01:01 - 24/12/2019

شەحروور و شڵەقاندنی گۆمی مەنگ، خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ دەقەكانی قورئان‌

پەیسەر

كاتێك باس لە شرۆڤەی ئایەتەكانی قورئان دەكرێت، یەكسەر پەنا دەبرێتە بەر تەفسیرە كۆنەكان، كاتێكیش دەگوترێت تەفسیری كۆن، مەبەست لەوە نیە كە لەپەڕەی زەرددا نوسرابێت و مێژووەكەی بۆ چەند سەد ساڵێك لەمەو پێش بگەڕێتەوە، بەڵكو ئەو تەفسیرانەش دەگرێتەوە كە لەنێو لاپەڕەی دیجیتاڵیدا هەن، بەڵام بە هەمان هزرو بە هەمان چاوی چەند سەد ساڵ لەمەوبەرەوە بینرابێت، كاتێكیش خوێندنەوەو تەفسیرێكی نوێ بەمانا زانستیەكەی دێتە پێشەوە، زۆرینە رەخنەی توندی لێدەگرن، تا ڕادەی تەكفیرو تەنانەت بە كوشتن و لەناوبردنی، ئەوەش لە مێژووی ئیسلامیدا شتێكی نوێ نیە. هەرچۆنێك بێت لە جیهانی ئیسلامیدا ئەوانەی كار لەسەر بەعەقڵانیكردنی دەقە ئیسلامیەكان دەكەن، یان ڕاستتر بە عەقڵ دەقە ئیسلامیەكان شرۆڤە دەكەن بە پەنجەكانی دەست دەژمێردرێن. یەكێك لەو كەسانە ئەندازیاری بەناوبانگی سووری محەمەد شەحروورە.

محەمەد شەحرور چەند رۆژێك پێش لە ئێستا لە تەمەنی 81 ساڵیدا كۆچی دووایی كرد، شەحروور لە جیهانی ئیسلامیدا قسەی زۆری لەسەر كراوە، بەجۆرێك شەقامی خوێندەوارو رۆشنبیرانی ئیسلامی كردووەتە دوو بەرەی دژ بەیەك، هەندێك پشتیوانی دەكەن و پێیان وایە بیریارو داهێنەرێكی نوێیە بۆ خوێندنەوەی دەقە ئیسلامیەكان و هەندێكی دیكەش لەدژی دەوەستنەوەو تەكفیری دەكەن و پێیان وایە خەڵەفاوی ئەو ساڵانەیە كە لە روسیا خوێندویەتی و چووەتە ژێر فیكری ماركسیزمەوەو دواجار بیرۆكەكانی ماركسیەتی بەباڵای دەقەكانی قورئاندا بڕیوە. شەحروور شرۆڤەكارێكی دەقەكانی قورئانە بەڵام بە گیانی سەردەمیانەو  میكانیزمی زمان بەكاردەهێنێت و لە دژی هەموو چەقبەستێكی مرۆڤە.

 توێژینەوەكانی پڕخوێنەرترین كتێبەكانی ئەو كەسانە بووە كە بەداوی خوێندنەوەیەكی دیكەی ئیسلامن 

شەحروور لە 1938 لە دیمەشقی سوریا لەدایك بووە، باوك و دایكی ژیانێكی مام ناوەندیان هەبووە، لە كاتێكدا باوكی سەرقاڵی بۆیاخچێتی بووە، شەحروور هاتوەتە دونیاوە، ساڵی 1958 خوێندنی ئامادەیی تەواو دەكات و بۆ خوێندنی بڕوانامەی ئەندازیاریی شارستانی دەچێتە مۆسكۆ، 1964 بڕوانامە بەدەست دێنێت و دەگەڕێتەوە سوریا و دەبێـتە مامۆستای وانەبێژی كۆلێژی ئەندازیاریی لە دیمەشق،  لە 1968 دەچێتە ئیرلەنداو بڕوانامەی ماستەر بەدەست دەهێنێت و لە 1972 دا بڕوانامەی دكتۆرا لە میكانیكی دا لە مۆسكۆ بە دەستدەهێنێت، هەرچەندە بڕوانامەی ئەكادیمی شەحروور دوور بوو لە توێژینەكانی لە بواری قورئان و زمانەوانی قورئاندا بەڵام شارەزاییەكانی ئەو ببونە جێگەی قسەو باس، توێژینەوەكانی پڕخوێنەرترین كتێبەكانی ئەو كەسانە بووە كە بەداوی خوێندنەوەیەكی دیكەی ئیسلامن ونایانەوێت لە ڕێگەی موفەسیرو بیرمەندەكانی سەدەكانی پێشوەوە ئیسلام بناسن، هەربۆیە بە هەردوو دیوی باش و  ناباش لەبارەیەوە قسەكراوە.

