هێشتا تەپو تۆزی دامركاندنەوەی شۆڕشی ئارارات ئاسمانی باكوری كوردستانی بەرنەدابوو، توركەكان جارێكی دی بە توندی پەلاماریی كوردە عەلەوییەكانی باكووری كوردستانیان دایەوە، لەو پەلامارەدا ژماریەكی زۆر لە كوردەكان تێداچوون، توركەكان دەستیان لە كوشتنی ژن و منداڵیش نەپاراست، بۆ شاردنەوەی تاوانەكەو سەر لێشێواندن ژمارەیەكی ئێجگار زۆریشیان دابەدەم ئاووی ڕووبارەكانەوە.
کۆمەڵکوژی دەرسیم هەشتا پێش لە ئێستا بووە، مێژووی روداوەکە دەگەرێتەوە بۆ نێوان ساڵانی (1937-1939) لەئەنجامی زوڵم و زۆری دەوڵەتی تورکیاو سیاسەتی بەتورککردنی هەموو ناوچەکانی باکوری کوردستان بەرێوەچووە، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو سیاسەتە شۆڕشێك هەڵگیرسا كە دواتر ناوی شۆڕشی دەرسیمی لێنرا. بە پێی وتەی مێژوونووسان پاش شۆڕشی شیخ سەعیدی پیران لەساڵی 1925 ئەمە گەورەترین راپەڕینی کوردان بوو دژ بەسیاسەتی بەتورککردن و داگیرکاریی دەوڵەتی کەمال ئەتاتورک. لەو ماویەدا دەوڵەتی تورکیا یاسای دوبارە نێشتەجێکردنەوەی هاوڵاتیانی لەناوخۆی توركیای دەركرد لەساڵی 1934 دا، دەستیکرد بە راگواستنی کورد لەزێدی باوباپیرانی و نیشتەجێکردنی لەشوێنی تر بەتایبەت لەخۆرئاوای تورکیاو هێنانی تورک بۆ شوێنی کوردەکان دیارە بەم جۆرە سیاسەتەش دەگوترێت(سیاسەتی بەتورککردن) و لە ڕووی یاسای نێو دەوڵەتیشەوە بە تاوانی جینۆساید دێتە ئەژمارو بە كۆمەڵكوژیی ناوی دەبرێت. ئەم جۆرە سیاسەتە وایکرد گەورەترین راپەڕین و شۆڕشی چەکداری دژ بەتورک دەستپێبکات لەناوچەی دەرسیم بەسەرکردایەتی سەید ڕەزای دەرسیمی، لەگەڵ هەڵگیرسانی ڕاپەڕینەكەدا دەوڵەتی تورک زۆر بەتوندی روبەڕووی بویەوە لەئەنجامدا دەیان هەزار کورد کوژران. گۆڕینی نەتەوەو زمان: ساڵی 1934 لەتورکیا یاسایەک دەرچوە بەناوی یاسای (سەرلەنوێ نیشتەجێ کردنەوە) ئەویش بەمەبەستی سەرلەنوێ گرتنەخۆو نیشتەجێکردن و دابەشکردنی کەمینە نەتەوەکانی ناو تورکیا، لەوانە کورد، تاکو بەئاسانی لەناو بۆتەی تورکدا بیانتوێنێتەوە، لەکاتی پێوستدا لەژێر کۆنترۆڵیان دەرنەچن، وەك شارەزایان باسی دەكەن ئەم جۆرە سیاسەتە تەنها لە لایەن توركیاوە جێبەجێ نەكراوە بەڵكو دەوڵەتی عیراقیش لەساڵی 1978 و دوای ڕێكەوتننامەی جەزائیری 1975 هەمان یاسایان جێبەجێی کرد، بەراگوستنی هەموو گوندە سەرسنوریەکان نێوان عێراق و تورکیاو عێراق و ئێران، وەک هەنگاوێکی تر بۆ بەعەرەب کردنی کوردستان و تواندنەوەی کورد لەبۆتەی عەرەبداو كپكردنەوەی شۆڕشی كورد كە ئەو كات توانایەكی باشی و مادیی و سەربازیی و مەعنەوییشیان هەبوو، هەروەک لەسنوری ی کوردستان لەسالەکانی 1963 وە دەستی بەتەعریب کردبوو بەتایبەت ناوچە نەوتیەکان نزیک کەرکوک و خانەقی و عەین زالە.
