12:39 - 18/12/2018

بەهاری عەرەبی لەكوێوە بۆ كوێ؟‌

پەیسەر

بەهاری عەرەبی یاخود راپەڕینی وڵاتانی عەرەبی، راپەڕین و شۆڕێكی سپی دوور لە توندوتیژی بوو كەلە كۆتایی یەكانی ساڵی (2010 ) و سەرەتای ساڵی (2011) سەریان هەڵدا، هەرچەندە باری نالەبارو ناهەموای وڵاتانی عەرەبی هەلوومەجێكی گەورەی هێنابووە كایەوە كە لە هەر ئان و ساتێكدا چاوەڕێی تەقینەوەی دۆخەكە دەكرا، بەڵام هاتنی ئەو "بەهارە" بە خۆسوتاندنی (محەمەد بوعزیزی) لە رۆژی (17/12/2010) ده‌ستی پێكرد.

مەرگی بوعەزیزی نەشتەری تەقاندنی دوومەڵی گەندەڵیی و دیكتاتۆریەتی دەسەڵاتدارانی عەرەبی بوو، خەڵك بەگشتی لەهەلێك دەگەڕان بۆ ئەوەی لەو دەسەڵاتانە راپەڕن و داوای گۆڕانكاری بكەن و كۆتایی بەو شێوە ژیانە بهێنن كە چەندین ساڵە هەناسەی لەبەر بڕیوون..

تارق تەیب محەمەد البوعزیزی ناسراو بە (بەسبوسە) لە (29/مارس/1984) لەویلایەتی (سیدی بوزید)ی تونسی لە خێزانێكی قەرەباڵغی نۆكەسیدا لەدایك بووە كە یەكێكیان كەمئەندام بووە، محەمەد كۆتا منداڵی ئەو خێزانەیەو تەمەنی هێشتا سێ سالان دەبێت كە باوكی گیان لەدەست دەدات و دەمرێت، دایكی شوو دەكاتەوە بەمامی و لەژیانێكی ناهەمواری ئابوریدا دەژین، بۆیە لەتەمەنی دە ساڵییەوە دەست بەكاركردن دەكات، دواتر لەبەر ئەوەی ژیانێكی باشتر دابین بكات واز لە قوتابخانە دێنێت، هەندێك باس لەوە دەكەن كە گوایە بوعەزیزی دەرچووی زانكۆ بێت، بەڵام (سامیە)ی خوشكی بە میدیاكانی راگەیاندووە كە ناوبراو لە بەر خراپی باری داراییان و یارمەتی دانی خوشك و براكانی بۆ بەردەوامبوون لە خوێندن، وازی لە خوێندن هێناوەو، دایكی محەمەد باس لەوە دەكات كە چەند جارێك هەوڵی داوە بچێتە نێو ریزەكانی سوپای تونس، بەڵام وەرنەگیراوە، وەك دایكی باسی دەكات مانگانە تەنها (140$)ی لە فرۆشتنی سەوزەو میوەی سەر عەرەبانە دەست كەوتووە بۆ ئەوەی خێزانەكەی پێ بژینێت.

زلـلەیەك وەك هەورە برووسكە
وەك لە میدیاكانەوە باس دەكرێت بوعەزیزی سەرلەبەیانی رۆژی(17/12/2010) دوای رێكخستن و دانانی سەوزەو میوەكانی پاڵ بەعەرەبانەكەیەوە دەنێت، بەڵام هەندێك لە پۆلیسەكانی  شارەوانی (سیدی بوزید) ناهێڵن بچێتە بازاڕی میوەفرۆشان، ئەویش پەنا بۆ (برازا)یەكی خۆی دەبات تا پۆلیسەكان لە دۆخی تایبەتی محەمەد تێبگەیەنێت و رێگەی بدەن و كارەكەی بكات، بەڵام بەرپرسی پۆلیسەكان رەتی دەكاتەوە، دواتر خانمە پۆلیسی شارەوانی (فادیە حمدی) لە بەرچاوی خەڵكێكی زۆردا زللەیەك لە دەموچاوی محەمەد دەدات و پاڵ بە عەرەبانەكەیەوە دەنێت و بەزمانی فەرەنسی پێی دەڵێت(Dégage-ارحل – بڕۆ  یان  بۆدەرەوە). ئیدی ئەو دەستەواژەیە بوو بە دروشمی سەرەكی خۆپیشاندانەكانی تونس و دواتریش وڵاتانی عەرەبی و تەنانەت باشووری كوردستانیشی گرتەوە.

