03:12 - 25/12/2019

ئایا بایكۆت دەرەقەتی ئابوریی چین دێت؟‌

پەیسەر

چەند رۆژێكە بانگەشەی بایكۆتی شتومەكی چینی لەنێو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و هەندێك میدیا بووەتە جێی قسەوباس، بەو ئامانجەی فشار بخرێتە سەر وڵاتی چین كە دەست لە كوشتاری ئیگۆره‌ موسوڵمانه‌كان هەڵبگرێت، بەدەر لەوەی چەوساندنەوەی ئیگۆرەكان پەیوەندی بە چییەوە هەیە، قسە لەسەر ئەوەیە ئایا كورد لە كوێی هەژموونی ئابووری چین دایە؟ ئایا كورد دەتوانێت پەیامەكەی بگەیەنێتە وڵاتی چین؟ ئەمە لە كاتێكدایه‌ كەچین وڵاتانی جیهانی كردووە بە ژێر هەناردەكانییەوە، بەجۆرێك ماوەیەكله‌مه‌وبه‌ر سەرۆكی ئەمەریكا هاواری لێھەستاو گوتی،خەریكە بەرهەمە چینیەكان ئەمەریكا كۆنترۆڵ دەكەن، گریمان كورد لەدوای پەیامەكەی بۆ ئەردۆغان و ڕژێمەكەی بایكۆتەكەی سەری گرت، پرسیار ئەوەیە ئەگەر شتومەكی چینی لە بازاڕ كۆبكەینەوە، یان بەكاریان نەهێنین بەكوێ دەگەین؟ بۆئەوەی وەڵامێكی وردی ئەو پرسیارە بده‌ینه‌وه‌ دەبێت ئاوڕێك لە ئابووری چین بدەینەوە.

لە مانگی سێبتەمبەری ڕابوردوودا 28 وڵاتی عەرەبی بەمەبەستی پەرەپێدانی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتی چین لوتكەی پەیوەندییە ئابووریەكانی نێوان چین و وڵاتەكانی خۆیان بە سەرپەرشتی كۆمكاری عەرەبی كۆنفراسێكی تایبەتیان بەڕێوەبرد، لەو كۆنفرانسه‌دا بابەتە ئابوورییەكان تەوەری سەرەكی بوون و هیچبابەتێكی ئاینی و چەوساندنەوەی موسڵمانەكانی ئیگۆر نه‌خرابووه‌ بەر باس، لەلایەكی دیكەشەوە عەرەبستانی سعودیەو ئوردن و پاكستانیش پشتیوانییان لە چین كردووە، لەبەرئەوەی ئیگۆرەكان توندوتیژییان ئەنجامداو ەو پەیوەندییان بە ڕێكخراوە ئیسلامییە توندڕەوەكانەوە هەبووە، بەڵام لە هەندێك وڵاتی عەرەبی و كوردستان و لەڕێی تۆڕی كۆمەڵایەتییەوە هەڵمەتێكی توند بۆ سەر چینیەكان دەستیپێكردووە. بەشێكی تری شارەزایانی دۆخی ئیگۆرەكان باس لەوە دەكەن ئەوەندەی چەوساندنەوەیان پەیوەندی بە توركبوونیان و پشتگیری توركیاوە و هانیانه‌وه‌هه‌یه‌ ئەوەندە پەیوەندی بە ئایینه‌كه‌یانه‌وه‌ نییە. هەر چۆنێك بێت كاری ئەم ڕاپۆرتە باسكردنە لە ئابووری بەهێزی چین و دواجار بینینەوەی وڵاتانی عەرەب و كوردە لەبەردەم پەیكەری زەبەلاحی ئابووری وڵاتی چیندا، بۆ ئەو مەبەستە چەند نموونەیەك دەخەینە بەرچاو.