جێبەجێكردنی بڕیارەكە: بەمەبەستی جێبەجێكردنی بڕیارەكە دەوڵەتی تورک لەساڵی 1935 دا دەستیکرد بەکۆچی زۆرەملێ دانیشتوان و راگواستنیان، تاکو هاوسەنگیەک ئەنجامبدات کە بگونجێ لەگەڵ سیاسەتی بەتورککردندا، وردەكاریی پلانەكە بریتی بوو لە گواستنەوەی کوردەکان بۆ ئەو شوێنانەی زۆرینەی تورک بوون، تا لەو ڕێگەیەوە بیانتوێنێتەوە منداڵەكانیان لەخوێندنگا تورکیەکاندا بخوێنن و زمانی دایکیان لەبیربکەن، دەوڵەتی تورک پاش گۆڕینی ناوی دەرسیم بۆ "تونجەلی" دەستیکرد بەجێبەجێکردنی پلانەکەی "تونجەلی بەمانای دەستی پۆڵایین" دێت بەزمانی تورکی، واتە بەدەستی پۆڵاین دەدەین لەوانەی کە دژ بەسیاسەتی راگواستن و بەتورک کردن دەوەستنەوە. پەرتكەو زاڵبە: توركەكان لەسەرەتای پرۆژەكەیانەوە سیاسەتێکی بەکاردەهێنا گوایە لەناوچەی دەرسیم "کوردو زازایی و عەلەوی" دەژین، سیاسەتی پەرتکەو زاڵبەی لەناویاندا پەیڕەو كرد، تا بەجوانی بتوانێ پلانەکەی جێبەجێ بکات، وا دەریبخات کە ئەمانە سێ ڕەگەزی جیاوازن. سیاسەتی تورکەکان لەوکاتەوە تائیستا بەردەوامی هەیە کە دەڵێت "یەک حزب و یەک نەتەوە" لەدوای هاتنەسەر حوکمی ئەتاتورک و حزبەکەشی، سیاسەتی "یەک تورکیا"شی هاتەسەر. ئەمانە هۆکارێک بوون بۆ کۆمەڵکوژی هەر نەتەوەو گەلێك کە قبوڵی ئەو سیاسەت و حوکمەی نەکردبێت و پێی ڕازی نەبێت. زمانی تۆقاندن: لەکانوونی دوەمی ١٩٣٧ کوردان لەدەرسیم ناڕەزایی نامەیەکیان نارد بۆ حاکمی ناوچەکە، بەڵام لەجیاتی وەڵام و چارەسەر، نامەبەرەکانیان دەسگیرکردو کوشتیانن، ئیتر راپەڕینی خەڵک دەستیپێکرد دژ بەکردەوەکانی دەوڵەتی تورک، لەچەندین شوێن کەمین و شەڕی چەکداریی رویدا دژ بەهێزەکانی تورکیا، تێکهەڵچون و شەڕ بەبەردەوامیی هەبوو، تورکیا زیاتر لە 25 هەزار سەربازو چەکداریی کۆکردوە لەناوچەی دەرسیم بڵاویکردوە بەمەبەستی سەرکوتی راپەڕینەکە، لەهەر شوینێک بەرگری هەبوایە دەوڵەتی تورک بەفرۆکەو تۆپ بۆمبارانی دەکردو گوندو شارەکانیان وێران دەکرد، خەڵکی مەدەنی ناوچەکەیان کۆمەڵکوژ دەکرد، لەهەندێ شوێنی دورە شەڕ خەڵکەکەیان بەزۆر رادەگواست بۆ شوێنی ترو تورکیان لەجێى نیشتەجێ دەکرد، راپەڕینەکە تا کۆتایی مانگی تشرینی دوەمی