10:45 - 22/12/2019

جینۆسایدی ئیگۆر، پرسێك لەنێوان نەتەوایەتی و ئاینداریدا‌

پەیسەر

ناوبەناو باس و خواسی چەوساندنەوەی موسڵمانانی ئیگۆر لەوڵاتی چین دێتە نێو میدیاكان، وەك هەر پرسێكی دیكە كۆمەڵگە و میدیا و سیاسیەكان دەكاتەوە دوو بەرە، بەڵام تێگەیشتن لە كێشەی ئیگۆر زۆرێك لەو كێشانە چارەسەر دەكات.
ئه‌م راپۆرته‌ به‌دوای وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌وه‌یه‌ كه‌ ئیگۆرییه‌كانی چین كێن و بۆچی ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه‌، ئه‌و هه‌ڵانه‌ چین كه‌ له‌ماوه‌ی رابردوودا ئه‌م گه‌له‌ كردویانه‌، بۆچوونی ئه‌مریكا و توركیا له‌سه‌ریان چییه‌؟ ئایا چین له‌سه‌ر موسوڵمانبوونی ئه‌م گه‌له‌ توندوتیژییان به‌رامبه‌ر ده‌كات یاخود له‌سه‌ر هه‌وڵه‌كانی بۆ جوداخوازی.

هەرێمی شینجیانگ ( هه‌رێمی ئیگۆرییه‌كان) گەورەترین  هەرێمی چینە كە بریتین لە(مەنگۆلیا، گوانشی، تبت، نینگشیا و شینجیانگ)، شینجیانگ رووبەرەكەی بەقەد نزیكەی رووبەری ئێرانەو دەوڵەمەندە بەسامانی سرووشتی، وەك غاز و خەڵووز و نەوت، شادەماری ئابووریی چینەو80%ی پێویستیی وڵاتەكە پڕدەكاتەوە، چینیش ئامادەیە دەستبەرداری تایوان ببێت، بەڵام ئامادە نییە دەستبەرداری هەرێمی شینجیانگ بێت، كە دەكەوێتە رۆژئاوای چین.
حكومەتی چین ناوە كۆنەكەی (توركستانی رۆژهەڵات)ی گۆڕی بۆ (شینجیانگ) كە بەمانای واتای خاكی تازە دێت.

له‌ده‌ستنه‌دانی خه‌ونی سه‌ربه‌خۆیی بوون
 ئیگۆر لە ساڵی 943ز لەسەر دەستی سەرۆكی ئیمپراتۆرییەتی قراخانی بوونەتە موسڵمان، لە 1043 قیرغیزیش بەهۆی كاریگەریی ئەوانەوە بوونەتە موسڵمان، ئیگۆر  بۆماوەی دە سەدە حوكمی وڵاتەكەی خۆیان كردووە، لە ساڵی 1644 كاتێ بنەماڵەی فەرمانڕەوا(مانشۆ) چەوساندیانەوە مەینەتییەكەیان دەستی پێكرد، لەشەڕێكی خوێناویدا ژمارەیەكی زۆر لە ئیگۆرەكان كوژران، تا دواتر چین توركستانی رۆژهەڵاتی لە ساڵی 1760 داگیركردو دەستی كرد بە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەكە.

زۆرینەی دانیشتوانی ئیگۆر موسڵمانن و كەمینەكانی كزاگ و قیرگیز و ئۆزبەك و تاجیكیش لەو ناوچەیە بەڕێژەی جیاواز هەن، لە ئێستادا ژمارەی دانیششتوانی لە (22)ملیۆن زیاترە و لە ساڵی 1949 ژمارەی چینییەكان 6% بوو و ژمارەی موسڵمانانی ئیگۆر80% بوو، بەڵام دواتر حكومەتی چین نەتەوەی (هان)ی نیشەجێ كرد بۆ گۆڕینی سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی ناوچه‌كه‌ و ئەو رێژەیە گۆڕانی به‌سه‌ردا هات.

