08:04 - 09/12/2019
ژیان له باوه‌شی سروشتدا
چه‌ندین جار بانگه‌واز ده‌كرێت بۆ گه‌ڕانه‌وه
بۆ سروشت و پاراستنی له خۆسه‌پێنی مرۆڤ و ئه‌و شوێنه‌واره خراپانه‌ی كه له
شێوازی ژیانیدا جێیهێشتووه. هه‌ندێك خه‌ڵك دووره‌په‌رێزیان له كۆمه‌ڵگه‌كانیان
هه‌ڵبژاردووه، گه‌ڕاونه‌ته‌وه بۆ ژیان له دڵی دارستانه‌كان و باوه‌شی سروشتدا.
نزیك له دارستانه‌كانی ئه‌مازۆن، به
دیاریكراوی له شاری لینسویسی به‌رازیل، ژن و مێردێكی به ڕه‌گه‌ز سووری به ناوه‌كانی
عوروه و ئایه، له‌گه‌ڵ وه‌ردی كچیان له ژیانی شارستانی هه‌ریه‌ك له سوریا و
دوبه‌ی و توركیا هه‌ڵاتوون و بڕیاریانداوه له باوه‌شی سروشتكه‌ی ئه‌مازۆندا به
ئارامی ژیان به‌سه‌ربه‌رن.
باشیه‌كانی ژیان له سروشتدا
عوروه كه گه‌نجێكی
ته‌مه‌ن 34 ساڵانی به ڕه‌گه‌ز سوریه ده‌ڵێت، ئه‌و خه‌ڵكه‌ی بڕیاریانداوه له
سروشتدا بژین یه‌ك شت كۆیكردوونه‌ته‌وه، پێویستیان بۆ سروشت.
ئه‌م ئه‌ندازیاره
بیناسازه ده‌ڵێت "ژیان له نزیك دارستانه‌كانی ئه‌مازۆن ئه‌و هه‌سته‌ت ده‌داتێ
كه مرۆڤ له‌چاو گه‌ردووندا و هیچ نییه و شتێكی زۆر بچووكه، لێره مرۆڤ ده‌ستبه‌رداری
خۆپه‌رستی و خۆبه‌زلزانیه‌كه‌ی ده‌بێت كه هه‌مووان له‌ژیانی ڕۆژانه‌دا له‌سه‌ری
ئالووده بوون و بووه‌ته به‌ڵایه‌كی گه‌وره و ژیانی له خواردن و
خواردنه‌وه و خه‌وتن و وێرانكردنی هه‌موو شتێكدا كورتكردووه‌ته‌وه."
له دیدی ئه‌م گه‌نجه سوریه‌دا ژیان له
سروشتدا بژارده‌یه‌كی باشه بۆ دووركه‌وتنه‌وه له شێوازی به‌كاربه‌رانه كه
مرۆڤ تیایدا به‌رده‌وام پێشبڕكێ له‌گه‌ڵ ته‌مه‌نیدا ده‌كات و له شه‌ڕێكی به‌رده‌وامدایه
له‌گه‌ڵ ژیان له‌پێناو هیچدا.
ئه‌م خێزانه
سوریه گه‌ڕاونه‌ته‌وه بۆ گرتنه‌به‌ری شێوازه كۆنه‌كانی ژیان كه زۆرینه‌ی مرۆڤه
شارستانیه‌كان له‌ده‌ستیانداوه، له‌م دارستانه‌دا خه‌ڵك سیستمی ئاڵوگۆڕكردن بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی
پێویستیه‌كانی ژیانیان به‌كارده‌هێنن، ئه‌م سیستمه باڵی كێشاوه به‌سه‌ر شێوازی
ژیانیاندا. زۆربه‌ی ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی له‌م دارستانانه ده‌ژین هاوڵاتیانی به‌ڕازیل
و خه‌ڵكی بیانی و دانیشتوانه ڕه‌سه‌نه‌كه‌ی ناوچه‌كه‌ن.
عوروه ده‌ڵێت، ئه‌و
خه‌ڵكه‌ی لێره ده‌ژین ته‌نانه‌ت سوود له پاشماوه‌كانیشیان وه‌رده‌گرنو به‌سه‌ر سێ جۆردا دابه‌شیان كردوون. پاشماوه
خۆراكیه‌كان ده‌كرێنه چاڵێكه‌وه و به گه‌ڵای وشك داده‌پۆشرێن و دواتر خۆڵیان ده‌درێت
به‌سه‌ردا، دوای شیبوونه‌وه‌ی له كشتوكاڵدا سوودی لێده‌بینرێت. پاشماوه
پلاستیكیه‌كان له گوێنیدا كۆده‌كرێنه‌وه و دواتر له دروستكردنی خانوودا به‌كارده‌هێنرێن،
پاشماوه شوشه‌ییه‌كانیش بۆ چوانكاری به‌ركارده‌هێنرێت.
