویی كێیە، چۆن گەورە بووە، چیرۆكی دەركەوتن و گەورە بوونی ئەو لە بواری زانستی دا چۆن بوو كە گەیاندییە لوتكەو دواتر محەمەد عەلی پاشا بینێرێتە وڵاتی ڕووسیا، دواجاریش كارەكانی ئەو ببێتە دەروازەیەكی بەهێز بۆ پەلكێشكردنی رووسەكان بۆ وڵاتە عەرەبیەكان؟

هەزار ساڵێك پێش لە ئێستا -كییف- پایتەختی وڵاتی ڕوسیا بوو، هەموو ئەوانەی لەبارەی ئەو مێژوەوە قسەیان كردووە لەگەڵ ناوی ڕووسیادا ناوی كیفییشیان هێناوە، پێكهاتەی ئەو كاتەی روسەكان بریتی بوون لە فوتی و خەزەری و هەندێك لە رۆژئاواییەكان، دوای ئەوەی فتوحاتی ئیسلامی چووە ناوچەی قەوقازی باشوور كە خەزەرییەكانی تێدا نیشتەجێ بوون، رووسەكان پەنایان بردە بەر ئەوە تیرەو هۆزانە بۆ ئەوەی لەبەردەم شاڵاوی فتوحاتدا بوەستنەوە. ساڵی 860 زاینی بۆ یەكەمجار ناوی ئەو وڵاتە بە روسیا دێت و كیف- پایتەختی ئەمڕۆی ئۆكرانیا- وەك پایتەخت دیاری دەكەن، لەو ساڵانەوە وڵات لەبەڕێوەبردنی خێڵەكییەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئیمارەت، لەناو ئەو ئیمارەتانەشدا  مۆسكۆ دەبێتە ئیمارەتێكی بەناوبانگ و ڕۆڵی سەرەكی دەبینێت بەتایبەت لە سەدەی یازدەیەمی زاینیدا.

ساڵی 988 بۆیەكەمجار ئاینی ئەرسەزۆكسی مەسیحی دەچێتە ئەو وڵاتەو فلادیمری ئەمیری ئەمارەتی مۆسكۆ باوەڕی پێدەهێنێت و خەڵكیش ناچار دەكات بە باوەڕپێهێنان بە ئایینە نوێیەكە، هەر لەو سەردەمەدا موقتەدیر بییلای خەلیفەی عەباسیەكان كەسێكی شارەزاو فەقیهی ئیسلامی بەناوی –ئیبن فوزڵان- دەنێرێتە ناو خەزەرییەكانی روسیا بۆ ئەوەی ئایینی ئیسلامیان پێبگەیەنێت، ئەو بەجۆرێك ئەو مێژووەی نوسیوەتەوە كە ڕووسەكان تا ئێستاش بۆ مێژووی ئەو سەردەمەیان پشت بە زانیارییەكان و مێژووەكەی ئیبن فوزڵان دەبەستن.

لەناوەڕاستی سەدەی پانزەو سەرەتای سەدەی شانزەیەمی زاینیدا دەوڵەتی ناوەندی رووس بووە دەوڵەتێكی فرە نەتەوەو فرە ڕەگەز، لەو سەردەمەدا –ئیڤان 1462-1505- زایینی سەرۆكایەتی وڵاتی دەكردو خاوەنی سوپایەكی بەهێزو فروانخوازییەكی گەورە بوو، ئەو لە ماوەی فەرمانڕەوایەتیەكەیدا توانی زەوی و زاری مۆسكۆ زۆر فراوان بكات، لەهەمان كاتیشدا دەستی گرت بەسەر زۆرێك لەو ناوچانەی كە موسڵمانیان تێدابوو لەوانە –قازان و قرم و ئەسترخان و سیبریا- بۆ ئەو كارەش لە ساڵی 1505 دا كوشتارێكی گەورەی ئەنجامدا و ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە عوسمانیەكان نیگەران بكات لەبەر ئەوەی كە عوسمانیەكان خۆیان بە خاوەنی موسڵمانەكانی جیهان دەزانی.

