06:16 - 21/12/2019

كارگەكانی بەرهەمهێنانی چەك و بازاڕەكانی ساغكردنەوەیان‌

پەیسەر

هەرچەندە نەتەوە یەکگرتووەکان واژۆی بەندەکانی (Arms Trade Treaty -  ATT) کردووە، کە باس لە بازرگانی چەک لە جیهاندا دەکات و لە 28 بەند پێکدێت. بە پێی بڕیاری كۆمەڵەی گشتی دەبێت ئەندامه‌كانی پابەندبن پێوەی. بەگوێرەی ئەو بەندانە، نابێ چەک بەو وڵاتانە بفرۆشرێت کە مافی مرۆڤیان تێدا نییە یان پێشێلدەكرێت، هێرش دەکاتە سەر هاوڵاتیانی مەدەنی خۆی و بەکۆمەڵ لەناویان دەبات، بەڵام بە وردبوونەوە لەو بازاڕانەی كە چەكەكانی تێدا ساغ دەكرێنەوە پێچەوانەی ئەوەمان نیشاندەدات.

چەک فرۆشتن لەراستیدا داینەمۆی شەڕ و گرژییە سەربازییەکانە، کە تێیدا بەردەوام مافی مرۆڤ پێشێل دەکرێ، خەڵکی بێتاوان دەکوژرێ، ژمارەی ئاوارە و پەناهەندە زیاد دەكات و...هتد. كەچی گرێبەستی كڕین و فرۆشتنی چەك بەردەوامە، هەربۆیە بۆ داپۆشینی ئەو كارەساتە گەورانە لە ڕێی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییەوە چەندین پرسی بچووك دەخەنە بەرباس، ئامانجیش شاردنەوە كارەساتە گەورەكەیە، ئەگینا هەموو پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ لە لایەن ئەو وڵاتانەوە ئەنجام دەدرێت كە زۆرترین چەك و چۆڵ دەكڕ و بازاڕێكی گەورەن بۆ ساغكردنەوەی چەكی كۆمپانیا زەبەلاحەكان.

بەپێی راپۆرتێكی پێگەی فەرمی ڕێكخراوی (World Economic Forum) زیاتر لە 100 كۆمپانیای زەبەلاح كاری بەرهەمهێنانی چەك و تەقەمەنی دەكەن، ئەم ژمارەیە ئەو كۆمپانیا و كارگانەی لەسەر نیە كە لە وڵاتی چین هەن، لەبەرئەوەی ئەو پێگەیە زانیاری دەست نەكەوتووە، ئەو كۆمپانیایانە لە ساڵی 2018دا قەبارەی فرۆشتنی چەكەكانیان گەیشتووەتە 420 ملیار دۆلار له‌ ساڵێكدا، بەم پێیەش 4.6% زیادی كردووە، پەیمانگای ئاشتی ستۆكهۆڵم (SIRPI) ئەو ئامارەی پشتڕاستكردووەتەوە.

بە پێی توێژینەوەكە دوای 2002 لە ڕیزبەندی لیستی ناوی كۆمپانیاكاندا لەیەكەمەوە تا پێنجەم بۆ كۆمپانیا ئەمەریكیەكان بووە، كە ئەوانیش بریتی بوون لە (لوكهید مارتن، بوینگ، نۆرسۆب گروومان، رایسیۆن و جەنەرال داینامیكس).

بە پێی ڕاپۆرتێكی رۆژنامەوانی ئەو پێنج كۆمپانیایەی ئەمەریكا ساڵانە بڕی 148 ملیار دۆلار چەك و تەقەمەنی دەخەنە بازاڕەوە، ئەوەش دەكاتە 35%ی داهاتی هەموو كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی چەك لە سەرئاستی جیهان لە ساڵی 2018 دا. كۆی داهاتی پێنج كۆمپانیا ئەمەریكیەكە 246 ملیار دۆلاربووە، واتە 59% ی بەرهەمی ئەو 100 كۆمپانیایە، لەچاو 2017دا  7.2% داهاتیان بەرزبووەتەوە. شارەزایانی بواری چەك ئەو زیادبوونه‌ بۆ بەرنامەكانی دۆناڵد ترامپ دەگەڕێـننەوە كه‌ لە 2017دا گوتی دەبێت پەرە بە دروستكردنی چەك بدرێت، چوون ئەو پەرەپێدانی چەكی بە یەكێك لە ڕێگاكانی بەهێزكردنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دەزانی.

