04:37 - 30/12/2019
ئه‌و پێنج ڕووداوه‌ی پێشبینیده‌كرێت ساڵی 2020 جیهان له جه‌نگی جیهانیی سێیه‌م نزیكبخاته‌وه
جیهان ساڵی 2019 به كۆمه‌ڵێك كێشه و ململانێی چاره‌سه‌ر نه‌كراو جێده‌هێڵێت، به‌شێك له‌و ململانێیانه چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌یان لێده‌كرێت ساڵی 2020 جیهان به‌ره‌و مه‌ترسیی گه‌وره‌ی وه‌ك جه‌نگی جیهانیی سێیه‌م به‌رن، ئه‌وه به‌شێكه له دیدی "ڕۆبه‌رت فارلای" كه بابه‌تێكی له گۆڤاری "national interest" بڵاوكردوه‌ته‌وه و بۆچوونی وایه، پێنج ناوچه‌ی جیهان ڕۆڵیان ده‌بێت له‌وه‌ی جیهان به‌ره‌و "جه‌نگی جیهانیی سێیه‌م" به‌رن.
ئیسرائیل – ئێران
ڕۆبه‌رت فارلای له‌سه‌ره‌تای بابه‌ته‌كه‌یدا تیشكده‌خاته سه‌ر ئه‌و ململانێیه له‌نێوان ئێران و ئیسرائیل هه‌یه، بۆ ساڵی داهاتوودا شه‌ڕی به‌وه‌كاله‌تی نێوان ئه‌و دوو وڵاته ڕوو له هه‌ڵكشان ده‌كات، له لوبنان ئێران له ڕێگه‌ی میلیشیاكانییه‌وه، هه‌وڵی لێدان له ئیسرائیل ده‌دات، له‌به‌رامبه‌ریشدا ته‌لئه‌بیب ده‌سته‌وه‌ستان نابێت و له سوریا و عێراق و لوبنان به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئێران ده‌كاته ئامانج.
ئیسرائیل هه‌ر به‌ته‌نیا له ڕووی سه‌ربازییه‌وه به‌رامبه‌ر ئێران ناوه‌ستێته‌وه، به‌ڵكو هه‌وڵده‌دات له ڕووی دیبلۆماتییه‌وه كار بۆئه‌وه‌ی بكات هێزه نه‌یاره‌كانی ئێران كۆبكاته‌وه.
فارلای پێشبینی پێكدادانی توندی نێوان ئێران و ئیسرائیل ده‌كات، به‌ڵام له‌هه‌مانكاتیشدا هۆشداریده‌دات له‌وه‌ی كاریگه‌ری ئه‌و پێكدادانه ڕاسته‌وخۆ له‌سه‌ر بازاڕی جیهانیی نه‌وت ڕه‌نگده‌داته‌وه، چونكه سعودییه به‌شێك ده‌بێت له‌و لایه‌نانه‌ی پریشكی ئاگره‌كه‌ی به‌رده‌كه‌وێت، هه‌ر جۆره مه‌ترسییه‌كیش له‌سه‌ر بازاڕی نه‌وت دروستببێت، ڕاسته‌وخۆ ئه‌مریكا و ڕوسیا ناچار ده‌بن ده‌ستوه‌ردانی به‌په‌له بكه‌ن.
توركیا
به‌هۆی كڕینی سیستمی به‌رگریی موشه‌كی ئێس-400 و له‌شكركێشی توركیا بۆ نێو سوریا و لێدان له‌هێزه‌كانی سوریا دیموكرات كه هاوپه‌یمانی ئه‌مریكا بوون له‌شه‌ڕی دژ به داعش، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی گرژیی كه‌وتووه‌ته په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان واشنتۆن و ئه‌نقه‌ره، له هه‌مانكاتیشدا گومان له چاره‌نوسی ئه‌و دوو وڵاته و به‌رده‌وامیی په‌یوه‌ندییه دۆستانه‌كه‌یان هه‌یه.