دوای ئەوەی كە دەوڵەتی عوسمانی بەرەو پاشەكشە ڕۆشت بەتایبەتی دوای ئەوەی لە جەنگی نێوانیاندا (1768-1774) روسیا توانی نیوەدوورگەی قرم و بەشێك لە وڵاتانی باشووری روسیا و ئۆكرانیا بە تەواوی بۆ خۆی كۆنترۆڵ بكات، دواتریش لە جەنگی دووەمیاندا (1787-1791) عوسمانیەكان لەبەرامبەر رووسەكاندا تێكشكانەوە و تا جۆرجیایان خستە ژێر دەستی خۆیان، لە سەدەی نۆزدیەمیشدا رووسەكان دەستیان گرت بەسەر داغستان و شیشان و باكووری ئازرەبایجان و ساڵی 1876 بووە ئەو ساڵە پڕ لەسەركەوتنانەی كە بۆ رووسەكان تۆمار كراوە چوون بە تەواوی دەستیان گرت بە سەریا ئاسیای ناوین دا.

سەرەتاكانی رۆژهەڵات ناسی رووسەكان:
دوای فراوانخوازییەكانی روسیا دەیان ملیۆن موسڵمان لە نەتەوەكانی تورك و تەتارو مەغۆل و قەوقاز و چەركەس بە خۆیان و فەرهەنگ و زمانەكانیانەوە چوونە ژێر باری فەرمانڕەوایەتی رووسەكانەوە، زۆرینەی موسڵمانەكانیش سەرەڕای نەتەوە جیاوازەكانیان زمانی عەرەبییان دەزانی و لە ژێر كاریگەری كلتووری عەرەبی دا بوون. روسیەكان بۆ ئەوەی بتوانن كاریگەری لەسەر ئەو نەتەوانە دابنێن و بتوانن لە داهاتوویان دڵنیابن و دەستێكیان لە وڵاتەكانی ئەوانیشدا هەبێت بۆیە بیریان لەوە كردەوە كە زاناو پسپۆڕو شارەزاكانیان سوود لە بواری زانستی و كەلتووریی ئەو نەتەوانە وەربگرن.

ئیتر لێرەوە قوتابخانە رۆژهەڵاتناسیەكانی رووسیا دامەزران،سەرەتا لەسەر دەستی قەشە ئەرسەزۆكسیەكان و گەڕیدە ڕووسیەكان و بەمەبەستی سەردانی قودس و حەج و دواتریش ناسینی نەتەوە ئیسلامیەكان دامەزران، لەسەردەمی كاترینای دووەمدا (1729-1796) چەند هەوڵێك هەبووە بەتایبەتی لە ڕێگەی بەدەستخستنی زانست و زانیارییەوە بووە، هەرچەندە هەوڵەكان سەرەتایی و شەرمنانەبوون بەڵام دەكرێت وەك سەرەتایەك بۆ رۆژهەڵاتناسی رووسەكان دەستنیشان بكرێن، دواتر لە سەردەمی ئیمبراتۆر –ئەلسكەندەری یەكەم (1777-1825) بە مەرسوومێكی ئیمبراتۆریی بڕیاریدا لە هەموو زانكۆكانی روسیادا بە پێی پێویستی خوێندكارەكانی زمانە رۆژهەڵاتیەكان بخوێندرێت.

لەو سەردەمەدا باشترین زانكۆی وڵات سانبترسبۆرگ بوو، وەك هەنگاوی یەكەم لەوێوە دەستپێكرا، بە چڕیی دەستكرا بە خوێندنی زمانی عەرەبی كە لەلایەن رۆژهەڵاتناسی فەرەنسییەوە بەڕیوە دەبراو و دوای ئەویش چاویان چووە سەر وڵاتی میسر و دانیشگای ئەزهەر ، بەو پێیەی دانشگای ئەزهەر بە سەرچاوەی سەرجەم زانستە ئیسلامیەكان دادەنرا.

محمد عەیاد تەنتاوی و كاریگەرییەكانی ئەزهەر:
ساڵی 1810 لە گوندی نەجریدی نزیك شاری(طنطا) تەنتای میسر موحەمەد كوڕی سەعید كوڕی سولەیمان كوڕی عەیاد تەنتاوی شافیعی لە دایك بووە، باوكی بازرگانێكی گەڕۆك بووە، لە كاتێكدا خەڵك خانوویەكی بۆ خۆی پێ چێنەدەكرا، باوكی محەمەد خاوەنی چەندین خانوو بوو كە بەكرێ دەیدایە خەڵك. لەسەرەتای تەمەنیەوە زانستەكانی قورئانی لە شاری بەناوبانگی تەنتا خوێندووە، كە لەو كاتانەدا تەنتا بە زانستی قورئان و قاهیرەش بەزانستەكانی فیقهـ و فەرموودە بەناوبانگ بوون، پاش ئەوە ڕوودەكاتە خوێندنی زمانی عەرەبی لە ڕێگەی زانستەكانی زمان (نەحو و صەرف)ەوە پاشان خوێندنی كتێبی (المنهاج)ی شافیعی لە زانستەكانی فیقهدا.