ساڵی 1938بەردەوامی هەبوو. دەستپێكی كۆمەڵكوژیی: کەسێکی کورد بەناوی "عەلی دۆغان" تەمەن 83 ساڵ سکالای تۆمارکردوە دژی دەوڵەتی ئەوکاتەی کە کۆمەڵکوژی دەرسیمی ئەنجامداوە، 20 کەس لەخێزان و بنەماڵەکەیان کۆمەڵکوژ کراون، پارێزەرەکەی باس لەو بەڵگەنامە دەکات و دەڵێت "کۆمەڵکوژی دەرسیم لە 4/5/1937 دەستیپێکردوەو لە 2/8/1939 دا کۆتایی هاتوە، هەرچەند بەئاشکرا لەساڵی 1938 کۆتایان پێهێناوە بەڵام بەنهێنی ئەو بڕارەیان درێژکردوەتەوە بۆ ساڵی 1939، هێرشەکان و کۆمەڵکوژیەکان بەسەرکردایەتی جەنەراڵیکی تورک بەناوی "عەبدوڵا ئالپ دۆغان" بوە، هەموو جۆرە چەکێکی بەکارهێناوە دژ بەخەڵکی دەرسیم تەنانەتە بۆ یەکەمجار چەکی کیمیایی بەکارهاتوە دژی کورد لەدەرسیم بوە، کە بۆتە هۆی کوشتنی 13806 سیانزە هەزارو هەشت سەدو شەش کەس لەو کۆمەلکوژیەدا. کوشتن بەشمشێرو خەنجەرو گولەو فرۆکەو تۆپ و چەكی كیمیاویی، و سوتاندنی ماڵان لەگەڵ دانیشتوانەکایندا، دیمەنە تراژیدیەکانی شاری دەرسیم بووە، کە سەربازانی سوپای تورک شانازیان پێوە کردوەو بۆ كوردانی باكووریش تا ئێستاش جێگەی ترژیدیاو مەرگەساتە. بە پێی بنەما نێودەوڵەتیەمان کۆمەڵکوژی خەڵکی مەدەنی و بەکارهێنانی چەکی قەدەغەکراو، سڕینەوەی خەڵك لە سەر بنەمای نەتەوەو زمان و ئایین، تاوانی جەنگن، تاوانێکە دژ بەمرۆڤایەتی و تاوانی جینۆسايدە، بۆیە گەلی کورد دەبێ هەوڵەکانی چڕبکاتەوە بۆ بەجینۆساید ناساندنی ئەم تاوانەو جوڵاندنی ئەو تاوانە لەگاتێكدایە كە رژێمی توركیا ڕووی لە هەورازەو چەند مانگێك پێش لە ئێستا تاوانی كوشتاری ئەرمەنیان لەسەر ساغبوویەوە، هەر بۆیە لە ئێستادا كاتیەتی ئەو دۆسیەیەش بجوڵێنرێت.. ژمارەی قوربانیانی کۆمەڵکوژی دەرسیم: بەپێی سەرچاوە رۆژنامەوانیەكان زیاتر لە 14 هەزار کەس کۆمەڵکوژ کراوە، هەندێ سەرچاوەی تریش باس لە 35 هەزار کەس زیاتر دەكەن، ئەمە جگە لەوەی ١٢ دوانزە هەزار کەس بەزۆرەملێ راگوێزراون یان ئاوارەوە پەرش و بلاوبونەتەوە، هەروەها سەید ڕەزاو دە كەس لەهاوەڵەکانی دەسگیردەکرێن و لە 18/11/1937 لەشاری ئەزەخ لەسێدارە ئەدرێن، تائیستاش شوێنی گۆڕەکانیان نادیارە، هەروەها کوڕەکەی لەگەڵ خۆی لەسێدارە دراوە.