له‌باره‌ی كه‌وتنه‌وه‌ی
ئاگره‌كه‌ی دارستانه‌كانی ئه‌مازۆنه‌وه ده‌ڵێت، ئه‌م ده‌ستدرێژیه بۆ ئه‌وه‌یه
شوێنه‌واره سروشتیه‌كانی ناوچه‌كه بسڕنه‌وه، خه‌ڵكی ناوچه‌كه ده‌زانن
سووتاندنی دارستانه‌كان بۆ ئه‌وه‌یه كه دواتر له شوێنه‌كانیان كارگه و
كۆمپانیا بونیاتبنرێن.
شاره‌زایی
نوێ
ئه‌م گه‌نجه ده‌ڵێت
ژیان له‌م دارستانانه‌دا سوودی زۆر پێگه‌یاندووه و شاره‌زایی له كاره‌كه‌یدا
زیاتر كردووه، كه ئه‌ندازیاری بیناسازییه. ئه‌و ده‌ڵێت "له سوریا و دوبه‌ی
وه‌ك ئه‌ندازیار كاریكردووه و له دروستكردنی باڵه‌خانه به‌رزه‌كاندا به‌شداربووه،
له دوبه‌ی لوتكه‌ی ژیانی به‌كاربه‌ریی تاقیكردووه‌ته‌وه و بینیویه‌تی كه چۆن ته‌لار
و باڵه‌خانه به‌رزه‌كان ده‌برێن به ئاسماندا. به‌ڵام له‌م دارستانه‌دا هه‌موو
شته‌كان سروشتین، دار و قوڕ و ته‌خته و قسڵ. ئه‌مانه هه‌موویان سروشتین و ڕاسته‌وخۆ
هه‌ست به‌كاریگه‌رییه‌كه‌یان ده‌كه‌یت له‌سه‌ر مرۆڤ، بیناسازی بۆ مرۆڤی زیندوو
كراوه، له‌به‌ر ئه‌وه ده‌بێت پیشه‌یه‌كی زیندووبێت تا هه‌ست به ژیان بكه‌یت، وه‌ك
ئه‌و خانوانه‌ی دیمه‌شق كه له به‌رد و كه‌ره‌سته‌ی سروشتی دروستكراون".
پێشتر ئه‌م ئه‌ندازیاره
سوریه وه‌ك خۆبه‌خش و به‌ڕێوه‌به‌ر كاریكردووه، لێره‌ش چه‌ندین خانووی له قوڕ
دروستكردووه و ده‌ڵێت، ئێستا ئه‌م جۆره خانووه له وڵاتانی عه‌ره‌بیدا نه‌ماوه،
به‌ڵام له ڕابردوودا هه‌بووه.
له دیدی ئه‌مدا بینازسیه‌ك كه دۆستی
ژینگه‌بێت زۆر له مرۆڤه‌وه نزیكتره، له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامبوونی مرۆڤدا ئه‌میش به‌رده‌وام
ده‌بێت "مرۆڤ هیچ بارگرانیه‌ك بۆ زه‌وی و ژینگه‌كه‌ی دروستناكات، په‌یوه‌ندیه‌كانمان
وه‌ك مرۆڤ ئه‌وه‌مان به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت كه په‌نا بۆ ئه‌م جۆره ه بیناسازی
ببه‌ینه‌وه، ئه‌و كاته هه‌ستی خۆبه‌زلزانیمان كه‌مده‌بێته‌وه و ئه‌و هه‌سته‌مان
لادروستده‌بێت كه ئازاری هیچ شتێك نه‌ده‌ین و هه‌موو شتێكمان خۆشبوێت".
شوێنێكی نمونه‌ییه بۆ ژن و خێزان
ئایه‌ی هاوسه‌ری
عوروه له‌م ژیانه ساده‌یه‌دا به‌شداره، چه وه‌ك مرۆڤێكی ئاسایی یان وه‌ك ئه‌ندازیارێكی
جیۆلۆجی، به بۆچوونی ئه‌و ئه‌م دارستانه باشترین ژینگه‌یه بۆ خێزان و به‌خێوكردنی
منداڵ، زۆر له ژیانی شار باشتره.