 كاتێكیش بەهۆی كاری باوكیەوە ماڵیان دچێتە قاهیرە، وانەكانی دەگوازێتەوە بۆ لایی شێخی ئەزهەر –شێخ حەسەن عەتار- 1830-1835، شێخ عەتار هەر ئەوەنەبوو كە شارەزای زانستە ئیسلامیەكان بێـت، بەڵكو شارەزایەكی باشی لە زمان و ئەدەبیاتی فەرەنسی دا هەبوو، لە هەمان كاتیشدا سەرنووسەری یەكەم رۆژنامەی میسریی –الوقائع المصریە- بووە، بەردەوام قوتابیەكانی لەسەر خوێندنی نوێ و كرانەوە پەروەردە دەكرد، ئەو بە دەسەڵاتی خۆی تەفسیری بەیزاوی و مەقاماتی حەریری بۆ خوێندنی دانشگای ئەزهەر زیاد كرد، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە قوتابیەكان بە جۆش و خرۆشەوە لە خوێندنەكەیان بڕوانن،  نموونەی ئەوانەش رەفاعە رافع تەهتاوی و محمد عەیاد تەنتاوی بوون. كاتێكیش  ناپلیۆن میسری داگیر كردووە شێخ عەتار لێیانەوە نزیك دەبێتەوە تا سوودیان لێوەربگرێت و هەرچی نوسین و فەرهەنگەكەیان هەیە وەربگرێت، هەربۆیە سەرجەم رۆژهەڵاتناس و زانا زمانزانەكانی عەرەب هەیە قەرزاری ئەو زانا گەورەیەن.

ساڵی 1830 تەنتاوی خوێندنی دنشگای ئەزهەر تەواودەكات، دوای ئەوە خۆی تەرخان دەكات بۆخوێندنی ئەدەبیات و زمان و فیقهـ و ئصول، بنەماكانی ئەدەب و شیعر و مەقاماتی عەرەبی بە قوتابیەكانی دەگوتەوە، لەو ماوەیەدا هەرچەندە دژایەتی زۆری كراوە تا گەشتە ئەوەی خەریك بووە سەری تێدابچێت، بەڵام چەندین قوتابی سوری و ئەردەنی و توركی و بیانی پێگەیاندووە.

ئەو كاتێك لە دانشگای ئەزهەر وەك مامۆستا دانرابوویەوە بەڵام مووچەكەی بەشی ئەوەی نەدەكرد كە خۆی دەیویست، هەربۆیە دەستیكردووە بە پێداچوونەوەی ئەو كتێبانەی دەنوسران یان وەرگێڕانیان بۆ دەكرا، بەڵام ئەوەش فریای نەكەوت، هەربۆیە لە پەنای وانەگوتنەوەی لە دانیشگای ئەزهەر وانەی تایبەتی بە بیانیەكان دەگوتەوە تا فێری زمانی عەرەبییان بكات.