گۆڕینی تەمەن: بە پێی سەرچاوەكان لەكاتێكدا سەیدڕەزا تەمەنی نزیکەی 78 ساڵ بوە، بەپێ یاسا نابێت لەسێدارەبدرێت، کەچی ئەوان لەبەڵگەنامەکەدا تەمەنیان بە 54 ساڵ نوسیوە تا لەسێدارەی بدەن، هەروەها لەڕۆژێ هەینی دا دادگایان کردوە کە دەوام نەبوە، لەوتەکانی دادوەرو دادگا هیچ تێنەگەیشتوە، كەسیش ئامادە نەبووە وتەكانی دادوەر وەربگێڕێتە سەر زمانی كوردی بۆی چوونكە بە پێی دەستووری ئەو وڵاتە زمانی توركی زمانی فەرمییەو بەكارهێنانی كوردی قەدەغەیە، جونکە کورد بوە تورکی نەزانیوە. تاوانکارانی جینۆساید هەمیشە بە بەرنامەو پلان هەوڵی پەردەپۆشی تاوانەکە ئەدەن، بەهەموو شێوازێک ناهێڵێن ژمارەی تەواوی قوربانیان بزانرێ، بۆیە لەزۆربەی جینۆسایدەکانی جیهان، ژمارەکان جارو بار جیاوازیان هەیە، بەڵام وەك شارەزایان باسی دەكەن لەتاوانی جینۆسایدا ژمارە گرنگ نیە، بەڵکو کردارەکە گرنگە. قسەو باس لەسەر کۆمەڵكوژی دەرسیم: کورد سیاسەتی راگوستن و بەتورکكردن و کوشتنی خەڵکی مەدەنی ناوچەی دەرسیم بەکۆمەڵكوژی دائەنێ، جونکە هەموو پێوەرو پلانەکانی جینۆساید لەخۆدەگرێ، هەروەها زۆرێک لەچەپەکانی تورکیا کۆمەڵکوژی دەرسیم بەجینۆساید ئەژماردەکەن بەپێى یاسای نێودەوڵەتی، لەوانەش نوسەری بەنابانگی تورك ئیسماعیل بێشکچی. لەساڵی 2008 دا یانەی قەڵەمی کوردی لەباکوری کوردستان لەکۆنگرەیەکدا رایانگەیاند ئەوەی تورک ئەنجامیداوە لەدەرسیم کۆمەڵکوژی بوە. سەدان شاهێدحاڵی کوردی شاری دەرسیم و دەوربەری تائیستا لەژیاندان دەگێڕنەوە، بەسەدان خەڵکی مەدەنی كورد لەهەوڵی خۆڕزگارکردندا بوون لەترسی بۆردومانی فڕۆکەو تۆپ و کردوەی نامرۆڤانەی سوپای تورک، ڕویان لەشاخەکان و ئەشکەوت و شوێنە دورەکان کردوە، کەچی فرۆکەکان زۆر بێبەزەییانە بۆردومانیان کردون و سوپای توركیش كێوماڵیان بۆ كردوون. ئەو سەربازانەی بەشداری جەنگیان دەکرد، مەدالیای ڕیزلێنان و جەنگیان پێدەبەخشرا لەپای زیاتر کوشتنی کوردان كەلەمەدالیاکەیان نوسرابوو "مەدالیای جەنگی کوردستان"، هەروەها یادگاریەکیان دروستکردبوو لەسەر شاخی ئاگری دایاننابوو بەپیتی درشت لێ نوسرابوو "لاشەی کورستانی خەیاڵی لێرەیە " فڕۆكەوانێكی ژن: یەکێک لەو فرۆکەوانانەی کە ژن بوەو بۆردومانی دەرسیمی کردوە کچێکی بێ دایک و باوک بوە بەناوی "سەبیحە گوکجن" ، خەڵکی شاری بۆرسا بوەو ئەتاتورک تەبەنی کردوە لەلای خۆی و ناسنامەی