11:04 - 03/12/2019

نەتەوەگەرایی لە هەڵوەشانەوەی ئیمبراتۆریەتەكانەوە تا دروستبوونی دەوڵەت نەتەوە‌

پەیسەر

لەمڕۆدا نەتەوەیی بوون بووەتە نەنگییەكی گەورە، هەندێك وەك سوكایەتی لەدژی هەندێكی دیكە بەكاریدەهێنن، رۆشنبیرانی رۆژئاوایی، یان ئەوانەی لەژێر كاریگەریی هەمان رۆشنبیریدان وەك ئایدۆلۆژیایەكی مەترسیدار لێی دەڕوانن و شرۆڤەی بۆدەكەن، لە هەمان كاتیشدا ژمارەیەكی دیكە وەك سیمبولی دیارو لەخۆبوردوو لەو كەسانە دەڕوانن كە بیری نەتەوەییان هەیەو لە پێناویدا خەبات دەكەن، بەڵام كاتێك ببێتە هۆی دروستبوونی رەفتاری تاكەكەسیانەی نەشیاو و ناپەسەند ئەوانیش ڕەتیدەكەنەوە، ئەو ئایدۆلۆژیایە ئەگەر مرۆڤی گەیاندە ئاستی پابەندبوونی كوێرانە بۆ دەوڵەتێكی نەتەوەیی كەهەرچی بكات پشتیوانی لێبكات، یان بۆ هەموو هەنگاووبڕیارێكی ستایشی بكات، ئیتر مەترسیی لەوێوە دەست پێدەكات، سەرۆكی ئەڵمانیا (فرانك ڤاڵتەر شتانمایەر )كەوڵاتەكەی بەیەكێك لەوانە دادەنرێت دەستێكی باڵای هەبووە لە بوژاندنەوەو دنەدانی بیریی نەتەوەگەرایی، لە كانوونی یەكەمی ئەمساڵدا گوتوویەتی: نەتەوەگەرایی ژەهرێكی ئایدۆلۆژییە.

لەم ساڵانەی دواییدا نەتەوەگەراكانی رۆژئاوا بۆچوونێكی نوێیان هێنایە ئاراوە و لەبەرامبەر كۆچبەرەكاندا پشتیوانی لەڕادەبەردەری دەوڵەتاكانی خۆیان كرد، كاتێكیش كەوتنە بەر ڕەخنەی رۆشنبیرانی دیكە بیرۆكەی -نەتەوەیی باش و خراپ-یان هێنایە ناوەوە، ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لە تشرینی دووەمی ئەمساڵدا رەخنەی لە دۆناڵد ترامپ گرت كە خۆی بە نەتەوەگەرا وێناكردبوو گوتی: نەتەوەگەرایی خیانەتە بە نیشتمان.

چەمکی دەوڵەتی نەتەوەیی، فۆرمۆڵەی دەوڵەتێکە کە قەوارەی سیاسیی دەوڵەت بە قەوارەی که‌لتووریی(رۆشنبیریی) نەتەوەوە گرێدەدات. ئەو نەتەوەیە دەکرێ پێکهاتبێت لە کۆمەڵێ ئایینی جیاواز، نەژادی جیاواز، باکگراوندی جیاواز و تەنانەتلە ئاقاری زمانییەوە، نەتەوەی جیاوازیش لەخۆ بگرێت. بۆ نموونە کە دەگوترێ نەتەوەی ئەمەریکا( American Nation ) یان نەتەوەی کەنەدیی(Canadian Nation)کەنەیدیان، مەبەست لێیان هەموو ئەو نەتەوە، گرووپ و خەڵکە جیاوازانەی ئەمەریکا یان کەنەدایه‌ کە هاوڵاتیی یان هاونیشتمانیی ئەو دوو وڵاتەن.

لەبەرامبەردا کە دەگوترێ نەتەوەی تورک یان نەتەوەی تورکیا، چونکە لەسەر بناغەی شۆڤێنیزمی سیاسیی وکه‌لتووریی دروستبووە، یەکسەر کورد وەکو گەلێکی جیاواز، هەڵاواردنی بەسەردا دەسەپێنرێت. بۆ ئێران، کاتێک دەگوترێ نەتەوەی ئێران، زیاتر ئیشتیهای پانئێرانیی نیشان دەدات و دەیەوێت كوردیش لەناو خۆیدا بتوێنێتەوە.
جیاوازیی لە نێوان نەتەوەیی بوون و نیشتمانی بووندا.