دیاردەی بوعەزیزی چيیە؟
خۆسووتاندنی بوعەزیزی گەورەترین دەربڕین بوو لە دژی ئەو دۆخە (تایبەتی و گشتی)یەی كە تێیدا بوو، بەپێی هەندێك لە سەرچاوەكانی لەنێو شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبیدا نزیكەی (50)كەس ئاگریان لە جەستەی خۆیان بەرداوە، بەڵام هیچیان وەك ئاگرەكەی بوعەزیزی دەنگ و بڵێسەكەی گەورە نەبوو..دواجار خۆسوتاندنەكانیان ناونا بە (دیاردەی بوعەزیزی).

لە پاش مەرگی بووعەزیزی
دوای ئەوەی محەمەد بوعەزیزی گیانی لەدەست دا ناوی گۆڕەپانی (7 نۆڤەمبەر) گۆڕا بۆ (شەهید محەمەد بوعەزیزی) كه‌ (23) ساڵ بوو بە هۆی سەركەوتنەكانی (زین العابدین – 1987)ئەو ناوەی لێنرابوو. زین العابدین هەر بیری لەوەش نەدەكردەوە هەژارەكانی وڵاتەكەی ژیانیان چۆنە؟ كەچی لە دوای سوتانەكەی خۆی دەچێتە نەخۆشخانەو سەردانی دەكات!! دواجاریش نەخۆشخانەی (بەركەوتەو سوتانە قووڵەكان) گۆڕا بۆ نەخۆشخانەی شەهید بوعەزیزی .

ئەوروپیەكان چییان بۆ بوعەزیزی كرد؟
 پەرلەمانی ئەوروپی لە رۆژی (27/10/2011) بوعەزیزی دیاری كرد بۆ خەڵاتی ساخارۆف (ساخارۆف بەو كەسانە دەدرێت كە ژیانی خۆیان دەخەنە مەترسییەوە لە پێناوی ئازادی فیكری و مافەكانی مرۆڤ كە نرخەكەی 50 هەزار یۆرۆیە.) خەڵاتەكە بەناوی كەسایەتی رووسی ئۆپۆزسیۆن (ئەندریە ساخارۆفەوەیە)
لەسەر بڕیاری سەرۆكی شارەوانی پاریسی فەرەنسا گۆڕەپانێكی لەناوەڕاسی شارەكەدا كرد بەناوی بوعەزیزی یەوە و كردنەوەی ئەو گۆڕەپانە بە ئامادەبوونی دایك و خوشكێكی محەمەد بوو.

عەرەبانەیەك دەبێتە مامۆستا
سالم بوعەزیزی برای محەمەد بە میدیاكانی گوتووە دوو لە دەوڵەمەندە هەرە بەناوبانگەكان داوای فرۆشتنی عەرەبانەكەیان لێدەكەن و ئەوانیش رەتیان كردۆتەوەو گوتویانە ئەوە یادگاری محەمەدە و موڵكی خێزانەكەمانەو نایفرۆشین. دواتر عەرەبانەكەیان بردوەتە نێو گۆڕەپانێكی گەورەی (سیدی بوزید)و لەوێ وەك مامۆستایەكی بێدەنگ دایانناوە، ئەوان دەڵێن ئەو عەرەبانەیە مامۆستایەكی بێدەنگە رۆژانە ئامۆژگاری دەسەڵاتداران دەكات جارێكی تر دەست لە منداڵی هەژارەو كەمدەرامەتەكان بەرز مەكەنەوە.

مردنی محەمەد و هەڵاتنی بن عەلی
رۆژی( 4/1/2011) دەنگوباسی مردنی محەمەد بوعەزیزی سەراپای وڵاتی تەنی و خۆپیشاندان بە گەرم و گوڕتر دەستی پێكردو زۆرینەی شوێنە گرنگەكانی حكومەت دەستیان بەسەردا گیرا و لە ئەنجامدا دەیان كوژراوو برینداری لێكەوتەوە، بەڵام دواجار بەردەوامی بە خۆپیشاندانەكان دراو  لە دوای دە رۆژ (14/1/2018) دەسەڵاتی (زین العابدین بن علی) زۆری بۆهات و لەناكاو پەنای بردە بەر وڵاتی سعودیەو بۆ هەمیشەیی ئەو وڵاتەی بەجێهێشت. دادگای تونسی بە غیابی دادگایی ناوبراوی كردووەو بڕیاری  (207)  ساڵ زیندانی و (218) ملیۆن دینار تونسی بۆ دەركرد.