ئایه ده‌ڵێت
"پێكهێنانی خێزان له سروشتدا زۆر له شار باشتره، چونكه ژینگه‌یه‌كی پاكی
هه‌یه و دووریت له‌و هه‌موو زانیارییه‌ی كه ڕۆژانه له شاردا ده‌یبیستیت و هه‌ندێك
جار توانای وه‌رگرتنیشیانت نییه، لێره ته‌نیا پێویستت به‌بشێك له‌و زانیاریانه‌یه
كه له شاردا پێویسته، بۆ نمونه گرنگه بزانیت منداڵه‌كه‌ت چ نه‌خۆشیه‌كی هه‌یه
و پێویستی به چ چاره‌سه‌رێكه، به‌ڵام ئه‌و په‌روه‌رده‌یه‌ی له شاردا منداڵی پێ
گه‌وره ده‌كرێت زۆر هه‌ڵه‌یه و په‌روه‌رده‌ی ئێره زۆر باشتره."
له‌باره‌ی ڕاده‌ی
مه‌ترسیه‌كانی ژیانی ناو دارستان له‌سه‌ر منداڵان ئه‌و ده‌ڵێت، به‌دڵنیاییه‌وه
سروشت هیچ مه‌ترسیه‌كی بۆ سه‌ر منداڵ نییه، به ئاسانی ده‌توانیت زاڵبیت به‌سه‌ر
مه‌ترسیه‌كانی مێروو و ئاژه‌ڵی دڕنده‌دا، بۆ نمونه ده‌توانیت په‌رده‌كولـله به‌كاربهێنیت،
منداڵ له سروشتدا زیاتر گه‌شه‌ده‌كات به‌راورد به شار.
ئه‌و بڕوای وایه "كاتێك هیچ ترسێكت
له سروشت نه‌بێت، شتێك نامێنێته‌وه لێی بترسیت و زیانت پێبگه‌یه‌نێت، سروشت به
ده‌گمه‌ن ئازارت ده‌دات، وه‌ك بوونی هه‌ندێك مێرووی زۆر ده‌گمه‌ن، مار و ئاژه‌ڵه‌كان
زیاتر له منداڵ تێده‌گه‌ن وه‌ك له مرۆڤی پێگه‌یشتوو، ده‌بینین منداێن زۆر له‌گه‌ڵ
باڵنده و مه‌یمونه‌كاندا خۆشحاڵن و یاریان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن، پێكهاته سروشتیه‌كه‌ی
ئێره زۆر ته‌ندروستتره و سروشتی ئێره زیاتر منداڵ سه‌رسه‌ام ده‌كات."
ئه‌م كچه به‌ڕه‌گه‌ز سوریه ده‌ڵێت، له‌م
سه‌رده‌می په‌له‌په‌ل و به‌كاربه‌رییه‌دا سروشت ژینگه‌یه‌كی زۆر نمونه‌ییه بۆ ژن.
بۆ ئه‌و گه‌شتێكی جیۆلۆجیه
به‌و پێیه‌ی كه ئایه ئه‌ندازیاری زه‌وی
ناسییه و زۆر سروشت و به‌ردی خۆش ده‌وێت، ده‌ڵێت، ته‌مه‌نی ئه‌م دارستانانه ده‌گه‌ڕێته‌وه
200 ملیۆن ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، كاتێك له كیشوه‌ری ئه‌فریقا ترازاوه و جیابووه‌ته‌وه،
له‌و كاته‌وه ئه‌م چیایانه له به‌رازیل دروستبوون، به‌ڵگه‌ش بۆئه‌م قسه‌یه ئه‌وه‌یه
كه ئه‌فریقاش هه‌مان سروشتی هه‌یه، ئه‌مه‌ش وه‌ك زه‌وی ناسێك بۆ كاره‌كه‌م گرنگه.
ده‌شڵێت، ئێستا
گه‌شتیاریی جیۆلۆجی شێوازێكی نوێیی گه‌شتیارییه، به‌ڵام ژیان و ئه‌زموون له‌گه‌ڵ
سروشتدا گرنگتر و باشتره، گه‌شتیاریی جیۆلۆجی پارێزگاری له سروشتی ناوچه‌كه ده‌كات
و زیاتر سه‌رنجیان بۆ ڕاده‌كێشێت و یارمه‌تی خه‌ڵك ده‌دات زیاتر سروشت بناسن و كه‌مترین
زیانی پێبگه‌یه‌نن.