پێبەخشیوە، پاشان بوە بەفرۆکەوان و لەکۆمەڵکوژی کورداندا زۆر دڕندانە بۆردومانی خەڵکی مەدەنی کردوە، لەئیستادا فرۆکەخانەیەکی گەورە هەیە لەتورکیا بەناوی ئەم ژنە فرۆکەوانەوە، بەشێك لە شارەزایانی كاروباری توركیا باس لەوە دەكەن لەپای ئەو تاوانانەی کە دژی کوردان لەدەرسیم ئەنجامیداوەو بۆ مانەوەی ناوی ئەو ژنە فڕۆكەوانە ناویان ناوی فڕۆكەخانەی (سەبیحە گوکجن). دانپێدانانی ئەردۆگان پاش هەشتا ساڵ لەو كۆمەڵكوژییەهێشتا دەوڵەتی تورک بەشێوەیەکی یاسایی دان بەو کۆمەڵکوژیەدا نانێت و خۆی لێ لائەدات، بیری شۆڤێەنیەت ڕیگەیان پێنادات کە ئیعتراف بکەن، بەڵام سەرۆکی حکومەتی تورک ئەردۆغان لە 23/11/2011 دا لەکۆبونەوەیەکی حزبەکەیدا، داوای لێبوردنی کرد لەگەلی کورد، ئەویش بەتۆمەتبارکردنی حزبەکەی کەمال ئەتاتورک (حزبی گەلی کۆماری) کە تائیستاش ماوەو حزبێکی ئۆپۆزسیۆنە کمال کیچدار ئۆغلۆ بەڕیوەیدەبات، ئەم قسانە تەنها بۆ مەبەستی ڕیکلامی هەڵبژاردن بوو، ئەگینا بۆ ئیعتراف کردن بەتاوانی کۆمەڵکوژی دەبێت سەرەتا دادگاکانی تورک یان دادگایەکی نێودەولەتی ئەو کۆمەڵکوژیە بناسێنێ و ئینجا دەولەتی تورکێش لەسەر بنەمای ئەم دادگایە، داوای لێبوردن بکات لەگەلی کوردو قەرەبوی مادی و مەعنەوی خەڵک و ناوچەکە بکاتەوەو نەتوانێ جارێکیتر سیاسەتی راگوستن و کۆمەڵکوژی دەسپێبکاتەوە، بەڵام ئەم داوای لێوردنە ڕواڵەتییە دەكرێت بە هەند وەربگیرێت و لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بجوڵێنرێت بۆ ئەوەی ئەو كارەساتە بە جینۆساید بناسێنرێت.. هەڵوێستی سیاسی: پارتە ڕەگەزپەرستەکانی تورکیا لەوانە (پارتی کاری نەتەوەیی) هەرگیز دان بەو کۆمەڵکوژیەدا نانێن و لەزۆربەی نوسراو جاپکراوەکانیاندا، راپەرینی دەرسیم بەتیرۆرو خیانەت ناودەبەن وەک پیشەی هەموو داگیرکەرەکانی کوردستان، هەربۆیە لەکاتی سەردانکردنی دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی ئەم حزبە بۆ دەرسیم لەمانگی یانزەی 2014 دا، خەڵکی شاری دەرسیم هەمو دوکان و بازاڕیان داخست و شەرمەزاریان کرد، لەناو ئەم پارتە ڕەگەزپەرستەدا چەندین راو بۆچونی جیاواز هەیە سەبارەت بەناساندنی کۆمەڵکوژی دەرسیم لەنێوان نکۆڵی و دانپیداناندا. لەساڵی 2011 پەرلەمانتاری پێشووی شاری دەرسیم حسین ئایگون لەکۆبونەوەیەکی پەرلەمانی تورکیادا رایگەیاند کە پارتی گەلی کۆماری بەپرسە