توێژەران پێیان وایە هەردووكیان دوو دەستەخوشكی ئایدۆلۆژیی یەكترین و لەیەك دانابڕێن. چوون لە ناوەرۆكی هەردووكیاندا پێناسەی هاوڵاتی بوون ئەوەیە كە ئەندامانی یەك نەتەوەو گه‌لن، كۆمەڵە خەڵكێكن مێژووكردن، یەك چارەنووسی سیاسی و داهاتوویەكی هاوبەشیان هەیە، بۆیە بە مافی خۆیانی دەزانن دەوڵەت دروستبكەن و ڕێبەرایەتی ئەوانی دیكەش بكەن،چوون خۆیان بە پارێزەری نەتەوە دەزانن. بەواتایەكی دیكە، نەتەوەگەرایی بەواتای رەتكردنەوەی  فەرمانڕەوایی ئەوانی دیكە دێت. بەرجەستەكردنی ئەم بۆچوونەش لە ئیمپراتۆریەتەكانی پێشوو، پادشاكان و ئیمپریالیزمدا بەباشی دەردكەوێـت.

لە دوو سەدەی ڕابوردوودا نەتەوەگەرایی تێكەڵ بە ئایدۆلۆژیای سیاسی بووە، نەتەوەگەرایی لیبراڵ لە ئەوروپاو ئەمەریكاوە لە سەدەی نۆزدەدا سەریان هەڵداوە، نەتەوەگەرایی فاشیزم لە ئیتالیا و ئەڵمانیا لە نێوان هەردوو جەنگی جیهانیدا هاتە پێشەوە، بزووتنەوەی ماركسیەكان كەوتنە بەرهەڵستكاریی هێرشی ئیمپریالیستی رۆژئاوا...

لە بیری ئایینیدا فەرمانڕەوایی بەناوی خوداو شەریعەتەكەیەوە دەكرێت و نموونەی بەرجەستەی لە داعش و ئێران و ئیسرائیل و ڤاتیكان دا خۆی دەبینێتەوە، لە نێو ئەو سیستمەشدا بنەماڵەی فەرمانڕەوای پاشایی پەیدابوون، وەك ئەوەی كە لە سعودیە هەیەو لەنێو ئایدۆلۆژیای كۆمۆنیستیی پرۆلیتاریدا فەرمانڕەوایی رووسیا دەكرێت.
وەنەبێت نەتەوەگەرایی شتێكی ئەوەندە خراپ و لەرزۆك بێت لەبەردەم رۆشنگەریی و هێرشی فەرهەنگی نوێدا خۆی بۆ نەگیرێت، بەڵكو لە جیهانی نوێشدا هەندێك دەوڵەت و ئایدۆلۆژیای لەسەر بونیادنراوەو لە زۆر ناوەندی گەورەشدا پشتیوانی لێدەكرێـت، ئاخر كێ هەیە بتوانێت بڵێت با ئەمەریكا لەلایەن ئەشرافەكانی فەرەنساوە بەڕێوەببرێت ، یان لە نەیجیریا و هیندستان باس لەوە بكرێـت كه‌ قازانجیان لەوەدایە بەریتانیا بگەڕێتەوە ناویان و لە هەمان كاتیشدا بگوترێـت كورد دەوڵەتی نەبێت باشترە!