لە ساڵی 1933مەولای ئەكبەر ئابیتی  سەربەخۆیی كۆماری توركستانی رۆژهەڵاتی ئیسلامی راگەیاند، (خواجا نیاز) بوو بە سەرۆك كۆمار و (سابت داملا) بوو بە سەرۆك وەزیران، ئەو دەسەڵاتە خۆجێیە تەنها سێ مانگی خایاند، لەبەرئەوەی هەموو نەتەوەكانی چین دژی وەستانەوە، چین بە هەماهەنگی رووسیا كۆمارەكەیان رووخاند و ئەندامانی حكومەتەكەشی لەسێدارەدا، لەبەرامبەر ئەو هاوكارییەیدا رێگەی بە رووسیا دا لە هەرێمەكەدا بەدوای سامانی سرووشتیدا بگەڕێت و وەبەرهێنان بكات.

 لە 1944 جارێكی دیكە عەلی خان كۆماری توركستانی رۆرژهەڵاتی دامەزراندو خۆی بوو بەسەرۆك كۆمار، بەڵام لە 1946 كۆمارەكەی رووخا، لەو ساڵەداو دوای كۆتایی جەنگی دووەمی جیهانی ئیگۆر داوای سەربەخۆیی كرد، بەڵام دوای ئەوەی چین لە 1949 پەلاماریدا و شكستی هێنا، لە هەمان ساڵدا رژێمی شیوعی بە سەرۆكایەتیی ماوتسی تۆنگ حوكمڕانی گرتەدەست، لە ساڵی 1950هەرێمی شینجیانگ بوو بە بەشێك لە چینی میللی، بەڵام مەیلی جیابوونەوە بەدرێژایی مێژوو هەر لە عەقڵی ئیگۆردا ماوەتەوە، چونكە دەوڵەتی سەربەخۆیان هەبووەو تا ئێستەش ئەو بۆچوونە هەر درێژەی هەیە.

ده‌وڵه‌تێك به‌ناوی توركستانی رۆژهەڵات
لە ساڵی 1992 ئیگۆر كۆنگرەیەكی نیشتمانییان بۆ نوێنەرانی هەرێمی شینجیانگ لە ئەستەنبوڵ سازكرد، كە نوێنەرانی زیاتر لە سی رێكخراوی جوداخوازیی دەرەوەی ئیگۆر ئامادەی بوون، كۆنگرەكە لیژنەی نیشتمانیی هاوبەشی نێودەوڵەتی بۆ توركستانی رۆژهەڵات (هەرێمی شینجیانگ) پێكهێنا.

 كۆنگره‌ بڕیاری دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی (توركستانی رۆژهەڵات) درا ئاڵایه‌كی نزیك له‌ ئاڵای ده‌وڵه‌تی توركیا بۆ ده‌وڵه‌ته‌كه‌ دیاریكرا. لە ساڵی 1993 كۆنگرەی دوومیان لە ئەستەنبوڵ بەست و به‌هۆیه‌وه‌ حكومەتێكی هەندەرانیان دامەزراند و (روزابێگ)بە سەرۆك وەزیران دانرا.  كۆنگرەكە داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوی نێودەوڵەتیی مافی مرۆڤ و رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی كرد، دان بنێن بە دەوڵەتەكەیاندا.

هه‌ڵوێستی ئه‌مریكا له‌باره‌ی ئیگۆرییه‌كان
 به‌رابه‌رایه‌تی سەركردەكانی بزووتنەوەی ئیسلامی لە ئۆزبەگستان كه‌ دیارتینیان حەسەن مەعسوم و جێگرەكەی عەبدولحەق یابوقوان بوو، لە 1999 ئیگۆر كۆنگرەیەكیان بە ئامادەبوونی نوێنەرانی چل بزووتنەوەی جوداخواز بەست و تیایدا رێككەوتن كە چارەسەری سەربازی بۆ قۆناغی داهاتوو لەپێناو سەربەخۆیی گونجاوترە.

بۆیە كادیرەكانیان ناردنە ئەفغانستان و شیشان و كشمیر، بۆ فێربوونی هونەرەكانی شەڕ، ئه‌م حیزبانه‌ دروشمیان(توركستانی رۆژهەڵات بە ئاشتی ئازاد ناكرێت، پێویستە بۆ چارەسەری كێشەكە هێز بەكاربهێنرێت)بوو.