جەستەی بوعەزیزی و بەرمیلە باروتی وڵاتانی عەرەب
ئەگەر ئاگر لەخۆ بەردانی بوعەزیزی دەرخەرو (دنە)دەری خۆپیشاندانەكان بووبێت ئەوا رووی راستەقینەی روداوەكان بریتی بوو لە (گەندەڵی بە هەموو جۆرەكانیەوە، چەقبەستویی ئابوری و خراپی ژیانی هاوڵاتیان، تەنگبوونەوەی دۆخی سیاسی و خراپی باری ئاسایش و تەنگەتاو كردنی دەنگە ناڕازییەكان، ناڕوونی و دەستكاری كردنی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن كە خەڵكی بەدەروازەی سەرەكی گۆڕانكارییەكانیان دەزانی. لە رۆژی (18/12/2010) لە زۆربەی ناچەكانی تونس خۆپیشاندانی ناڕەزایی بە درووشمی(ارحل) دەستیپێكرد.. شارەزایان پێیان وایە بارودۆخی وڵاتانی عەرەبی لە بەرمیلێك باروت دەچوو محەمەد بووعەزیزی بە جەستەی خۆی ئاگری پێوەناو تەقییەوەو بەهاری عەرەبی لێپەیدابوو. یان هەندێكی تر دەڵێن وەك ئەوەبوو غاز بەربدرێتە ژوورێكی داخراوو دواتر ئاگرێك بخرێتە ئەو ژوورەوە.

هۆكارە گشتیەكانی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی
به‌ڵام توێژینەوەكان باس لەوە دەكەن كە هۆكارە گشتیەكانی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە دەگەڕێننەوە:
1- دۆخی سیاسی خراپ و باوەش كردن بە كورسی دەسەڵاتدا، ئەوان هەموو بوارە سیاسیەكانی وڵاتیان خستبووەو ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوەو دەرەتانیان بۆ كەس نەهێشتبووەوە، هەركات دەهاتە سەر هەڵبژاردن ئەوان و حیزبەكانیان لە سەروو (90% بۆ 99%) یان دەهێناو لێرەوە پرۆسەی هەڵبژاردنیان كردبووە گاڵتەجاڕی و خۆڵ كردنە چاوی خەڵك. لەو رێگەیەشەوە زۆرینەی كورسی پەرلەمانە رواڵەتیەكانیان بەكار دەهێنا بۆ شاردنەوەی دۆخی نالەباری خۆیان و لافی دیموكراسی لێدان.
2-دۆخی ئابووری خراپ: گرنگی نەدان بە دۆخی ئابووری خەڵك و بەرزبوونەوەی رێژەی بێكاری و زۆربوونی ژمارەی هەژارەكانی وڵات و نەمانی چینی ناوەڕەست، هەموو ئەوانەی كە بەرگرییان لە رژێمەكان دەكرد هەموو ئەوانە بوون كە بەرژەوەندییان لەگەڵ رژێم هەبوو، ئەوانیش دەرگای گەنجینەكانیان بۆ خستبوونە سەر پشت و لەم رێگەیەشەوە برسێتی و قات و قڕی پەرەی سەندبوو.
3-دۆخی كۆمەڵایەتی خراپ: بەهۆی بەڕێوەبردن و دیدگای سیاسی و ئابووری خراپی وڵاتانی عەربیەوە راستەخۆ كاریگەری هەبوو لەسەر دۆخی كۆمەڵایەتی وڵاتانی عەرەبی نادادپەروەری كۆمەڵایەتی و دەستێوەردانی دادگاكان و زیادبوونی رێژەی دزی و خراپەكاری و چەندین كێشەی تری كۆمەلایەتی تری بەداوی خۆیدا هیناوە. لەگەڵ ئەوەشدا دانەمەزراندنی قوتابیانی دەرچووی زانكۆو پەیمانگاكان لەزۆرینەی وڵاتە عەرەبیەكان و هێنانی دەستی كار لە دەره‌وەی وڵات ئەوەندەی تر كێشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی خراپتر كردبوو.
4-دۆخی رۆشنبیری و میدیای عەرەبی و جیهانی كاریگەری گەورەی هەبووە لەسەر دۆخەكە، لە مێژووی عەرەبەكان دا چەندین شۆڕش و راپەڕین هەبوە دژ بە داگیركارانی خۆرئاوایی و لە سەرجەم كتێبە مێژوویی و پرۆگۆامەكانی خوێندندا باسیان لە قارەمانی و شۆڕگێڕی كەسەكان كراوە، هەر بۆیە دواجار بە دەرس وەرگرتن و بەكارهێنانی سومبولی بوعەزیزی شۆڕش دەستی پێكرد. رۆڵی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و دیجیتاڵ میدیا رۆڵی لەبەرچاوی هاندان و پشتیوانی كردنی دۆخی خۆپبشاندانەكان بووەو توێژەران باس لەوە دەكەن دیجیتاڵ میدیا هۆكاری سەرەكی بەهاری عەرەبی و تەنینەوەی شۆڕشەكە بوو لە شارێكی تونسەوە بۆ زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی.