بە پێی ڕاپۆرتی ساڵانەی ده‌زگای وه‌به‌رهێنانی چین ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان وڵاتانی عەرەب و چین به‌راورد به‌ ساڵی 2017 لە ساڵی 2018دا به‌ڕێژه‌ی 28% بەرزبووەتەوە، بەو پێیەش قەبارەی هاوردەكردنی كاڵا چینیەكان بۆ وڵاتانی عەرەب (224.3)ملیار دۆلار بووە. قەبارەی پرۆژەكانی وڵاتی چین لە بواری بیناسازییدا لە وڵاتانی عەرەبی 36.6 ملیار دۆلارە.
بە پێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان ئابووری چین پانتاییەكی گەورەی وڵاتانی عەرەبییداگیركردووە و بەردەوام بەرەو زیادبوون دەچێت، لە ساڵی 2004، دا 36.7 ملیار دۆلار بووە، بەڵام لە كۆتایی 2018دا گەیشتوەتە  224.3 ملیار دۆلار، نەك هەر لە بواری بازرگانیدا چین ئاماده‌یی گەورەی لەوڵاتانی عەرەبیداهەیە ، بەڵكو 23 ملیار دۆلاری وەك هاوكاری داوەتە وڵاتە عەرەبیەكان و 20 ملیاری دیكەشی بۆ ئاوەدانكردنەوە پێ بەخشیون. ئەمە جگە لەو هاوكارییانەی پێشكەشی یەمەن و سوریا و ئوردن و لوبنانی كردووه‌ بەبڕی 90.6 ملیار دۆلار.

لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا (2019) عەربستانی سعودی بە به‌های  28 ملیار دۆلار 12 ڕێكەوتننامەی بازرگانی هاوبەشی لەگەڵ چین واژۆكردووە. كۆمپانیای نیشتمانی نه‌وتی سعودیه‌ش (ئارامكۆ) بەبڕی زیاتر لە 10 ملیار دۆلار پاڵاوگەیەكی هەمەچەشنی گەورەی لە وڵاتی چین دامەزراندووە، كە له‌ بەرهەمهێنانی پترۆكیمیاوی و پیشەسازییەكانی تری بواری نەوتدا بەكاردێت.
لە مانگی تەمموزی 2019دا ئیمارات 16 بۆندی گەورەی لە بواری ئابووری و نەوت و ژینگەپارێزی لەگەڵ چین دا ئەنجام داوە، لە پرۆژەیەكی دیكەی ئیماراتدا لە وڵاتی چین دروستكردنی پرۆژەیەكی گەشت و گوزاری گەورەیە لە نزیك فڕۆكەخانەی داكسینگی نێودەوڵەتی بە بڕی 11 ملیار دۆلار. ئەمە لە كاتێكدایه‌ كڕینی نه‌وتی ئیمارات له‌لایه‌ن چینه‌وه‌ بەرزدەبێـەوە، ئامارەكانی 2018 دەڵێن تا كۆتایی ساڵ ئیمارات به‌ به‌ای 107.7 ملیار دۆلار نه‌وتی به چین فرۆشتووه‌.
سێ وڵاتی عەرەبی هەن كە چین بۆ هاوردەكردنی نەوتپشتیان پێدەبەستێت، ئەوانیش عەرەبستانی سعودی بە بڕی 29.7 ملیار دۆلار، عێراق بە بڕی 22.4 ملیار دۆلار، پاشان سوڵتاننشینی عومان دێت بە بڕی 17.3 ملیار دۆلار.

وەنەبێت مامەڵەی هەمە لایەنەی چین تەنها لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بێت، بەڵكو زۆرینەی وڵاتانی جیهان لەژێر هەژموونی ئابووری چین دان، لەوانەش ئەمەریكاو وڵاتانی ئاسیا، بە تایبەتی. بە پێی ئامارەكانی ئەمەریكا تا مانگی تشرینی یەكەمی 2019 قەبارەی هاوردەكردنی كاڵای چینی 382 ملیارو 106 ملیۆن دۆلار بووە، ئەمە سەرەڕای بەرزكردنەوەی گومرگ و باجی سەر شمەكە چینیەكان بە ڕێژەی 20%، تەنانەت ئامێرە ئه‌لكترۆنیه‌كانی چین ئەوەندە چوونەتە بازاڕەكانی ئەمەریكاوە خەریك بوو –هواوی- سەرجەم بازاڕەكانی ئەمەریكا كۆنترۆڵ بكا.
هەناردەی چین بۆ وڵاتانی ئاسیا بۆ ساڵی 2018 بەم شێوەیە بووە بە ملیار دۆلار، هۆنگ كۆنگ 303، ژاپۆن 174.2 ، كۆریای باشوور 109، ڤێتنام 84، هیندستان 76.9، سەنگاپوورە 49.8، تایوان 48.7، رووسیا 48 ، مالیزیا 45.8 .