ئەو چەك و تەقەمەنییانەی كە لە گرێبەستی نێوان كۆمپانیا و حكومەتەكاندا دەكرێت، لە فیشەكێكەوە تا فڕۆكەی جەنگی و بۆمب و رۆكێتەكانیش ده‌گرێتەوە، هەرچەندە چەکی ئەتۆمی لەناو لیستی چەک فرۆشتنەكاندا نییە، لەبەرئەوەی چەکی ئه‌تۆمی لەناو وڵاتەکان خۆیان دروستدەکرێن و بازرگانی پێوەناکرێت، لە هەمان كاتدا بەرهەمهێنەری ئەو چەكانەش هەر ئەو كۆمپانیا زەبەلاحانەن كە بازاڕەكانی جیهانیان قۆرخكردووە. لەگەڵ ئەوەشدا 9 دەوڵەت خاوەنی چەکی ئەتۆمین و بە هەموویان 15300 بۆمبی ئەتۆمییان هەیە، كه‌ بە وتەی شارەزایان بەشی وێرانکردنی گۆی زەوی و کۆمەڵێک هه‌ساره‌ی دیکەش دەکات.

لە ڕووی كاتیشەوە ئەگەر ئەو چەكانەی تائێستا بەرهەمهاتوون بە هەر هۆیەك بتەقنەوە، بە 15 چركە هەموو جیهان وێران دەکەن. لەكاتی بەكارهێنانیدا، ڕووناکیه‌کی بەهێز دەبینرێ و لە دوورەوە چاوی مرۆڤ کوێر دەکات، هەنگاوی دووەم، شەپۆلێكی پاڵەپەستۆی بەهێز دروستدەكات، ئەوەی لەسەر ڕێگایدا بێت دەیکوژێت،  مولوولەکانی ناوجەستەی هەموو زیندەوەرێک لەناوەوە دەتەقێنت، باڵەخانەکان دەرووخێنێ و گەرماییەکی زۆر پەخش دەكات و ئەوەی ڕاستەوخۆش نەمرێ، لەشی دەسووتێت و لەماوەیەکی کورتدا بە شێرپەنجە دەمرێت. ئەوانەی شارەزای بواری چەكی ئەتۆمین پێیان وایە زەوی لەبەرامبەر چەكی ئەتۆمیدا وەک هێلکەیەک وایە لە بەرزاییەكەوە بكەوێتە خوارەوە، هەربۆیە زەوی بەرگەی ئەتۆم ناگرێت و بەجارێك وێرانی دەكات.

فرۆشتنی چەكە ڕووسیەكان لە ڕیزبەندی ئەو وڵاتانەی كە زۆرترین چەكیان فرۆشتووە لە ساڵی 2018دا لە ڕیزبەندی دەیەمدایە بە بڕیی 36.2 ملیار دۆلار، دیارە لە چاو 2017 ا 0.4% كەمیكردووە، لەناو ئەو 100 كۆمپانیایەدا لە 2017دا 9.7% ی بەركەوتووە و لە 2018دا 8.6%، لە هەمان كاتدا دەكرێت بگوترێت كۆمپانیا ئەوروپی و ئەمەریكیەكان لە ساڵی 2018دا گەشەی زۆریان بەخۆیانەوە بینیوە.

لەنێو ئەو 10 كۆمپانیایەی كە ناویان هاتووە، پێنج لە كۆمپانیا ڕووسیەكان لەو كۆمپانیایانەن كە فرۆشی چەك و تەقەمەنەییان لە ڕیزی پێشەوەدایە، لەوانەش (Almaz-Antey)، ئەم كۆمپانیا ڕوسییە لە ڕیزبەندیەكەدا پێگەی نۆیەمی گرتووە، بەڵام لەسەر ئاستی ڕوسیا پلەی یەكەمی بەدەستهێناوە و بە باشترین كۆمپانیای فرۆشتنی چەك ناوی هاتووە بە بڕیی 18% واتە داهاتەكەی 9.6 ملیار دۆلار بووە لە ساڵی 2018دا.