بەهاری عەرەبی لە میسر
دوای تەقینەوەی بەرمیلە باروتەكەی تونس بە مردنی (بوعەزیزی) بە هاری عەرەبی رووی لە وڵاتی میسر كردوو ناونرا بە شۆرشی 25/ كانوونی دووەم ، یاخود شۆڕش و راپەڕینی (تووڕەیی)  هەركە زین العابدین بەرەو عەرەبستانی سعودیە هەڵات، ئیدی ناڕەزایەتیەكان لە میسریش تا دەهات رووی لە زیادبوون دەكرد، چالاكوانەكان لەنێو تۆڕە كۆمەلایەتیەكان و تۆڕی جاڵجاڵۆكەیی ئینتەرنێت زیاتر دۆخەكەیان ئامادە دەكرد، دیارترین كەسی بوارەكەش ئەندازیاری بواری كۆمپیوتەر بوو بەناوی (وائل سعید عباس غنیم ) كە لە ساڵی 2008 ەوە لە ژێرچاودیری هێزە ئەمنیەكاندا بووە لەبەر ئەوەی یەكێك بوو لەوانەی هانی خەڵكی میسری دەدا بۆ مانگرتنی گشتی.
( وائیل ) بەڕێوەبەری  ناوچەیی بەرهەمەكانی (گوگڵ) بووە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شارەزایەكی زۆر باشی بواری كۆمپیوتەر، دا لەگەڵ كۆمەڵێك گەنجی بێلایەن لە حیزبەكان و دوور لە هەڵگرتنی ئایدۆلۆژی و خۆڕسكانە لەرۆژی 6/4/2008 كە هاوكات بوو لەگەڵ رۆژی پۆلیسی میسریی، دەستیان كرد بە رێكخستنی مانگرتنێكی سەرتاسەری و ئەوەش بووە هۆی ئەوەی هێزە ئەمنیەكان ژمارەیەكی زۆر دەستگیر بكەن و ژمارەیەكی تریش بخەنە ژێر چاودێرییەوە.
 لە دیوە دیارەكەیدا كۆتایی یان بەو مانگرتنە هێنا، بەڵام لە راستیدا نیگەرانیەكانی خەڵك تا دەهات زیادی دەكرد. هاتنەوە سەرشەقامی خەڵكی میسر ئەمجارە بۆ داواكاری چاككردنی بژێوی و فراوانكردنی ئازادی و دادوەری كۆمەڵایەتی نەبوو بەڵكو هەر لە سەرەتاوە بە (ارحل) دەستی پێكرد
سەرەتای چالاكیەكان بە بڵاوكردنەوەی وێنەو گرتە ڤیدیۆیی لێدان و سوكایەتی پۆلیس و دەزگا ئەمنیەكان بوو بە هاوڵاتیانی میسری و بێدەنگی دەسەڵاتدارانیش ئەوەندەی تر دۆخەكەی قوڵتر دەكردەوە، پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و بەكارهێنانی فیشەك و كوشتن و برینداركردن زیاتر دۆخەكەی گەرم دەكرد، سەرەتای بەهاری میسر بە دەركەوتنی (20) گەنجی پارێزگای (سویس) دەستیپێكرد گە دەستیان دایە خۆپیشاندان و گوتنەوەی دروشمی (ارحل)، دوای ئەوان لە سەرجەم پارێزگاكانی میسر خۆپیشاندان دەستی پێكرد.