وا دیاره كه
ئه‌م ژنه سوریه هێشتا به‌نیازی گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ وڵاته‌كه‌ی و ده‌ڵێت، شاره‌زاییه‌كی
زۆری له‌سه‌ر گه‌شتیاریی جیۆلۆجی كۆكردووه‌ته‌وه و ئێستا كار له‌سه‌ر چه‌ند پرۆژه‌یه‌ك
ده‌كات و ئومێده‌واره كه له داهاتوودا له وڵاته‌كه‌ی سوودی لێ ببینێت.
خۆشه‌ویستی و ئاشتی له هه‌ناوی سروشته‌وه هه‌ڵده‌قوڵێن
فاتمه كچێكی به‌ڕه‌گه‌ز
مه‌غریبی ته‌مه‌ن 32 ساڵانه، كاتێك بڕیارده‌دات ژیانی شار جێبهێڵێت و ڕووبكاته
دارستانه‌كانی ئه‌مازۆن ژیانی سه‌رتاپا گۆڕا.
ئه‌م حه‌وت ساڵ
له‌مه‌وبه‌ر مه‌غریبی جێهێشتووه، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و هه‌سته‌ی لادروستبووبوو كه
ژیانی سه‌رتاپا بووبووه كاركردنی به‌رده‌وام و بێسوود. فاتمه بۆ ئه‌وه كرێی
خانوو و بژێوی ژیانی ده‌ستبه‌ربكات دوو كاری ده‌كرد، دوای مردنی دایكی تووشی خه‌مۆكی
و گۆشه‌گیرییه‌كی توند بوو، بڕیاریدا له وڵاته‌كه‌ی هه‌ڵبێت و له سروشتدا بژی،
ئه‌م بڕیاره‌ی فاتمه دوای ئه‌وه هات مونای هاوڕێی ئامۆژگاریكرد شێوازی ژیانی
بگۆڕێت. مونا خۆشی له دارستانه‌كانی ئه‌مازۆن ده‌ژی.
ئه‌و ده‌ڵێت
"هه‌ستم ده‌كرد جه‌سته و ڕووحم له ژیانی شاردا له‌یه‌كتر جیاده‌بنه‌وه، له
به‌رازیل گه‌یشتم به ئارامی و خۆشگوزه‌رانی، به‌یه‌كجاری هه‌موو ئه‌و چاره‌سه‌ره
ده‌روونیانه‌م فڕێدایه زبڵدانه‌وه كه پزیشكه‌كان بۆیان نووسیووم، له‌گه‌ڵ خه‌ڵكانێكی
هاوشێوه‌ی خۆمدا به ئارامی له دارستاندا ده‌ژیم، ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای
ڕه‌گه‌ز و ئایین و نه‌ژاد جیاوازی له نێوان مرۆڤه‌كاندا ناكه‌ن".
له‌و ساته‌وه‌ی گه‌یشتمه باوه‌شی سروشت
چیتر ناچار نه‌بووم وابه‌سته‌ی جلوبه‌رگ و ژیانێكی داخراو بم، ئه‌و جلوبه‌رگ و
ژیانه‌ی له مه‌غریب پێوه‌ی به‌سترابوومه‌وه، لێره به ئازادی ده‌ژیم، خه‌ڵك
ڕوخسار و جه‌سته‌میان به‌لاوه گرنگ نییه و توانج له هه‌ڵسوكه‌وته‌كانم ناده‌ن،
به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه خۆشه‌ویستیان تێدا به‌دیده‌كه‌م، مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ من
و خه‌ڵكی تریشدا زۆر نه‌رمونیان و مرۆڤانه‌یه.
فاتمه ده‌ڵێت
"لێره ئاشتی و ئاارمی به‌ڕازیلی و عه‌ره‌ب و ئه‌وروپی و چه‌ندین خاوه‌ن ڕه‌گه‌زنامه‌ی
دیكه كۆبوونه‌ته‌وه، ته‌نانه‌ت بیر له‌وه ناكه‌مه‌وه بگه‌ڕێمه‌وه بۆ وڵاته‌كه‌م،
شه‌ش ساڵ لێره ژیاوم و تا كاتێكی نادیار لێره‌ده‌بم، خۆشحاڵم و له‌ناو دره‌خت و
ئاژه‌ڵه‌كاندا گونجاوم، لێره پێوستت به پاره نییه بۆ ئه‌وه‌ی بژیت، كڕینی نان
و ئاو به ڕۆژ و مانگ و ساڵ بیركردنه‌وه‌ت داگیرناكه‌ن، سروشت فێرت ده‌كات هه‌موو
شتێكت خۆشبوێت و ڕێز له هه‌موو شتێك بگریت و بێ زیان بیت".
سه‌رچاوه