ڕه‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان، سه‌رۆك كۆماری توركیا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی داخستنی ئینچه‌رلیك له ئه‌مریكا ده‌كات، له‌هه‌مانكاتیشدا نایشارێته‌وه كه وڵاته‌كه‌ی خواستی ئه‌وه‌ی هه‌یه ده‌ستی به چه‌كی ئه‌تۆمی بكات، هه‌ربۆیه فارلای پێشبینیده‌كات ئه‌ردۆغان نه‌توانێت ئاسان ده‌ست به‌سه‌ر چه‌كه ئه‌تۆمییه‌كه‌ی بنكه‌ی ئینچه‌رلیكدا بگرێت، خۆ ئه‌گه‌ر كارێكی له‌و شێوه‌یه‌ش بكات ئه‌وا هه‌رگیز ناتوانێت كۆده‌كانی ئه‌و چه‌كه ئه‌تۆمییه بشكێنێت.
یه‌كێكی دیكه له‌و بابه‌تانه‌ی له‌ساڵی داهاتوودا ده‌كه‌وێته سه‌نگی مه‌حه‌كه‌وه ئاینده‌ی ڕێكخراوی په‌یمانی باكوری ئه‌تڵه‌سی (ناتۆ)یه، ئه‌ویش به هۆی توركیا و پێشێلكارییه‌كانی ئه‌و وڵاته‌وه، هه‌ربۆیه ماڵئاوایی ئه‌مریكا و توركیا له‌یه‌كتر نزیكترین ئه‌گه‌ره كه چاوه‌ڕوانی ڕوودانی ده‌كرێت.
كشمیر
دۆخی كشمیر مایه‌ی نیگه‌رانیی نێوده‌وڵه‌تییه، پاكستان و هیندستان تا ئێستا نه‌یانتوانیوه كێشه‌كانیان له‌باره‌ی هه‌رێمی كشمیره‌وه بگه‌یه‌ننه چاره‌سه‌ر، ئه‌وه‌ی دۆخه‌كه‌ی بۆ بڕیار لێدان سه‌خت كردووه ئه‌وه‌یه هه‌ردوو وڵاته‌كه خاوه‌نی چه‌كی ئه‌تۆمین، كه ئه‌گه‌ری هه‌یه له هه‌ر حاڵه‌تێكدا دژ به یه‌ك به‌كاریبهێنن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی پاكستان و هیندستان خۆیان له ململانێدان له‌سه‌ر كشمیر، له پشت ئه‌وانیشه‌وه دوو هێزی گه‌وره‌تر له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته له ململانێدان ئه‌وانیش ئه‌مریكا و چین-ه.
دۆخی كشمیر ده‌گاته ئاستێك ده‌بێته كاره‌ساتێكی نێوده‌وڵه‌تی و له ململانێی دوو هێزی گه‌وره‌وه ده‌بێته ململانێیه‌كی نێوده‌وڵه‌تی.
كۆریای باكور
هه‌رچه‌نده ساڵی 2019 ساڵێكی هیوابه‌خش بوو بۆ په‌یوه‌ندی ئه‌مریكا و كۆریای باكور، به‌ڵام پێده‌چێت له كۆتا ڕۆژه‌كانی ساڵدا هه‌موو هیواكان به‌ره‌و كزبوون بچن، چونكه تا ئێستا كۆریای باكور ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی نه‌ناوه كه به دڵی ئه‌مریكایه.
دۆناڵد تره‌مپ، سه‌رۆكی ئه‌مریكا ده‌یه‌وێت له‌گه‌ڵ كۆریای باكور له‌باره‌ی چه‌كی ئه‌تۆمیی ئه‌و وڵاته‌وه بگاته ڕێككه‌وتنێكی وه‌ها، كه له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی ساڵی داهاتووی ئه‌مریكا ده‌ستكه‌وتێكی گه‌وره‌بێت بۆ تره‌مپ، به‌ڵام كۆریای باكور تا ئێستا واینابینێت ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا سودێكی ئه‌وتۆی بۆ وڵاته‌كه‌ی خۆی تێدایه.