كاتێك محمد عەلی پاشا والی میسر بوو (1805-1848) دەرگای بۆ بیانیەكان واڵاكرد بێنە میسرو وەبەرهێنان بكەن، یان فێری خوێندن و نوسینی عەرەبی ببن، هەربۆیە بە هەزاران كەسی بیانی ڕوویان كردە میسر، قوتابخانەو دانشگاكانی میسریش وەریان گرتن و فێری زمانی عەرەبی و كەلتووری عەربییان كردن، ئەو گۆڕانكارییە گەروەیە بۆ شێخ تەنتاوی هەلێكی گەورەبوو بۆیە لەو بوارەدا ئەسپی خۆی تاوداو لە بواری زانستی و ئەدەبیدا كاری خۆی كرد. هەربۆیە وەك مامۆستا لە یەكێك لە قوتابخانە ئینگلیزییەكانی قاهیرە دەست بە وانەگوتنەوە دەكات و لەوێوە ئاشنایەتی لەگەڵ رۆژهەڵات ناس و ئەدیب و شاعیرە بیانیەكان پەیدادەكات، یەكێك لەوانەی كە قوتابی بووەو لە بەردەستیدا فێری زمانی عەرەبی بووە رۆژهەڵاتناسی فەرەنسی بەناوبانگ –ئوفلجانس فرینل 1795-1855 بووە كە دواتربووەتە كۆنسوڵی فەرەنسل لە جەدەی عەربستانی سعودیەو پاشان موسڵ و بەغدادیش و خاوەنی كتێبی (الرسائل فی تارخ العرب قبل الاسلام)ە، فرنیل لەگەڵ تەنتاوی زۆر تێكەڵی یەكتر بوون و كاریگەرییان بەسەر یەكیشەوە داناوە، هەروەها كاریگەریی لەسەر رۆژهەڵاتناسی بەریتانی –ئیدوارد ویلیام لاین 1801 -1876 داناوە، ئەو بەیەكێك لەو كەسانە دادەنرێت كە زانیارییەكانی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست راست و دروستن  و بە یەكەم وەرگێڕی –الف لیلە و لیلە – دادەنرێت بۆ سەر زمانی ئینگلیزیی، ئەو لەبارەی تەنتاوییەوە دەڵێت:پسپۆڕێكی زمانزان و قوتابخانەیەكی عەرەبیی ئەم سەردەمەیە.

ئەو كەسانەی كە تەنتاوی وانەی پێگوتوونەتەوە زۆرن و زۆرینەشیان رۆژهەڵاتناسەكانن، وەك خۆی باسی دەكات یەكێك لە قوتابیەكانی رووسی ببوە بەناوی –نیكولا موخین- كە زمانەكانی فەرەنسی و توركی و عەربیشی زانیوەو لەڕێگەی ئەوەوە هاندەدەرێت بچێتە زانكۆی سانپترسبۆرگ. موخین كوڕی بەرپرسی مۆزەخانەی ئاسیای روسیابووەو ئەویش بەمەبەستی كاری دبلۆماسی هاتوەتە میسر. هەروەها لە ڕێگەی پرۆفیسۆری ئەڵمانی –سنكۆفسكی – یەوە كە بەباشی عەرەبی زایوە و چەند ساڵێك لە وڵاتە عەربیەكان ماوەتەوە هاندراوە بچێتە سانبترسبۆرگ،  پاشان لە 1839 وەزیری دەرەوەی روسیا راوێژكارەكەی خۆی –نسلرود-  رادەسپێرێت كە بچێتە ئەسكەندەریەو زانایەكی عەرەب پەیدا بكات بۆ ئەوەی كارئاسانی بۆ بكەن و بیبەنە روسیا، ئەویش ڕازیی بووەو ڕوی لە وڵاتی روسیا كردووە، بۆ ئەو  مەبەستە ڕاوێژی لەگەڵ محمد عەلی پاشا كردووەو ئەویش ڕازی بووەو ڕایسپاردووە كە زمانی روسی بەباشی فێر ببێت، پەیمانیش لە ڕاوێژكارە روسیەكە وەردەگرێت كە بە تەواوی چاوی لە شێخ تەنتاوی دەبێت، ساڵی 1840 میسر بەجێدەهێڵێت و لە ڕێگەی كەشتی و دەریای رەشەوە دەچێتە شاری ئۆدیسای ئۆكرانیاو پاشان دەچێتە سانبترسبۆرگ و ئەو ڕێگەیە بە سێ مانگ و نیو دەبڕێت.

كاتێك دەگاتە بەرەوە پێشوازییەكی بێ وێنەی لێدەكرێت و سەرجەم رۆشنبیران و رۆژهەڵاتناسەكەكانی ئەو وڵاتە دێنە پێشوازیی، شێخ وەك یەكەم مامۆستای عەرەب دەست دەكات بە وانەگوتنەوە لە سانبترسبۆرگ و دوای 4 ساڵ دەگەڕێتەوە میسر و ژن و منداڵەكەی –احمد- لەگەڵ خۆی دەبات و ئیتر ناگەڕێتەوە میسر.