لە ساڵی 1996 نوێنەرانی دە پارێزگای هەرێمی شینجیانگ بۆ دامەزراندنی حزبوڵای ئیسلامی كۆبوونەوە، ئەمریكا پشتیوانیی ئەو بزووتنەوە جوداخوازانەی كرد، وەك چۆن لە سەرەتای هەشتاكان دژی یەكێتیی سۆڤییەت پشتوانیی بزووتنەوە ئیسلامییەكانی ئەفغانستانی كرد.

لە ساڵی 1995 ئەمریكا رێگەی بە كۆمەڵەی توركستانی رۆژهەڵات دا مەكتەبی سیاسی لە واشنتۆن بكاتەوە، بارەگای سەرەكیش لە ئەستەنبوڵ بوو، دوو سەعاتیشی لە رادیۆیەكی ئەمریكا بۆ تەرخان كرا تا بەرنامە سیاسییەكانی پەخش بكات، كە ئاراستەی ئیگۆرییەكان دەكرێت لە هەموو جیهان بەتایبەتیش لە چین، بە دیاریكراویش هەرێمی شینجیانگ.

لە 1999 ئەمریكا چینی تۆمەتبار كرد بەوەی كە ئیگۆر دەچەوسێنێتەوە، بیڵ كلنتۆنیش چەندین دیكیۆمێنتی گرنگی لە سەرۆكی راپەڕاندنی كۆنگرەی نیشتمانیی توركستانی رۆژهەڵات وەرگرت، كە تاوانەكانی چینی دەرخەق هەرێمی شینجیانگو ئیگۆر تێدا تۆماركرابوو، بەڵام رووداوەكانی 11ی سێبتێمبەر هاوكێشەكەی گۆڕیی.

لە ساڵی 2002 ئەمریكا و چین رێككەوتن لەسەر بەرەنگاریی بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات، بە تاوانی پەیوەندیی بە ڕێكخراوی قاعیدەوە، لە 2009 ئەمریكا حیسابی دارایی عەبدولحەق یابوقوان ناسراو بە ئەبو محەمەد توركستانی بلۆك كرد، لە ساڵی 2003 پێشەوای بزوتنەوەی ئیسلامیی توركستانی ئەبو محەمەد توركستانی لەلایەن پاكستانەوە كوژرا كە سەركردایەتیی حزبی ئیسلامی دەكرد، پاشان پۆلێنكردنی بزووتنەوەی ئیسلامیی ئیگۆر لە لیستی تیرۆردا، سەركردە و ئەندامانی كاری توندوتیژییان لە چین ئەنجام داو بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایان لە جیهان كردە ئامانج.

توركیا و ئیگۆرییه‌كان
ساڵی 2009 دژوارترین ساڵی ئیگۆرییه‌كان بوو، چونكه‌ ده‌وڵه‌تی چین له‌و ساڵه‌دا توندویژییه‌كی زۆری به‌رامبه‌ر ئه‌و گه‌له‌ ده‌ستپێكرد و 200 كه‌سی به‌دڕندانه‌ترین شێوه‌ لێكوشتن، هه‌ر له‌و ساڵه‌شدا ئه‌ردۆغان ئه‌و توندوتیژیانه‌ی به‌رامبه‌ر ئیگۆرییه‌كان به‌ جینۆساید ناو هێنا.
هه‌رچه‌نده‌ له‌ زۆربه‌ی قۆناغه‌كاندا، توركیا پشتیوانی ئیگۆرییه‌كانی كردووه‌ و  په‌یوه‌ندی به‌ توركبوونی ئه‌و گه‌له‌وه‌ هه‌یه‌ نه‌ك لایه‌نه‌ ئینسانییه‌كان، بۆیه‌ چین زۆر له‌و پشتیوانییانه‌ی توركیا نیگه‌رانه‌ و به‌ پشتیوانیكردنی توركیا له‌ ئیگۆرییه‌كان، ئه‌و به‌رامبه‌ریان توندوتیژتر ده‌بێت.