نەتەوەگەرایی مێژووەكەی هێندە كۆن نیەو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1750 ی زاینی، تا ئەو كاتەش لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتەكانی نەمساو بەریتانیا و چین و فەرەنسا و عوسمانی و رووسی و ئیسپانی دا چه‌ندین میللەت و نەتەوە هەبوون، بەڵام دوای ئەوەی لە 1775 شۆڕش لە ئەمەریكا و 1789 شۆڕش لە فەرەنسا سەریانهەڵدا، ئیتر ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی دروستبوو، قۆناغ بەقۆناغ ئەم ئایدۆلۆژیایە پەرەیسەند تا هەموو جیهانی گرتەوە. ئەم ئایدۆلۆژیایە بووە خۆرەی لەبەریەكهەڵوەشاندنەوەی سەرجەم ئیمپراتۆریەتەكان یەك لەدوای یەك، ساڵی 1900 و سەرەتای سەدەی بیستەم 35%ی هەموو جیهان لەلایەن دەوڵەتی نەتەوەگەراوە بەڕێوەدەبرا، نیوسەدە دوای ئەوە (1950)، بوو بە 70% ، ئەمڕۆش ژمارەیەكی ئێجگار كەم نەبێت لەلایەن ماڵبات و بنەماڵەكان و ئایندارەكانەوە بەڕێوەدەبرێن، هەموو جیهان بووەتە دەوڵەتی نەتەوەگەرا.
پرسیار ئەوەیە: ئەم ئایدۆلۆژیا نوێیە چۆن توانی بەو خێراییە جیهان بته‌نێته‌وه‌؟ مێژوونوسان باس لەوە دەكەن كاتێك لەسەدەی هەژدەیەمی ئەوروپادا كێشە لەنێوان دەوڵەتی ئاینی –كڵێسا- و دەوڵەتە سەركەشەكاندا هەبوو كە بەشێوەی مەركەزیی و ناوەندگەرا فەرمانڕەواییان دەكرد، كێشە دروستبوو، دەوڵەت ناچار بوو دەوڵەتی دینی هەڵبوەشێنێته‌وه‌ كە دەوڵەتێك بوون لەناو دەوڵەتدا، لەو ڕێگەیەوە چینی ئەشرافزادەكان زیانی گەورەیان بەركەوت، لەوێوە ڕێكخراوه‌كانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەمەبەستی هۆشیاركردنەوەی خەڵك هاتنەكایەوەو منەوەرو رۆشنبیران ڕۆڵیان تێداگێڕا،خواستی هەمووشیان چۆنیەتی ڕێكخستنەوەی سەرلەنوێیدەوڵەت بوو.

مێژووی پڕ لەشەڕوشۆڕی ناوخۆی ئەوروپا هۆكارێكی باش بوو بۆ هۆشیاربوونەوەو خۆ دەربازكردن لە باجە قورسەكان، هەروەها دەست گەیشتنی زۆرینەی خەڵك بە پلە سەربازییه‌باڵاكان، هەموو ئەوانەش پێكەوە هاوكاربوون بۆ بەشداریی سیاسی زیاتری خەڵك و بەرۆكگرتنی سەركردەو سەرۆكەكانیان و بیركردنەوە لە بەرژەوەندی زۆرینەی خەڵك، ئەوەش بووە هۆی دەركەوتن و سەرهەڵدانی بیری نەتەوەیی چوون زۆرینەی فەرمانڕەواكان كاتێك هەستیان بە مەترسیەكە كرد كە دوابەدوای یەك بەرۆكیان دەگیرێت،له‌به‌رئه‌وه‌ كەوتنە كۆكردنەوەی خەڵكی نزیك و جوڵاندنی هەستەكانیان، بەتایبەتی بەدوای سەرەداوێكدا دەگەڕان بیانبەستێتەوە بەیەكەوەو چارەنووسی خۆیانی لەگەڵدا گرێبدەن. هەربۆیە بەخێرایی دەوڵەتی نەتەوەگەرای فەرەنسا، هۆڵەندا و ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمەریكا هاتنە كایەوە، ئەو دەوڵەتانە زۆر لە ئیمپراتۆیەتەكان بەهێزتربوون. كۆكردنەوەیباج و پیتاكەكانیان لەڕێی یاساوە لە ئیمپراتۆریەتەكان زیاتر بوو، لەلایەن دەوڵەتی فەره‌نسای نوێشەوە لە بواری سەربازیی و بەرگریی لەدەوڵەت داهێنانی گەورەكرا،ئەویش سەربازیی زۆره‌ملێ بوو، دەبوو هەموو هاوڵاتیانی وڵاتەكەیان ئەو ڕۆڵە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو ببینن.

له‌به‌رئه‌وه‌ دەوڵەتە نەتەوەییەكان لە ساڵی 1816وە تا 2001 له‌ سه‌ركه‌وتنی به‌رده‌وامدابوون هه‌رچه‌نده‌ 70% بۆ 90%ی جەنگەكانیشیان لەگەڵ ماڵباتە دەسەڵاتدارەكاندا بووە. ئیتر ئەم نموونەیە بووە جێی چاولێكەری وڵاتانی دیكەی وەكو ژاپۆن كە دواتر بووە دەوڵەتێكی نەتەوەیی پیشەسازیی نوێ و دوای ماوەیەكی زۆر كەم توانی ببێـتە یەكێك لە هێزە گەورەكانی دونیا.