كڕیاره‌كانی وڵاتی ئەڵمانیا ، كۆریای باشوور  و یۆنان و ئیسرائیل بوون

ئەگەر بەشێوەیەكی گشتی لە هەر 100 كۆمپانیای فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی بڕوانین ئەوا دەبینین 9.9% ڕێژەی فرۆشتنی چەك لە 2018 زیاتر بووە لە 2017 .
لە ساڵی 2018دا كۆمپانیا توركیەكان بە ڕێژەی 22% فرۆشیان بەرزبووەتەوە كە بەهاكەی ده‌گاته‌ 2.8 ملیار دۆلار، هەربۆیە یەكێك لە كارەكانی دەوڵەتی توركیا پەرەپێدانی چەك و تەقەمەنییەكانیەتی و لەو بوارەشدا بەردەوامە.

بەپێی وتەكانی (عودفلۆرانت)شارەزا لە بواری چەك و تەقەمەنیدا، ئەمەریكا چەك و تەقەمەنیەكانی بە 98 وڵاتی جیهان دەفرۆشێت، لەناو ئەو چەكانەدا داواكاریی بۆ 891 فڕۆكەی جەنگی پێشكەوتوو هەن، لەناو كڕیارەكانی چەكدا عەرەبستانی سعوودیە زۆرترین چەكی كڕیووە. لە هەمان كاتدا ئاماژەشی بەوەكردووە كە كڕیاره‌كانی وڵاتی ئەڵمانیا، كۆریای باشوور، یۆنان و ئیسرائیل بوون.

ڕاپۆرتەكان باس لەوه‌ دەكەن وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 87% كڕینیان بەرزبووەتەوە لەچاو 2002دا، جەنگە ناوخۆیی و گەورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هۆكاری سەرەكی بوون بۆ كڕینی چەك و تەقەمەنی، بەتایبەتی شەڕی داعش، یەمەن، ئیسرائیل، سوریا و شەڕەكانی ناوخۆی عێراق. هەر ئەو سەرچاوانە باس لەوە دەكەن دوای عەربستانی سعودیە، ئیمارات و ئێران زۆرترین چەكیان كڕیووە.

پیته‌ر ویسمان شارەزا لە بواری چەك و تەقەمەنیدا باس لەوە دەكات كە عەربستانی سعودیە 192% كڕینی چەك و تەقەمەنی زیادكردووە، پاشان میسر و ئوستورالیا چەك و تەقەمەنیان له‌ بەریتانیا و فەرەنسا كڕیوە.
بە پێی توێژینەوەكان لەدوای كوژرانی جەمال خاشوقچیی، ئەڵمانیەكان فرۆشتنی چەك و تەقەمەنییان بە سعودیە كەمكردووەتەوە و لە مانگی تشرینی دووەمی 2018دا بە تەواوی فرۆشتنی چەكی بە سعودیە ڕاگرتووە، بەڵام هایكۆماس وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا دەستپێكردنەوەی فرۆشتنی چەكی بە سعودیە بە شەڕیی یەمەنەوە بەستووەتەوە.

گوێڕایەڵی و كەوتنە داوی ئەو جۆرە سیاسەتەی كۆمپانیاكان هیچ لە تاوانی هەڵگیرسانی شەڕ لەناوچەكەدا كەم ناكاتەوە و بەرپرسانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاك ناكاتەوە

هەرچۆنێك بێت كارگە و كۆمپانیا جیهانیەكان لە بواری چەك و تەقەمەنیدا بۆ چركەیەك ناوەستن، بۆ ساغكردنەوەی ئەو بەرهەمانەش پێویستیان بە بازاڕە، بۆ ئەو مەبەستە ناوبەناو شەڕ و كێشەی گەورە ڕوو لەناوچە جۆراوجۆرەكان دەكەن و ناچار دەبن بە كڕینی چەك، جگە لەوەش دەسەڵاتدارانی ناوچەكە نایانەوێـت لەو پێشبڕكێ و كێبەركێیەی پەیداكردنی چەك دوابكەون، چوون پێیان وایە لەدونیای ئەمڕۆدا بەهێزەكان لاوازەكان دەكەن بەژێر پێوە، بەشێكیش لەوانەی كە بڕوایان بە –تیۆری پیلانگێڕیی- هەیە پێیان وایە هەڵگیرساندنی ئەو شەڕانە دەستی ئەو كۆمپانیایانەی تێدایە و بۆ بەرژەوەندی خۆیان ئەو كارە دەكەن، ئەگەر واش بێت ئەوا گوێڕایەڵی و كەوتنە داوی ئەو جۆرە سیاسەتەی كۆمپانیاكان هیچ لە تاوانی هەڵگیرسانی شەڕ لەناوچەكەدا كەم ناكاتەوە و بەرپرسانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاك ناكاتەوە.