گروپە جوداخوازەكانی ئیگۆر هەرچەندە ئیدیعای ئیسلام دەكەن، بەڵام بانگەشەدەكەن بۆ یەكگرتنی تەواوی ئەو دەوڵەتانەی بە توركی قسەدەكەن، رەهەندی نەتەوەیی بەسەر بانگەشەی ئەو گروپانەدا زاڵە، بارەگای سەرەكیی ئیگۆر لە ئەستەنبوڵە، هەروەها هەڵوێستی توركیاش لەهەمبەر چین توندە ، چین زۆر بە ستەم و توندییەوە مامەڵە لەگەڵ ئیگۆر دەكات، زیندانێكی گەوەری بۆ كردوونەتەوە كە نزیكەی یەك ملیۆن ئیگۆری تێدایە.

سزای ئیگۆرییه‌كان له‌لایه‌ن چینه‌وه‌ چین؟
كەناڵی بی بی سی بڵاویكردەوە، بە گوێرەی ئەو بەرنامەیە، موسڵمانانی ئیگۆری كە لە ناوچەی شین جیانگی رۆژئاوای چین نیشتەجێن، لە فێرگە هەمیشەییەكان جێگیر دەكرێن و لە خێزانەكانیان دادەبڕێندرێن، چین دایك و باوكی منداڵەكان دەستگیردەكات و لە كەمپە زۆرەملێكان دەستبەسەریان دەكات، منداڵەكانیشیان دەبات بۆ ناوەندەكانی دیكەی فێركردن.

كەناڵەكە لە چوار چێوەی لێكۆڵینەوەیەكدا لەو بارەوە، چاوپێكەوتنی لەگەڵ 60 دایك و باوكی ئیگۆڕی كردووە و ئەوانیش باسیان لە دیارنەمانی 100 منداڵیان دەكەن كە لەلایەن حكومەتی چینەوە لێیان دابڕێندراون.

بیرۆكەی دامەزاندنی كەمپەكانی ئیگۆر كە ئێستا زیاتر لە یەك ملێۆن ئیگۆری تێدان، ساڵی 2016 شان شوان گۆ، وەك سەرپەرشتیاری ناوچەكە دەستی كردووە بە ئەنجامدانی چەندین ڕێككاری ئەمنی و یاسایی و بە ئەندازیاری ئەو سەربازگانە دادەنرێت، ئەویش بە پشتیوانی دەوڵەت و كادرەكانی حیزبی شیوعی چینی دەستیان كردووە بە جێبەجێكردنی پرۆژەكەیان، ئەوانەی خراونەتە نێو كەمپەكانەوە بەرنامەكانی خۆیان بەسەردا سەپاندوون، تەنانەت هەڕەشەی جینۆسایدیشیان لەسەر دروستكردوون، چوون بە پێی پێناسەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو كارانە دەچنە ڕیزی جینۆسایدەوە. به‌ڵام چین دەڵێت : ئەوانە ناوەندی دووبارە پەروەردەكردنن و لەم رێگەیەوە رێگە لە بیری تووندئاژۆیی لەنێو موسڵمانەكاندا دەگرێت.

 سەرەڕای ئەو هەموو ڕاپۆرتانەی كە لەلایەن ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوی هیومان ڕایتس ۆچەوە پێشكەش بە نەتەوە یەكگرتوەكان كراوەو تیایدا باسی پێشێلكارییەكانی چینیان كردووە، بەڵام بێدەنگی جیهانیان لەبەرامبەر ئەو كارەساتەدا سەربەخۆبوونی ئەو ڕێكخراوە دەخاتە ژێر پرسیارەوە.

 بە پێی ڕاپۆرتی كۆنفراسی ساڵانەی ئیگۆر كە لەتوركیا دەبەسترێت گیراوەكان ناچار دەكرێن بە گوتنەوەی دروشمەكانی حیزبی شیوعی و سەیركردنی ئەو فیلمانەی باس لە سەروەری چینیەكان دەكات و ئەشكەنجەو ئازاری بەرفراوانیش پەیڕەو دەكرێت، لەهەمان كاتیشدا ڕێگەیان پێنادرێت پارێزەری تایبەتییان هەبێت تا بەرگرییان لێبكات.

سەرەڕای ئەوەش موسڵمانەكانی ئیگۆر چاودێری توندی ئەلیكترۆنییان لەسەرە، هەواڵەكان باس لەوە دەكەن ژمارەیەكی زۆر قوتابخانەی ناوخۆیی دروست كراوە بۆ راهێنانی دەست بەسەراگیراوەكان بۆ ئەوەی فێری رێساكانی ئینتیمایان بكەن بۆ حیزب و دەوڵەت و پاشان مزگەوتەكانیان دەروخێنن. تەنانەت پارشێوكردن و ڕێگری كردن لە خواردنەوەی شەراب و جگەرەش قەدەغەیە لە شوێنە گشتیەكاندا.