تره‌مپ هێشتا چاوه‌ڕێیه له كیم جۆن ئون-ه‌وه دیاری سه‌ری ساڵی نوێی پێبگات، دیارییه‌كه‌ش به‌واتای ڕازیبوونی كۆریای باكوره به مه‌رجه‌كانی ئه‌مریكا بۆ ڕێككه‌وتن، چونكه ئه‌مریكا ده‌یه‌وێت ئه‌و بیرۆكه‌یه له خه‌یاڵی خۆیدا لابه‌رێت كه كیم جۆن ئون "خیانه‌ت"ی كردووه له به‌ڵێنه‌كانی به‌رامبه‌ر ئه‌مریكا، به‌ڵام هه‌نگاوه‌كانی پیۆنگ یانگ زیاتر ئه‌مریكا نزیكده‌كاته‌وه له‌و ڕاستیه‌ی، كه پێویست ده‌كات واشنتۆن هێزی خۆی نیشانی كۆریای باكور بدات.
چین و ئه‌مریكا
دیاترین ئه‌و گرژی و ململانێیانه‌ی ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌ری له‌سه‌ر جیهان له ڕووه سیاسی و ئابوورییه‌كه‌وه هه‌یه، په‌یوه‌ندیی خراپی چین و ئه‌مریكایه، هه‌رچه‌نده سه‌رۆكی هه‌ردوو وڵاته‌كه ده‌ڵێن مه‌به‌ستیانه بگه‌نه ڕێككه‌وتن و كۆتایی به جه‌نگی ئابووریی بهێنن، به‌ڵام هیچ ئاماژه‌یه‌كی به‌هێز به‌دیار نه‌كه‌وتووه كه بیسه‌لـمێنێت ئه‌مریكا و واشنتۆن له ڕێككه‌وتنه‌وه نزیكن وه‌ك له پێكدادان.
چین سه‌رقاڵی باشكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانیه‌تی له‌گه‌ڵ ڕوسیا، ئه‌مریكاش له‌ناوچه‌كه‌دا هاوپه‌یمانه‌كانی خۆی كه نه‌یاری چینن وه‌ك كۆریای باشوور و ژاپۆن كۆده‌كاته‌وه، تره‌مپ ده‌یه‌وێت له‌ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌ی خۆیدا له ڕووبه‌ڕوبونه‌وه‌ی چین به‌رده‌وام بێت، ته‌نانه‌ت ساڵی داهاتوو ڕه‌نگه كار بگاته ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی سه‌ربازیی له باشوور و ڕۆژهه‌ڵاتی ده‌ریای چین.
هه‌مووان چاوه‌ڕێی ئه‌مریكان
جیهان چاوه‌ڕێی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكایه، وڵاتانی هاوپه‌یمان و ئه‌وانه‌یشی كه نه‌یاری ئه‌مریكان چاویان له‌سه‌ر ئه‌وه‌یه كێ ده‌بێته ئاڕاسته‌كه‌ری سیاسه‌تی چوارساڵی داهاتووی ئه‌مریكا؟ ئه‌گه‌ر جۆ بایدن، كاندیدی دیموكراته‌كان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا سه‌ركه‌وتوو بێت و له تره‌مپ بباته‌وه، ئه‌وا ئه‌مریكا و كۆریای باكوور له‌لایه‌ك و ئه‌مریكا و توركیا له‌لایه‌كی دیكه جیهان له مه‌ترسییه‌كی گه‌وره نزیكده‌بنه‌وه.
خۆ ئه‌گه‌ر تره‌مپ سه‌ركه‌وتوو بو و توانی بۆ جاری دووه‌م ببێته‌وه به‌سه‌رۆكی ئه‌مریكا، ئه‌وا چین پرسه ده‌گێڕێت، چونكه تره‌مپ له‌یه‌كه‌م ڕۆژی ده‌ستبه‌ركاربوونیه‌وه له دژایه‌تیكردنی چین نه‌وه‌ستاوه، ئه‌گه‌ر ژماره‌ی تویته‌كانی تره‌مپ له‌ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی كۆبكرێته‌وه، به‌شێكی زۆری به‌ر لێدوانه تونده‌كانی ده‌كه‌وێت به‌رامبه‌ر به چین.
له‌كۆتایدا نوسه‌ر پێیوایه بابه‌ته‌كه ناكرێت ته‌نیا له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا بچوكبكرێته‌وه، چونكه ململانێی ئه‌و وڵاتانه‌ی باسكران له‌گه‌ڵ یه‌ك هه‌ر بۆخۆی قابیلی ئه‌وه‌یه جه‌نگێكی جیهانیی لێبكه‌وێته‌وه.