12:25 - 22/12/2018
هاوسەرۆكی كۆمیتەی پەیوەندییەكانی رۆژئاوا: هێزی فەڕەنسا بەشی پاراستنی رۆژئاوا ناكات
دكتۆر عەبدولكەریم عومەر دیپلۆماتكاری دیاری رۆژئاواى كوردستانه، ئەو لە بوارەكەی خۆیدا پسپۆرە و هاوسەرۆكی كۆمیتەی پەیوەندییە دەرەکییەکانی رۆژئاواو باکوری سوریایە، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە یاسای نێودەوڵەتی، دوای بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمه‌ریكا بۆ كشاندنەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە رۆژئاوای كوردستان و باكووری سوریادا، لە رۆژی (19 كانوونی یەكەم)، (پەیسەر پرێس) ئەم دیمانەیەی لەگەڵ ناوبراو ئەنجامدا.
پەیسەر: بڕیاری دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لەبارەی كشاندنەوەی هێزەكانی لە رۆژئاوای كوردستان بۆتەجێى قسه‌وباسى هەموو جیهان. ئێوە وەكو بەرپرسی دیپلۆماتكاری رۆژئاوا ئەم بڕیارە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
د.عەبدولكەریم عومەر: ئەو بڕیارەی هەموو لایەكی شۆك كرد. لە ئەنجامدا دەستلەكاركێشانەوەی (جیم ماتیس)ی وەزیری بەرگری ئەمه‌ریكای لێكەوتەوە. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، پەنتاگۆن چەند ئەندامێكی كۆنگرێس و سیناتۆران پرۆتستۆی ئەم بڕیارە دەكەن. بڕیارێكی نائاساییە، هەڵوێستی فەڕەنسی و بەریتانیەكان دەبینن. بۆتە رۆژەڤی زۆربەی جیهان، بەتایبەتی لەو كاتەی هێشتا مەترسی داعش كۆتایی پێنەهاتووە. چاوەڕێ نەدەكرا، تەواوی ناوچەكە رادەستی رووسیا و ئێران بكات. بەڵام ئەمە ترەمپە، پێشتریش چەندین بڕیاری لەم شێوەیەی داوە. ئامادەكاری بۆ هەماهەنگی لە نێوان هێزەكانی كورد و هێزەكانی ئەمریكا بۆ 2019 و 2020 دەكرا. بەداخەوە ئەم بڕیارەی داوە، بەڵام هێشتا رەنگدانەوە و لێكەوتەكانی ئەم بڕیارە بە تەواوەتی دەرنەكەوتوون.
بێگومان ئەم بڕیارە بۆ ئێمە دەبێتە مایەی كێشەیەكی گەورە، جگە لە تێكۆشان و خۆڕاگری هیچ رێگایەكی دیكەمان لەبەردەمدا نیە، باری ئێمە قورستر دەبێت. لێكەوتەكانی بڕیارەكەی ترەمپ چی بێت لە كوێ بوەستێت، جارێ دیارنیە. فەڕەنسا بە فەرمی ئاگاداری كردووینەتەوە، كە ئەوان لە شوێنی خۆیان دەمێنەوە، دەستكەوتەكان ده‌پارێزن و هێزی خۆیان زیاتر دەكەن، بەچەك و تەقەمەنی پشتگیریمان دەكەن. پێموایە هێزی فەڕەنسا بە تەنیا بەشی ئەمە ناكات. لە ئێستادا چاوەڕێی هەڵوێستی تەواوی هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی لەدژی داعش دەكەین كە ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكات. رۆژانە لێكەوتەكانی ئەم بڕیارە زیاتر دەبن. هەوڵ دەدەین لەم چوارچێوەیەدا كاری دیپلۆماسی پێشبخەین، لەسەر ئەرزیش ئامادەكاری بۆ دەكەین. سیناریۆی هەرە خراپ لە بەرچاو دەگرین و بە گوێرەی ئەمە هەنگاو دەنێین و ئامادەكاری دەكەین.