بەهەمان شێوەی وڵاتانی دیكە ئەڵمانیا بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كە ساڵانە بە بڕی نزیكەی 77 ملیار دۆلاربەرهەمە چینیەكان هاوردە دەكات، دوای ئەویش هۆڵەندایە بە بڕی 73.1 ملیار دلاۆر، پاشان بەریتانیا دێت بە بڕی 57 ملیار دۆلار.
لە هەمان كاتدا چین كیشوەری ئەفریقای فەرامۆش نەكردووە، چین لە دەیان وڵاتی ئەو كیشوەرەدا چەندین كۆمپانیای گەورەو بچووكی كردووەتەوە، لەوانەش 920 كۆمپانیای جۆراوجۆریان لە نەیجیریایە و لە زامبیاش 861 كۆمپانیا، ساڵانە بە بڕی 500 ملیار دۆلار وەبەرهێنان دەكات. بەپێی ئامارە رۆژنامەوانیەكان هەناردەكردنی كاڵاكانی چین تەنها لە ساڵی 2018دا لە 2 ترلیۆن دۆلارزیاتر بووە.

به‌گوێره‌ى راپۆرتێك كه‌ دامه‌زراوه‌ی (price water house coopers) بڵاویكردووه‌ته‌وه‌ تا ساڵى 2030 وڵاتانى تازه‌ گه‌شه‌ندوو له‌ رووى ئابوورییه‌وه‌ جێ به‌ وڵاتانى ئابووری به‌هێزى دنیا لێژده‌كه‌ن و نه‌خشه‌ى ئابووری دنیاش ده‌گۆڕێت.
پێوه‌ری ده‌ستنیشانكردنى به‌هێزترین ئابووری جیهانى تا ئێسته‌ له‌سه‌ر هه‌مان بیردۆزی گۆستاف كاسل كه‌ ساڵى 1920 دایڕشتووه‌ ده‌ڕوات، كه‌ پشت به‌ به‌رهه‌مى خۆماڵى ده‌به‌ستێتبه‌راورد به‌ كۆی به‌رهه‌مى جیهانى، به‌و بیردۆزه‌ش هێزى ئابووری ئه‌و وڵاته‌ له‌ ریزبه‌ندى جیهانى ده‌ستنیشان ده‌كرێت كه‌ له‌مه‌دا به‌های دراوى ئه‌و وڵاته‌ به‌راورد به‌ به‌هاى دراوی كار پێكراوی نێوه‌ده‌وڵه‌تی رۆڵ ده‌بینێ.
به‌گوێره‌ى راپۆرته‌كه‌ى دامه‌زراوه‌ى (price water house coopers) تا ساڵى 2030، وڵاتی چین دێته‌ ریزبه‌ندی یه‌كه‌م و به‌رهه‌می خۆماڵى ده‌گاته‌ 38 ترلیۆن و هه‌شت ملیار دۆلار. دواى ئه‌و ئه‌مه‌ریكا له‌ پله‌ى دووه‌م دێت به‌ 24 ترلیۆن و 475 ملیار دۆلار، له‌ پله‌ى سێیه‌میش هیندستان دێت به‌ 19 ترلیۆن و 511 ملیار دۆلار، پاشان ژاپۆن به‌ پێنج ترلیۆن و 606 ملیار دۆلار, ئیندۆنیسیا به‌ پێنج ترلیۆن و 424 ملیار دۆلار له‌ پله‌ى پێنجه‌مدا ده‌بێت.

ماوەیەكە لەنێو تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بوك و تویتەر ژمارەیەكی زۆر هاشتاگ و كەمپین بۆ بایكۆتكردنی كاڵا چینیەكانڕاگەیەنراوە ، لەبەرئەوەی لە دژی موسڵمانەكانی هەرێمی ئیگۆره‌،بەڵام كاتێك وردەكاریەكانی نێو ڕاپۆرتە ئابوریی و میدیاییەكان دەخوێنیتەوە لەوە تێدەگەیت كە هەوڵێكی لەو شێوەیە دەرئەنجامێكی ئەوتۆی نابێت و كاریگەریی لەسەر ئابووری چین دروست ناكات، هەرچی وزەیەكیش لەو بوارەدا خەرج بكرێت بە زایە دەچێت. نە چین واز لە كوشتاری ئیگۆرەكان دەهێنێت و نە ئابوورییەكەشی زیانی بەردەكەوێت.