لەکۆمەڵکوژی دەرسیم، پاش قسەو باس و تێکهەڵپژان لەپەرلەماندا لەسەر ئەم کەیسە، جیگری سەرۆکی وەزیران لەهەولێر لەکۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا پرسیاریان لێکردبو لەوبارەوە، ئەویش رایگەیاندبوو کە لیژنەیەکی لێکۆڵینەوە لەوبارەوە پێکهینراوە! بەڵام تائیستاش هیچ دیا نیەو لە هیچ پارچەیەكی كوردستان كارێك بۆ ئەو مەسەلەیە نەكراوە، كە لانی كەم دەتوانرا لە باشووری كوردستان یان لە تاراوگە مۆنۆمێنتێك بۆ ئەو تاوانە گەورەیە چێبكرایە، یان لانی كەم لەنێو یەكێك لە مۆزەخانەكانی كوردستاندا بەشێك بۆ تاوانی كۆمەڵكوژیی دەرسیم تەرخان بكرایە. ئەوەی كە هەیە فلمێک بەناوی (کچە ونبووەکانی دەرسیم) پاش 72 ساڵ لەکۆمەڵکوژیەکە تۆمارو بڵاوکراەوەتەوەو تا ئێستاش بینەرێكی ئەو تۆی نەبووەو نەبووەتە جێگەی قسەوباسی كوردەكان خۆشیان. بە پێوەمردن: رۆژنامەی یەنی شەفەقی توركی كە رۆژنامەیەكی نزیكە لە حكومەتی توركیا، بەڵگەنامەیەكی بڵاوكردوەتەوە كە تێیدا هاتووە، بەر لەوەی سەید رەزا سەركردەی شۆڕشی دەرسیم لەسێدارە بدرێت، مستەفا كەمال ئاتاتۆركی سەرۆك كۆماری توركیا پێی وتووە ئەگەر داوای لێبوردن بكات، لەسێدارە نادرێت.بەپێی بەڵگەنامەكە سەید رەزا لە وەڵامدا وتویەتی: هیچم نەكردووە تا بەهۆیەوە داوای لێبوردن بكەم. سەید رەزا لە دژی راگواستنی كوردەكان و بە تورك كردنی ناوچە كوردیەكان راپەڕینی دەستپێكرد و دوای ئەوەی ئەنقەرە نەیتوانی شۆڕشەكەی سەركوت بكات، بە فێڵ و بە بیانوی دانوستان بانگهێشتی ئەرزینجانیان كرد و لە ناو رێگە دەستبەسەریان كرد و لە دادگای سزای لەسێدارەدانیان بەسەر خۆی و شەش هەڤاڵیدا سەپاند و سزاكە لە 15/11/1937 جێبەجێ كرا، تا ئێستاش شوێنی بەخاكسپاردنی نازانرێت، كوردیش لە بەرامبەر ئەو تاوانە گەورەیەدا خەمساردو بێباكەو نایەوێت بیكاتە كەرەستەیەكی باش بۆ بەرەو پێشەوەچوونی كێشە نەتەوەییەكەی و هەموو ئەو تاوان و پێشێلكارییانەی توركەكانی پێ بوەستێنێت كە لە دژی كوردەكان ئەنجامی دەدات، ئەگەر لە كۆمەڵكوژیی دەرسیم دا تورك . تێبینی . سوودی زۆر لە بابەتێكی بەڕێز د.ناجح گوڵپی، كۆمەڵكوژیی دەرسیم وەرگیراوە
تورکیا چەندە جدییە عێراقیش هەر ئەوەندە!
عێراق؛ پڕۆژەی فاوی گەورە کوردستان؛ دوو بەرەکی بەردەوام !
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
مرۆڤ لە بەخێوکردن زیاتری دەوێت