پەیسەر: دوای دەستلەكاركێشانەوەی ماتیس دەرفەتی ئەوە ماوە ترەمپ لە بڕیارەكەی پەشیمان بێتەوە یان پەشیمان بكرێتەوە؟
د. عەبدولكەریم عومەر: لەناو ئەنجوومەنی سیناتۆران و كۆنگرێسیشدا چەندین دەنگ هەیە داوا دەكەن ترەمپ بڕیارەكە هەڵبوەشێنێتەوە. فەڕەنسیەكانیش ئاگاداریان كردینەوە، كە ئەوان بۆ ئەم مەبەستە گفتوگۆ لەگەڵ ئەمه‌ریكادا دەكەن. لەمبارەیەوە چاودێری بارودۆخەكە دەكەین، بڕیارەكە نوێیە و گەرمە.
پەیسەر : پلانی كشانەوە چۆنە؟ لەمبارەیەوە هەواڵ و زانیاری جیاواز هەیە؟
د. عەبدولكەریم عومەر: تا ئەستا لەسەر زەوی هیچ شتێك گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە. كاری هەماهەنگی وەكو كاتی بەر لە بڕیارەكەیە. ئەو چەك و تەقەمەنیەی دەگەیشتە رۆژئاوا، دوای بڕیارەكە بەهەمان شێوە دەگاتە رۆژئاوا. چەند دیپلۆماتكارێكی ئەوان هەبوو كە سەر بە وەزارەتی دەرەوە بوون، هەروەها چەند كارمەندێكی دیكە هەبوون كە كاری بوارە مەدەنیەكانیان لە ئەستۆ گرتبوو، ئەوان كشاونەتەوە. هێزە سەربازیەكانی ئەمریكا لە شوێنی خۆیانن، كاروانە سەربازییەكان كە لە باشووری كوردستان روو لە رۆژئاوا دەكەن، بەردەوامن، دوێنی (20 كانوونی یەكەم) 150 تڕێلە گەیشتە ناو خاكی رۆژئاوا. بەڵام بڕیارەكەی ترەمپ جەخت لە كشانەوەی هێزەكانیان لە 60 – 100 رۆژ دەكاتەوە.
پەیسەر : (21ى كانوونی یەكەم) ئەردۆغان گووتی:" ئۆپاراسیۆن بۆ سەر رۆژهەڵاتی فوڕات بۆ ماوەی شەش مانگ دوا دەخەین" لە پشت ئەم لێدوانەی ئەردۆغان چی هەیە؟
د. عەبدولكەریم عومەر: لێدوانەكەی ئەردۆغان كاردانەوەیە لە بەرامبەر هەڵوێست و كاردانەوەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە دژی بڕیارەكەی ترەمپ. هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و رای گشتی جیهان بە ئەمریكا دەڵێت:" كورد كە پێشەنگایەتی شەڕی داعشی كردووە، قوربانی زۆری داوە، چۆن رێگا دەدەیت توركیا هێڕشیان بكاتە سەر". پێموایە ئەردۆغان لەژێر گوشاری هەڵوێست و كاردانەوەی نێودەوڵەتی دایە، ئەردۆغان دەزانێت ئەگەر لەم ساتەوەختەدا هێڕش بكاتە سەر رۆژئاوا، كاردانەوەكان زۆر توندتر و بەرفراوانتر دەبن، بۆیە هەوڵ دەدات كاردانەوەكان خاو بكاتەوە.
دوورنیە وەكو هەموو جارێك درۆیەك هەڵبەستێت و شەش مانگ نەوەستێت تا پەلاماری رۆژئاوا بدات. مەبەستی ئەردۆغان لە دواخستنی پەلاماردانی رۆژئاوا خاو كردنەوەی كاردانەوەی نێودەوڵەتیە نەوەكو شتێكی دیكە. چونكە دوای ئەو هەموو قوربانیانە بە هەماهەنگی لەگەڵ هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی كوردی بەهێز كرد، ئەگەر ئێستا ئەو هاوپەیمانیەتیە پشت لە كورد بكات، هەموو ئەوانەی بە بەهێزبوونی كورد نیگەرانن هێڕش دەكەن. كە ئەمەش ئاڵۆزیەك لەناوچەكەدا دروست دەكات، سەدان دیلی داعش لە دەستی ئێمە دایە، بەهەزاران منداڵی ئەندامانی داعش لە كەمپەكانن، دەرگا كردنەوە لە بەردەم ئەمانە دەبێتە كارەساتێكی گەورە بەرەو كوێ دەچن. كە ژمارەیان لە 30 هەزار زیاترە و بیانین، وەكو ئەم ژمارەیەش داعشی خۆجێیش هەیە، ئەمانە مەترسین، كاتێك لەناوچەكە بۆشایی و ئاڵۆزیەك دروست دەبێت، ناوچەكە زۆر شێلۆتر دەبێت. بۆیە چۆن بڕیارەكەی ترەمپ ئاسایی نیە، بارودۆخەكەش ئاسایی نیە و نابێت. ئەم بڕیارە لە كاتێكی نائاسایی و ناسروشتی گیراوە. چی لە پشت مێزی بڕیارەكە خۆی حەشار داوە، چ رێككەوتنێك كراوە، ئەمانە قۆناغ بە قۆناغ ئاشكرا دەبن و ئاشكرا دەكرێن.