نموونەی دەوڵەتانی نوێ بووە جێی سەرنجی هاوڵاتیان بەگشتی، چوون بە پێی یاسانوێیەكان هەمووان لەبەرامبەر یاسادا یەكسان بوون، مافی فەرمانڕەوایی لە ئەشرافزادكان سەنرایەوەو بووە موڵكی گشتی، دەرگا بەڕووی هەمواندا كرایەوە تا له‌ كایه‌ی سیاسیدا به‌شداربن، تەنانەت تا كۆتا پلەی فەرمانڕەوایی بڕۆن، ئەوەش وایكرد پێگەی خەڵكی رۆشنبیر لەناو كۆمەڵگەدا بەرزببێتەوە، چوون پێیان وابوو ئەو جۆرە سیستمە بەرهەمی بیروبۆچوونی ئەوانە.

لە هەندێك وڵاتدا ڕێككەوتنی (ئاینی ، سیاسی، كۆمەڵایەتی) لەنێوان خەڵك و دەسەڵاتداراندا كراوە، وەك ئەوەی لە ڤاتیكانو سعودیەو ده‌وڵه‌ته‌ بنەماڵەییه‌كانی تری كەنداودا هەیە، كه‌ كار و ڕۆڵی سیاسیان له‌ نێوانیانەدا دابه‌شكردووه‌، بەڵام ئەوانەش بە دیموركراسیەت چارەسەردەكرێن و ده‌بێت ڕێگە بۆ كەسانی دیكە بكرێتەوە بەشداریی بكەن و بێنە پێشەوە، لێرەوە كێشەی نێوان دیموكراسیەت و نەتەوە گەرایی لە 2001 بەدواوە سەریهەڵداوەتەوە.

بەڵام هێشتا ئەوەی كە پێویست بوو بۆ یەكسانی و مرۆڤایەتی لەژێرسایەی فەرمانڕەوا نوێیەكانیشدا نەهاتنەدی، ڕەشپێستەكان لەگەڵ سەگ بەراورددەكران و نەیاندەهێڵا بچنە شوێنە گشتیەكانەوە، ژنان مافی فەرمانڕەوایی و خاوەندارێتی و میرات بردینان نەبوو، سپی پێستەكان هەموو شتێك بوون و ئەوانی دیكە هیچ.
لە هەمان كاتدا ئایدۆلۆژیای نەتەوەگەرا توانی دەوڵەتە نوێیەكان دروست بكات و پێشیان بخات، بسمارك دەوڵەتی ئەڵمانیا لەسەر شوێنەواریی نازییەكان بونیات بنێت و سەرجەم وڵاتانی دیكەش بێنە كایەكه‌وە. دابەشكردن و پارچەپارچەكردنیش بووە ڕێگرییەكی باش بۆ كەمكردنەوەی ئەگەری شەڕێكی تری سەرانسەریی لە جیهان بە ڕێژەی كەمتر لە 3%، چوون هەریەكێك لەو دەوڵەتانە تا ڕادەیەكی زۆر خاوەنی بڕیاری سەربەخۆی خۆیانن.

دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەگەرا كێشەی گەورەی لەگەڵ خۆیدا هێناو شەڕی گەورەی بۆ نەتەوەكان هێنایە ئاراوە، شەڕی باڵكان بەر لە جەنگی جیهانیی یەكەم بووە هۆی دابەشبوونی بولگاریاو یۆنان و سربیا، كە سەردەمانێك یەك پارچەبوون و بەشێكبوون لە خاكی داگیركراوی عوسمانیەكان، بەڵام دواجار هەرچی موسڵمان هەبوو لەو وڵاتانە یان لەناوبران یان دەركران، دواتریش دەوڵەتی عوسمانی ئەرمەنەكانی كۆمەڵكوژ كردو تا ئێستەش كێشەی نەتەوەی كورد لە ناوچەكەدا بەردەوامە، هیتلەر بە ڕق و كینەی نەژادپەرستی و نەتەوەگەراوە كۆمەڵكوژیی لە دژی جووەكان بەرپاكردو هۆڵۆكۆستی لێكەوتەوە. لە ساڵی 1947دا ژمارەیەكی ئێجگار زۆر موسڵمان و هیندۆس لە جەنگێكی نەتەوەگەراییدا كوژران و بووە هۆی جیابوونەوەی پاكستان لە هیندستان.

شەڕی جیابوونەوەو بەكارهێنانی نەتەوەگەرایی بە دیوە خراپەكەیدا كارەساتە گەورەو خوێناوییەكانی لێكەوتوەتەوە، زۆرینەی ئەو جەنگانەی كراون چەوساندنەوەی كەمینەكان بووە لەلایەن زۆرینەوه‌ و لە ئەنجامی قبوڵنەكردنی داواكارییەكانیان بووە بۆ جیابوونەوە و سەربەخۆیی، چوون ڕێگرییان لێكراوە بۆ ئەوەی ئەوانیش ببنە خاوەنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی خۆیان.