شەحروور باس لەوە دەكات كاتێك گەنج بووەو لە وتارێكی رۆژی هەینی دا گوێی لە وتاربێژەكە بووە گوتویەتی: خودا گەردوونی بەو گەورەییە لەبەرخاتری پێغەمبەری ئیسلام دروستكردووە، ئیتر ئەوی خستۆتە سەر بیركردنەوەو گوتویەتی هیچ ژیرییەك ئەمە وەرناگرێت و پێچەوانەیە لەگەڵ ژیری تەندروست و دەست لێنەدراو، پاشان دەڵێت دووەم شتێك كە مێشكی وروژاندم و خستمیە دونیای بیركردنەوەو توێژینەوە لە ساڵی 1967 دا بوو، بۆ یەكەمجار كە گوێم لە وتارێكی هەینی بوو، كە دەیگوت ئێمە بۆیە لەبەرامبەر ئیسرائیل شكستمان هێنا چوون ژنەكانمان ڕووت و بێ حیجاب بوون، لە هەمان كاتدا گوێم لێبوو هاوڕێیەكی ماركسیش شكستەكەی ئەخستە سەربەڕۆژووبوونی سەرربازەكانی عەرەب لە مانگی ڕەمەزاندا ، من ئیتر كەوتمە بیركردنەوەی قووڵ لەوێوە تێگەیشتم ژییریی و عەقڵی عەرەبی كێشەی گەورەی تێدایە، تێگەیشتم كە پێوستی بە كاركردنی زۆر هەیە لەسەریی.

یەكەم بۆچوونەكانی شەحروور لەوێوە دەستیان پێكرد كە لە نێو كتێبێكدا بەناوی (الكتاب و القران)دایە، ئەو دەڵێت لە چەند شوێنێكی قورئاندا (هدی للناس و هدی للمتقین)ی تێدایە، ئەوانەی كە باسی كتێبە بەمانای ئەوە دێت كە ڕێنمایی یە بۆ خەڵكییە بەگشتی بەڵام ئەوەی بە مانای قورئان دێت تەنها بۆ لە خوا ترس و موسڵمانەكانە، بەو پێیەش بێت (كتاب و قران) دوو شتی لەیەك جیاوازن، خۆ هەمووشمان دەزانین كە هەموو خەڵك لە خواترس و موتەقی نین، ئەم بۆچوونە بووە سەرەتای شڵەقاندنی گۆمی مەنگی ئەو بۆچوونانەی كە چەند سەدە بوو لە ڕێگەی شرۆڤەكاران و مێژوو نووسان و ڕاوییەكانی فەرموودەوە دروست ببون.