پەیسەر: دوای بڕیارەكەی ترەمپ رووسیا هیچ پەیامێكی بۆ بەرپرسە سیاسی و سەربازیەكانی رۆژئاوای كوردستان ناردووە؟
د. عەبدولكەریم عومەر: هیچ كاتێك پەیوەندیمان لەگەڵ رووسیادا نەپچڕاوە. لە مەسەلەی عەفریندا رێككەوتن لەگەڵ رووسیادا كراوە. بەڵام لای ئێمە ئەم رێككەوتنە تەنیا لەگەڵ رووسیادا نەكراوە، پێمانوایە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و ئەمریكا هاوبەش بوون لەم بڕیارەدا. لە مەسەلەی ئدلبیش كاتێك رووسیا ویستی هێڕش ئەنجام بدات، رایانگرت. ئەوەی رووسیای راگرت ئەمریكا بوو. هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەیتوانی هەمان ئەو بڕیارەی بۆ ئدلب گرتی بۆ عەفرینیش بگرێت، بەڵام نەیكرد. دەبینن لە دوای داگیركردنی عەفرین ئەو هەموو پێشێڵكاریەی كراوە، نەبۆتە رۆژەڤی میدیای جیهانی. ئەو هەموو پێشێڵكاریە كراوە، بەبێ ئەوەی كەس نوقە بكات. كۆمپلۆیەكی نێودەوڵەتی لەسەر عەفرین كرا، كە رووسیا هاوبەش بوو تیایدا. بەڵام دیسان رووسیا هێزێكی نێودەوڵەتی گرنگە، رۆڵی لەناو سوریادا سەرەكیە. ئێمە پەیوەندیەكانمان نەپچڕاندووە. لەبارەی بڕیارەكەی ترەمپ پۆتین پێشوازی لێكرد و گووتی هاوكار دەبێت بۆ چارەسەری قەیرانی سوریا. دوای كشانەوەی ئەمریكا ئەم ناوچەیە رادەستی رووسیا و ئێران دەكرێت.
پەیسەر: لە ئەگەری كشانەوەی ئەمریكادا، رووسیا رێگا بە توركیا دەدات هێڕش بكاتە سەر رۆژئاوای كوردستان؟
د. عەبدولكەریم عومەر: نەوەكو رووسیا بە تەنیا، پێموایە ئێرانیش بە هەمان شێوە رێگا نادات توركیا پەلاماری رۆژئاوا بدات. كاتێك ئەمریكا لە رۆژئاوا بوو، رووسیا زۆر سازشی بۆ توركیا كرد. هەوڵی دەدا توركیا لە ئەمریكا دووربخاتەوە. لە ئێستادا كاتێك ئەمریكا دەكشێتەوە، یاریەكە پێچەوانە دەبێتەوە. رۆڵی ئێران و سوریا لە هەڵوێستی رووسیا بەرامبەر توركیادا گرنگ دەبێت.
ئەوانە دەزانن بە درێژایی مێژوو توركیا هەر بستە خاكێكی گرتبێت، لێی نەكشاوەتەوە. هەروەها بە گوێرەی میساقی میللی كە هزر و لۆژیكی توركیا لەسەر ئەم میساقە بونیادنراوە، خاكی رۆژئاوا بەشێكە لە توركیا. 1923 كە سەدەیەك بەسەر رێككەوتننامەی لۆزان تێدەپەڕێت توركیا ئەم خاكە (مەبەستی رۆژئاوای كوردستانە) بەبەشێك لە خاكی توركیا لە قەڵەم دەدات. ئەم ناوچەیە زۆر دەوڵەمەندە، پەتڕۆڵ، سێ بەنداو، سەرچاوەكانی وزە، ناوچەی دابین كردنی خۆراكە بۆ تەواوی سوریا. پێموانیە ئێران و رژێم رێگا بە رووسیا بدەن تا دەرفەت بداتە توركیا بێتە ناو رۆژئاوا.