هەرچەندە ئایدۆلۆژیای نەتەوەگەرایی دیوی خراپی هەیەو خوێنڕێژی گەورەی بەرپا كردووە، بەڵام ئەگەر بە دیوە باشەكەیدا بەكارهێنرابێت ئەوا نموونەی وڵاتی سویسرای لێكەوتووەتەوە كە سێ نەتەوەو سێ زمانی جیاواز (فەرنسی- ئەڵمانی – ئیتاڵی) پێكەوە لەژێر چەتری یەك دەوڵەتدا دەژین و لە ساڵی 1848وە تا ئێستە بە ڕێككەوتنی نێوانیان كارەكانی دەوڵەت بەڕێوەدەبەن. هەر بۆیە سەرەڕای بوونی زمانی جیاواز بەڵام تا ئێستا هیچ بزووتنەوەو گروپێكی ئۆپۆزسیۆنی نەتەوەیی و ئیتنیكی سەریانهەڵنەداوە. بەڵام لە وڵاتێكی وەكو سوریا سەرجەم دامودەزگا هەستیار و سیادییەكان بەدەستی عەلەوییەكانەوەیە كە ڕێژەی كه‌متر له‌ 15%ی دانیشتوانی وڵاته‌كه‌ پێكده‌هێنن، لەكاتێكدا سونەو كوردو نەتەوەكانی تر  85% پێكده‌هێنن و سەیری دەست و دەمی ئەوان دەكەن و دەچەوسێنرێنەوە، هەربۆیە نابێت شەڕی نەتەوەیی و دەمارگیریی بەدوور بگیرێت و بە شتێكی نامۆ سەیربكرێت.

سەبارەت بە وڵاتە تازەپێگەشتووەكان هێشتا نموونەی سوریا بەسەر نموونەی سویسرا دا زاڵە، بۆ نموونە توركیا ده‌یه‌وێت ببێته‌ ئه‌ندامی یەكێتی ئەوروپابه‌ڵام دان بە نەتەوەبوونی كورددا نانێت كە ژمارەیان نزیكەی 20 ملیۆن كەسه‌. بە هەمان شێوە لە عێراق و ئێرانیش هەمان كێشە هەیە، سەرەڕای ئەو هەموو توندوتیژییانەی تاڵیبان ئەنجامی دەدات بەڵام هێشتا زۆرینەی گەلی ئەفغانی پشتیوانیان لێدەكەن، شیعەكانی دونیاش هێشتا سوورنلەسەر دامەزراندنی دەوڵەتێكی مەزهەبی.

لەگەڵ ئەوەشدا لەناوخۆی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكادا هێشتا دەمارگیریی بۆ ڕەنگی پێست و دەستەو گروپەكان ڕۆڵیان هەیە لە دیاریكردنی پۆست و دەستبەسەراگرتنی بازرگانی و چوونە پێشەوە بۆ نێو حیزبەكان. دەركەوتنی هاوڕەگەزخوازه‌كایش كێشەیەكی دیكەیانە كە زۆربەیان پێیان وایە ڕێگرن لەبەردەم بەرەوپێشچوونی وڵاتەكەیان، لە هەمان كاتدا هێشتا كێشەی پەنابەرانی وەك پێویست چارەسەرنەكردووەو ناتوانن كارە سەرەكیەكانی بەڕێوەبردن و خاوەندارێتی لە ئەستۆ بگرن. هەر یەك لە مێژوونوس مارك لیلا و فرانسیس فۆكۆیاما پرۆژەی خۆیان هەبوو بۆ كۆتایی هێنان بەو دۆخە و سەرجەم مەترسییەكانیان خستۆتە ڕوو.

لەم سەردەمەدا كە توێژینەوەكان گەیشتوونەتە لووتكەو شتێكی نەزانراو لای شرۆڤەكارانی زانكۆ جیهانیەكان نەماوەتەوە، كار لەدوو خاڵ زیاتر نیە، یەكێكیان ئەوەیە پێكەوەژیانی سیاسیانە بە نموونەی سویسرا بخەنە بەردەستی هەمووان،  دووەمیش ئەوەیە ڕێگە بەوانی دیكەش بدرێت ببنە خاوەنی خۆیان و بەرژەوەندییەكانی خۆیان و نەتەوەكەیان بە ئاشكراو بە بەڵگەوە بخەنە بەردەست و هەمووان لە بەرژەوەندییەكان تێبگەن و كاری بۆ بكەن.