دواتر لەبارەی ئەو موعجیزانەی كە كتێبەكانی ژیاننامەی پێغەمبەر (د.خ) و مێژوو نوسان دەیدەنە پاڵ پێغەمبەری ئیسلام، شەحروور باس لەوە دەكات لە سەردەمی عەباسیەكاندا زۆرینەی موعجیزەی پێغەمبەرەكانی تر بە تایبەتی عیسا دراوەتە پاڵ پێغەمبەری ئیسلام، هۆكارەكەشی بۆ (غیرە)كردن دەگێڕێتەوە كە نوسەر و مێژوو نوسەكان هەیانبووە بەرامبەر پێغەمبەرەكانی دیكەوو پێیان خۆش بووە هەموو ئەو شتانە بدەنە پاڵ پێغەمبەری ئیسلام، لە هەمان كاتدا داڕشتنی ئەو زاراوەو دەستەواژانەی كە خەڵكی پێ تاوانبار كراوەو تەكفیری خەڵكی پێكراوە دووبارە گەڕاندویەتیەوە بۆ سەردەمی عەباسیەكان و دەڵێت ئەوەندەی سیاسەت لە پشتی بڕیارەكانەوە بووە ئەوەندە فیكرو دین پاڵنەرنەبووە، ئەم بۆچوونەش دووبارە بووەتەوە مایەی قسە لەسەركردن.

یەكێكی تر لەو كێشانەی كە شەحروور باسی كردووە بریتی بووە لە رەخنەگرتن لە عەقڵی عەرەبی و ئیسلامی و ئەو ناوی ناون (امە كلام) واتە ئومەتێك بەس قسە دەكات و دوورە لە واقیع و سەردەمەوەو ناتوانن قسەكانیان بخەنە دوای كردارەكانیانەوە، هەر لەبەر ئەوەیە ناتوانین گوتاری دینی و گوتاری ئایینی لەیەك جیابكەینەوە، ساسیەكانمان دینین و دینیەكانیشمان سیاسین.

 قۆناغەكانی گەشەسەندنی مرۆڤ لە دڵۆپە ئاوێكەوە نیەو پاشان دەفەرموێت كردمان بە مرۆڤ؟

شەحروور دوورتر لە بیرمەند و فەقیهەكانی ئیسلامی دەڕوات و لە بواری داڕشتنەوەی چەمكەكاندا پێناسەی تریان بۆ دەكاتەوە، هەر بۆنموونە كاتێك باس لە شیرك –هاوبەش دانان بۆ خودا- دەكات بە جیاواز لەوانی تر دەڵێت: شیرك وەستان و نەجوڵانە، ڕازی بوونە بەوەی كە هەیە- هذا ماوجدنا علیە اباؤنا-ی بە بەڵگە هێناوەتەوە، لە لایەكی دیكەشەوە كاتێك باس لە بیردۆزەی گەشە سەندن دەكات بەجۆرێكی دیكە لێی دەڕوانیت و باس لەسەرجەم قۆناغەكانی دروست بوونی مرۆڤ لە قورئاندا دەكات و دەڵێت ئەوە مەگەر بیردۆزەی گەشەسەندن نیە؟ ئەی چییە؟ قۆناغەكانی گەشەسەندنی مرۆڤ لە دڵۆپە ئاوێكەوە نیەو پاشان دەفەرموێت كردمان بە مرۆڤ؟ بۆیە ئەو بەو كەسانەی كە لە جێگەی خۆیان دەمێننەوە و لەسەر ئاینی باووباپیرانیانن بە موشریك و هاوبەش دانەر بۆخودا دادەنێت، نەك ئەوانەی دیكە.

 ئەوانەی كە پشت بە (قیل و قال) دەبەستن ژیریی و توێژینەوەكانی خۆیان خستۆتە لاوەو عەقڵی خۆیان خانەنشین كردووە

پشت بەستن بە عەقڵ لە لای شەحروور بە یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی توێژینەوەكان دادەنێت، چوون ئەوانەی كە پشت بە (قیل و قال) دەبەستن ژیریی و توێژینەوەكانی خۆیان خستۆتە لاوەو عەقڵی خۆیان خانەنشین كردووەو و خۆیان داوەتە دەستی ئەوانی تر، بە پێی ئەم بۆچوونانەن بێت عەقڵ پێوەری سەرەكی هەموو شتەكانە، دەرگایەكیشە بۆ توێژینەوەو قسەلەسەركردنی تەنانەت قورئانیش، هەربۆیە ئەوانەی كە شەحروور دەخوێننەوەو یان لە نزیكەوە مامەڵیان لەگەڵ كردووە پێیان وایە (الكتاب و القران)ەكەی شەحروور هیچی نەهێشتوەتەوە بۆ ئەم سەردەمە بشێت و دەكرێت بە كرتكراوەی بیری شەحروور دابنرێت كە پشتی بە خوێندنەوەیەكی عەقڵانی بەستووە.