بەدرێژایی مێژوو هیچ كاتێك ئێران و توركیا رێككنەكەوتوون، هەریەك لەم دوو وڵاتە پێشەنگی بۆ پڕۆژەیەكی جیاواز دەكات، یەكێكیان پێشەنگی پڕۆژەی سوننە دەكات، ئەوەی دیكەیان شیعە. سەركەوتنی هەریەكێكیان بنكەوتنی ئەوەی دیكەیە. ئەوەی وایكرد، رووسیا، توركیا و ئێران بگەنە یەكتر، بەرەنگاربوونەوەی پڕۆژەی ئەمریكا بوو. بەڵام بۆ مەسەلەی كوردی جیاوازە، توركیا، ئێران، سوریا و عێراق لە بەرەنگاربوونەوەی كورد دا هەموو كێشەكانیان هەڵدەواسن. پێموایە كاتێك ئەمریكا دەكشێتەوە، گۆڕانكاری لەسەر زەوی دروست دەبێت، ناكۆكی لەناو ئەو هاوپەیمانیەتیە دروست دەبێت.
پەیسەر : ماوەیەكی درێژە رەخنە لە دیپلۆماسیەتی رۆژئاوادا دەگیرێت. ئاماژەت پێكرد كە پێشێلكاریەكانی ناو عەفرین نەبوونە رۆژەڤی جیهان و رای گشتی نەیبینی. لە مەسەلەی بڕیارەكەی ترەمپ لەمەڕ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و بگرە لە رووداوەكانی بەر لەم بڕیارەش سستی و لاوازیەك لە دپلۆماسیەتی رۆژئاوادا دەبینرێت. لەبارەی ئەم رەخنەیە چی دەڵێیت؟
د. عەبدولكەریم عومەر: ئەوەی لە سوریادا روودەدات، بە جەنگی سێیەمین جیهان بەناو دەكرێت. چاوی هەموو جیهان لەسەر سوریایە، هەركەس دەخوازێت ئەو گۆڕانكاریانەی روودەدەن، بە گوێرەی بەرژەوەندیەكانی بێت. مەسەلەكە زۆر قوڕس و بەرفراوانە. لە مەسەلەی كۆبانێدا لەبەر ئەوەی بڕیارێكی نێودەوڵەتی هەبوو كە نابێت كۆبانێ بكەوێتە دەست داعش بە مانگان لە رۆژەڤی میدیای جیهانی و رای گشتی دابوو. لە كاتی پڕۆسەی داگیركردنی عەفریندا بە دەیان بەڵگەمان ئامادە كرد، بەڵام نەكرایە رۆژەڤ. راگەیاندنی جیهانی ناوەندێكی هەیە، كاتێك بخوازێ شتێك بكاتە رۆژەڤ، دەبێتە رۆژەڤ، بەڵام ئەگەر خوازیارنەبوون ئەو مەسەلەیە نابێتە رۆژەڤ چەند مەترسیدار و گرنگیش بێت.
خۆڕاگریەكی بێ وێنە لە عەفریندا لە ماوەی 58 رۆژدا ئەنجامدرا، ئەو هەموو پێشێڵكاریە روویدا، بەڵام نەكرایە رۆژەڤ. ئێمە هەوڵمانداوە لەم رووەوە هاوسەنگیەك دروست بكەین، بەڵام چەندین ئیمپراتۆریەتی راگەیاندن لەدژی ئێمە بەگەڕ كەوتوون. ئێمە لەمبارەیەوە هەژارین. ئەلجەزیرە و ئەلعەرەبیە لەدژی ئێمە شەڕی جاڕداوە. بۆیە باری ئێمە زۆر قوڕسە.
پەیسەر: هێزێكی عەرەبستانی سعودی و ئیمارات لە دەوروبەری دێرەزوور هەیە. ئەوانە لەبارەی بڕیارەكەی ترەمپ چی دەڵێن؟ هیچ پەیامێكتان لەوان پێگەیشتووە؟
د. عەبدولكەریم عومەر: نەخێر. ئەوان لە چوارچێوەی هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی چوونەتە ئەوێ. لەمبارەیەوە هیچ گفتوگۆیەك لەگەڵ ئێمەدا نەكراوە.