شێخ تەنتاوی هەرچی توانای خۆی هەبوو بەخەرجیدا بۆ ئەوەی زمانی عەرەبی بە خوێندكارەكانی بناسێنێت و لەوپێناوەشدا خەریكی نوسین و وەرگێڕان بووە لەهەمان كاتیشدا كاری لەسەر ئەوە كردووە كە ڕوسەكان هەوڵبدەن بۆ دۆزینەوەی ناوچەكانی بەلتیك و فنلەندا. لەپێش ئەوەی تەنتاوی بڕواتە سانبترسبۆرگ پرۆگرامی خوێندنی عەرەبی لە لایەن رۆژهەڵاتناسی بەناوبانگی فەرەنسی –سلفستر دی ساسی- یەوە دانرابوو، بەڵام پربوون لە هەڵەو كەم و كورتی، ئەو هەموو هەڵەكانی ڕاستكردەوە.

تەنتاوی كاریگەریی هەبووە لەسەر هەموو رۆژهەڵاتناسە روسیەكان و ئەوانیش لە بواری مێژوو جوگرافیای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا ڕۆڵی سەرەكییان هەبووە، هەندێك لەوانە بوونەتە نوێنەری وڵاتی روسیا لە وڵاتە عەربیەكان و هەندێكی دیكەیان لە بواری نوسین و تۆماركردنی یاداشتەكانیاندا خزمەتیان كردووە، ئەمە جگە لەوەی كە تەنتاوی ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە نزیك كەوتنەوەی نوسەرو بیریارە روسی و عەرەبیەكان و دروستكردنی پەیوەندی دۆستانە لە نێوانیاندا، لە ئەرشیفی رۆژهەڵاتناسە روسیەكاندا زۆرێك لە بەرهەمە ئەدەبیەكانی وڵاتانی عەرەبی و بەتایبەتی میسر ماونەتەوە، لەنێو ئەرشیفی زانكۆی سانبترسبۆرگدا 27 بەرهەمی پڕبایەخی تەنتاوی و سەدان وتارو لێكۆڵینەوە ماونەتەوەو لەڕیزی دەستنووسە بەناوبانگەگانی رۆژهەڵاتناسەكانی رووسیادا پارێزراون.

نوسینەكانی تەنتاوی لە دوو بواردایە، یەكەمیان زانستە كلاسیكیەكانی عەرەب و ئیسلامەو ئەوی تریان ئەدەب و شیعری عەرەبی و ناساندنی كلتوورو زمانی (عامیە)ی میسرییە، كە ئەو دووەش بۆ رۆژهەڵاتناس و دبلۆماتكارەكانی روسیا لە دوێنی و ئەمڕۆشدا پڕباریەخ بوون.

ساڵی 1855 شێخ تەنتاوی توشی نەخۆشی لەرزۆكی دەبێت و لە جووڵەی دەخات، ساڵی 1860 خانەشین دەبێت و روسیا بە پارەیەكی زۆر باشەوە خزمەتی دەكەن، بەڵام خێزانەكەی لە پێش مردنی خۆیدا كۆچی دوایی دەكات و ئەحمەدی تاكانە منداڵیان دەنێرنە قوتابخانەی شەوانەڕۆژیی حكومی، ساڵی 1861 كۆچی دوایی دەكات و لە گۆڕستانی موسڵمانانی –فولكوفۆ- ی نزیكی سنبترسبۆرگ بە خاك دەسپێرێت و بە زمانی عەرەبی لەسەر گۆڕەكەی نوسراوە: ئەمە ئارامگای شێخ و زانای بەناوبانگ محمد عەیاد تەنتاوییە، مامۆستای زمانی عەرەبی بوو لە زانكۆی بەناوبانگی سانبترسبۆرگ، لە ساڵی 1278 كۆچی لە تەمەنی  51 ساڵیدا مردووە.

شایانی باسە لەو رۆژنەوە ئا ئێستا وڵاتی روسیا بایەخێكی زۆر بە خوێندنە بیانیەكان دەدات و بۆ ساڵی خوێندنی ئەمساڵ بە پێی ئامارەكانی وڵاتی روسیا زیاتر لە 212 هەزار قوتابی بیانی بە زمانە جۆراوجۆرەكانی خۆیان دەخوێنن و حكومەتیش كار ئاسانی زۆری بۆ كردوون، روسیا لە سەر ئاستی جیهان لە ڕێزبەندی هەشتەمدایە بۆ خوێندن و زانكۆكانی لە ڕیزبەندی زانكۆبەناوبانگەكانی جیهاندان.