لەنێو نوسینەكانیدا چەندین بنەمای سەرەكی هەن بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت بە بێ كاریگەریی كەڵەكەبووەكانیی مێژووی ئیسلامی و عەرەبی بە نوێترین شێوە قورئانی پێبخوێنرێتەوە، كە سەرەكی ترینیان عەقڵانیبوونە بەرلە خوێندنەوەو خۆ دەربازكردنە لەوانی تر، چوون ئەو پێی وایە نابێت پشت بە تەفسیرە كۆنەكان ببەسترێت لەبەر ئەوەی بۆ سەردەمێك نوسراوە كە ئەم سەردەمەنیەو كەستێك نوسیویانە كە مرۆڤی ئەم سەدەیە نین.

بۆچوونێكی تری شەحروور كە خەڵكی تووشی شۆك كرد بریتی بوو لەوەی كە دیگوت: گوتارو قسەكانی خودا تەنها لە قورئان دا قەتیس نابێت و تەواو نابێت بەڵكو هەر گۆشەو كەنارێكی بوونەوەر نیشاندەری خودایە، هەموویان قسەی بێدەنگی خودان، هەربۆیە ئەو دەڵێت (كلام الله) مان نیە (كلمات الله) هەیە.

كاتێكیش باس لە رۆحی سەردەم دەكات شەحروور پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە ئەم سەردەمە (مابعد القری)یەو سیستەمی خێڵ و گوند و پێكهاتە كۆنەكانی كۆمەڵگەمان بەجێهێشتووە، ئێستا سەردەمی شارستانیەتەو ناكرێـت بە بۆچوونی سەردەمە كۆنەكان بیربكەینەوەو بەو چاوەوە لە دونیا بڕوانین، كۆمەڵگەی یەك بۆچوون و یەك بیركردنەوە كۆتایی هاتووە، دەبێت پلۆرالیزم لە هەموو بوارەكاندا بێتە پێشەوە ، سەردەمی شارستانی یەك پێناسەی هەیە، ئەویش چەندێتی یە، لە هەر كۆمەڵگەیەكدا ڕێگە بە چەندێـتی نەدرێت دواجار جێدەمێنێت و دەبێتە هۆی لەناوچوون و پووكانەوەی. ئەوەش بە پێی هەڵێنجانێكی تایبەتی خۆیەتی كە بۆ قورئانی كردووە، هەروەها باس لەوەش دەكات كە كۆمەڵگەی مەككە لەسەردەمی هاتنی ئیسلامدا كۆمەڵگەیەكی گوندنشینی بووە، بەڵام مەدینە –یثرب- شار بووە لەبەر ئەوەی لە یەكەمیاندا یەك سیستەم و شێوازی بیركردنەوەو ژیان هەبووە، بەڵام لە دووەمیاندا سەرچاوەی جۆراوجۆر هەبوون، ئاینی جۆراوجۆر هەبوون، خودای جۆراوجۆر دەپەرستران و پشت بە ئابووری جیاواز دەبەسترا، پێش ئەوەی پێغەمبەر بچێتە ئەو شارەوە ناوی –یثرب- بوو، بەڵام كاتێك ئەو چوو كردیە –مەدینە- واتە شار، ئەو لە مەككەدا دەچەوسێنرایەوە، دەردەكرا، ئاینەكەیان ڕەت دەكرایەوە، بەڵام لە مەدینە دانی بە جوولەكەو گاورەكاندا دەناو ڕێكەوتنی لەگەڵ واژۆ دەكردن، سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵاتێكی شارستانی بۆ ئەو سەردەمە داڕشت، لەو سیستەمەدا گوتی : ئەگەر فاتمەی كچیشم دزی بكات دەستی دەبڕم ! ئەمە پێچەوانەی بیریی گوندو گەورەیی خێڵ و سیستەمە كۆنەكەیە، ئەو لەو ڕێگەیەوە گوتی هەموومان لەبەردەم یاسادا وەك یەكین، كەس لە سەروو یاساوە نیەو دەوڵەتیش مافی لێپێچینەوەی لە هەمووان هەیە وەك یەك.