چین دژایه‌تی نه‌ژادی ده‌كات یان ئیسلام؟
هەرچەندە بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهانی چین تاوانبار دەكەن بە پێشێلكردنی مافی كەمینەكان و ئازادییە ئاینی و تاكەسیەكان، كەچی بەشێك لەوڵاتنی ئیسلامی پشتیوانی لەوڵاتی چین دەكەن و پێیان وایە ئەو هەنگاوانە بۆ بنەبڕكردنی بیری توندڕەویی ئیسلامیەكانە، لەوانەش سعودیەو ئیمارات و پاكستان لەڕیزی ئەو وڵاتانەدان و بە فەرمی ڕایان گەیاندووە چین لە دژی توندڕەویی ئیسلامی ئەو كارانە دەكات نەك لە دژی ئیسلام.

بە پێی وتەی هەندێك لە توێژەران چین دژایەتیی ئیسلام ناكات، بەڵكو دژایەتیی ئەوە دەكات بەشێكی لێ داببڕێت، بەتایبەتی لەڕووی سەرچاوەكانی وزەوە زۆر گرنگن،  ئەوان دەڵێن: ئەگەر دژایەتیی ئیسلامی بكردایە رێگەی بە موسڵمانانی نەدەدا لە هەرێمەكانی دیكەی وەك نیگشیا و پارێزگاكانی دیكە ئازاد بن و دروشمە ئاینیەكانی خۆیان بەڕێوە ببەن، هەروەها هاوبەندی و كۆمەڵە و دامەزراوەی ئایینی دابمەزرێنن.
شارەزایانی سیاسی باس لەوە دەكەن ئیگۆر چەند هەڵەیەكیان كردووە، لەوانە بانگەشەی جیابوونەوە لە وڵاتی چین بە دەستێوەردانی دەرەكی بەتایبەتی توركیا، لەكاتێكدا چین هەماهەنگیی ئەمنیی لە ئاستی بەرزدا هەیە لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ، هەڵەیەكی دیكە كە بزووتنەوەی ئیسلامیی توركستانی رۆژهەڵات كردوویەتی هەماهەنگیی كردن لەگەڵ گروپە توندڕەوەكانی وەك قاعیدەو بزووتنەوەی تاڵیبان و داعش و بەرەی نوسڕەیە.

هەرچۆنێك بێت گەلی ئیگۆر لە مێژە لە مەینەتیدا دەژی، بەدوای چارەسەرێكی لۆژیكی و واقیعیدا ئەگەڕێت بۆ كێشەكەی، چینیش ئەو شتانەی لە موسڵمانان دەوێت، بە تایبەتیش لە شینجیانگ و ئەوانیش ئەمانە بە تەسلیم بوون و پشتكردنە مێژووی خۆیانی دەزانن، ئەوەی كە چین لەناو دەستووری وڵاتەكەیدا جێگەی كردووەتەوە بریتیە لە :
1. ئیسلام تەنیا بۆ لایەنی رۆشنبیری و رۆحی و باوەڕداریی تاكە كەس بێت و دوور بێت لە سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵات.
2. ناسنامەی ئیسلامی لە ناسنامەی چینی كەمتر بێت، ئەگەر هەر ناسنامەیەكی دیكەش هەبێت دەبێت لەناو سنوورەكانی چین نەچێتە دەرەوە.
3. هەموو ئەو رێنماییە ئایینییانە رەتبكرێنەوە كە لەگەڵ سیاسەتی دەوڵەت ناكۆكن.
4. لە ڕاستیشدا موسڵمانە ئیگۆرەكان تا ئێستا خۆیان ڕادەستی ئەو دۆخە نەكردووەو كێشەو ململانێكانیش بەردەوامن.

سەرچاوەكان:
1-بی بی سی عەرەبی.
2-كەناڵی الجزیرە.
3-ئیسلامی سیاسی لە شینجیانگ نووسینی: د. عرفات كرم ستونی.
4-ویكیپیدیا.