پێغەمبەر لە مەدینە دانی بە جوولەكەو گاورەكاندا دەناو ڕێكەوتنی لەگەڵ واژۆ دەكردن

یەكێكی تر لەو خاڵانەی كە بەپێچەوانەی زۆرینەی بۆچوونەكانی ترەوەیە ئەوەیە كە شەحرور دەڵێت: پێغەمبەر شەرعیەتی خۆی لە خەڵكەوە وەرگرتووە، نەك لە خوداوە، خەڵك بەیعەتیان پێداوە، واتە پەیمانی پشتیوانییان پێداوە، ئەمە لە كاتێكدا پێغەمبەر سولەیمان و تاڵووت لە لایەن خوداوە كراونەتە دەسەڵاتدار و پادشای سەردەمی خۆیان.

كاتێكیش شەحروور باس لە كۆمەڵگە عەرەبی و ئیسلامی دەكات، جەخت دەكاتەوە كە دەبێت باوەڕ بە –فرەیی- بهێینن، ئەگەر وانەكەن مەرگی حەتمی چاوەڕێیان دەكات، ئەو دەڵێت ئەگەر دەسەڵاتداران كۆمەڵگەی مەدەنی و شارنشینی و فرەیی پەیڕەو نەكەن نامێنن، بەكەڵكی ئەم سەردەمە نایەن و دەپووكێنەوە، ئەوە یاسای گەردوونە، خوداش دەفەرموێت (یستبدل قوما غیركم) واتە خەڵكانی دیكە دێنینە شوێنەكانتان، مێژووی هەموو گەل و نەتەوەكان ئەوەمان پێدەڵێن: تاك دەسەڵات و تاك بۆچوون كۆتایی هاتووە، هەمووی بووەتە فرەیی، هەركەس فریای ئەو گۆڕانكارییە نەكەوێت تیادەچێت، ئەو دەڵێت دەبێت فرەیی دینی پەیڕەو بكرێت لەسەرەتاوە تا لە فرەیی سیاسیدا دەوەستینەوە.

فیقهی ئیسلامی لە ژێر كاریگەرییەكانی فیقهی (یەهودی-تلمودی) و (بووزی) و (مەسیحی)دایە

شەحروور باس لە مێژووی فیقهی ئیسلامی و شێوازەكانی كاركردنی فەقیهەكان دەكات و پێی وایە فیقهی ئیسلامی لە ژێر كاریگەرییەكانی فیقهی (یەهودی-تلمودی) و (بووزی) و (مەسیحی)دایە، ئەو دەڵێت هەندێك بابەتی فیقهی هەن ڕێك لە ڕووی رۆحی و شێوازی كاراكردنیەوە تامی یەهودیەتە تلمودیەكەی تێدا ماوەتەوە، لەوانەش كوشتنی مورتەد ، رەجم ، و چەندین شتی تر، هەربۆیە هەموو ئەو لایەنەئیسلامیانەی باوەڕیان بە كوشتن و لەناوبردنی خەڵك هەیە لەسەر بیروباوەڕی جیاواز، شەحروور بە بێ باوەڕ و لادەر ناودەبەن و پێیان وایە دەبوو خۆشی بكوژرێت، بەو پێیەی بیروبۆچوونی خەڵك تێكدەدات و مانای ئایەتەكان دەگۆڕێت. ئەوانەشی كە هەڵگری بیروباوەڕی سەلەفین و كار لەسەر كاراكردنەوەی دەقە دێرینەكان دەكەن، رەتی بۆچوونەكانی شەحروور دەكەنەوەو بە نەزان و نەفام و ماركسی و زمانزانێكی بێ باوەڕ ناوی دەبەن.

شەحروور وەك چۆن بیروبۆچونی سەردەمییانە دەخاتە ڕوو بە هەمان شێوەش لە هۆكارە سەردەمیەكان دانەبڕاوە، لەڕێگەی چەند پسپۆڕێكی تۆڕە كۆمەڵایەیتەكانەوە بیروبۆچوونەكانی دەخاتە ڕوو، یەكێك لە سەرپەرشتیارانی لاپەڕەی شەحروور لە فەیس بووك باس لەوە دەكات خوێنەری بابەتەكانی زۆرن، ئەوانەشی كە لەسەرەتاوە بە بۆچوونەكانی شەحروور شارەزا دەبن، گفت و گۆی توند دەكەن، گەرمن، نیگەرانن، بەڵام كاتێك گفت و گۆ لەبارەی بابەتەكەوە دەست پێدەكات ئیتر هێور دەبنەوە، لانی كەم لەوە تێدەگەن كە دەكرێت بۆچوەنێكی لەو شێویەش لە ئارادا هەبێت و تەكفیریش نەكرێت.

لە هەر بوارێكی فیكری و فیقهی ئیسلامیدا شەحروور خوێندنەوەی خۆی هەیەو تاكە پێوەری هەڵسەنگاندنیشی بەكارهێنانی زمان و بەراوردكردنیەتی بە عەقڵ، ئەوانەی لەسەرەوە باس كران نموونە سەرەتاییەكانی بۆچونەكانی شەحروور بوون، ئەگەر كەسێك بیەوێت لە بۆچوونەكانی شارەزا ببێت دەبێت وردەكاریی زۆرتر بكات و بەدواداچوونی وردبكات، تەنها مەرجێكیش ئەوەیە بە تەفسیرە كۆنەكانەوە لە قورئان نەڕوانرێت و بە ژیرییەكی تەندروست و دەستكاریی نەكراوەوە بچێتە گۆڕەپانەكەوە،  دەبێت ئەوەش بگوترێت كاری شەحروور خوێندنەوەیەكی عەقڵانی دوور لە تەفسیرو بۆچوونە كۆنەكانە بۆ قورئان، نەك گواستنەوەو كۆپیكردن.

شەحروور مردو هێشتا بە ئەندازەی گەرم و گوڕی سۆشیاڵ میدیا كتێب و تێزی بیركردنەوەكانی شەحروور بڵاوەی نەكردووە

ماوتەوە بگوترێت، شەحروور مردو هێشتا بە ئەندازەی گەرم و گوڕی سۆشیاڵ میدیا كتێب و تێزی بیركردنەوەكانی شەحروور بڵاوەی نەكردووە، هەرچەندە لە دونیای عەرەبیدا شەحروور تازە نیەو دەمێكە خوێنەری خۆی هەیە، بەڵام لە كوردستان هێشتا نوێیەو بیروباوەڕەكانی نەگەشتوەتە نێو گۆڕەپانی ئیسلامی، بەردێكەو هێشتا نەخراوەتە نێو گۆمی مەنگی بیركردنەوەی ئیسلامی سیاسی و سەلەفیەكانی كوردستان. هێشتا كتێبێك لەو كتێبانەی كە شەحروور نوسیویەتی وەرنەگێڕراوەتە سەر زمانی كوردی تا خوێنەری كورد لێی تێبگات، ئەوەی كە هەیە قسەكردنە لەسەری بە بێ زانیاریی ڕاستەقینە، ئەوەی كە دژایەتی دەكات تەنها كۆپی كردنی بیروبۆچوونی ئەوانی تری كردووەو بەشێك لەوانەشی لایەنگریی دەكەن لە داخی ئەم و ئەوەو دوورە لە زانستی بوون و لێكۆڵینەوەو زانستی و هەڵسەنگاندنی تێزو بیروبۆچوونەكانی شەحروور.