دۆخی ژیان بە هەموو پێكهاتەكانیەوە كێشەی گەورەی میسریەكان بوو، بۆیە پێكەوە داوای رۆشتن و بەجێهێشتنی سەرۆكەكەیان (محمد حوسنی موبارەك )و حیزبەكەی بوو، موبارەك وەك چوارەمین سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە لە داوی (محمد انور السادات) لە 14/10/1981 ەوە هاتووەتە سەر كورسی دەسەڵات ، هەرچەندە چەند جارێك هەڵبژاردن لەو وڵاتە كراوە بەڵام هەروەك هەموو وڵاتە دیكتاتۆرەكان (زۆرینەی رەها)ی دەنگەكانیان بەدەست دەهێناو ئیدی بەردەوامی بەو دۆخە دراوە تا دەستپێكردنی بەهاری میسری لە 25/1/2011 . 
لە سێ یەم رۆژی خۆپیشاندانەكاندا خەڵكی روویان كردە گۆڕەپانە بەناوبانگ و گەورەكانی قاهیرە رۆژی هەینی (28/1/2011) رۆیتەرز لە زاری حاكمی سەربازیی ئەو وڵاتەوە رایگەیاند كە هاتوچۆ بە شەودا قەدەغەیە بە تایبەتی لە قاهیرەو ئەسكەندەریەو سویس، بەڵام تا دەهات خۆپیشاندان گەورەتر دەبوو گوێیان بەو جۆرە بڕیارانە نەدا ، دوای ئەوەی پۆلیس و هێزە ئەمنەیەكان پەلاماری خۆپیشاندانیان دا ئیدی دۆخەكە بەرەو نالەبارتر رۆشت، خۆپیشاندانەكان لە گۆڕەپانی بەناوبانگی قاهیرە گیرسایەوە رۆژی 11/2/2011 حوسنی موبارەك لە دەسەڵات دوور خرایەوە، كاتژمێر شەشی ئێوارەی هەمان رۆژ جێگری سەرۆك كۆمار (عمر سلیمان) لە كورتە وتارێكدا پاراستنی دۆخەكەی دایە دەستی (ئەنجوومەنی باڵای سەربازی وڵات)، وڵات لەدوای ئەو رۆژەوە تا دەهات بەرەو خراپتر دەڕۆشت و كاروباری وڵات لە لایەن ئەو ئەنجوومەنەوە بەڕێوە دەڕۆشت.
دوای هەژدە مانگ لەوازهێنانی حوسنی موبارەك لە رێگەی هەڵبژاردنەوە (محمد مرسی) وەك پێنجەمین سەرۆك كۆمار دەنگی خەڵكی بەدەست هێنا، ئەو خاوەنی بڕوانامەی دكتۆراو ئەندامی مەكتەبی ئیرشادی ئیخوان موسلمین بوو، بەڵام لە هەڵگەڕانەوەیەكی سەربازیدا لە 2013 لە لایەن ئەفسەرانی سەربازی و بەسەرۆكایەتی (عبدالفتاح السیسی) ئەنجامدراو مورسییان لەسەرۆكایەتی وڵاتە خستە زیندان و كاركردن بە دەستووری میسریان وەستاند..هەرچەندە ئەمجارەیان گۆڕەپانی رابیعەی عەدەوی بووە جێگەی ناڕەزایی بەڵام بە زەبری هێز كۆتایی بەو دۆخەش هێنراو بە سەدان كەس لە لایەنگرانی مورسی رەوانەی زیندانەكان كران.
حوسنی موبارەك و مورسی هەردوكیان وەك دوو سەرۆكی وڵات لە زیندانی وڵاتەكەی خۆیان توند كران، دوای چەندین دادگایی موبارەك بە بێتاوانی لە زیندان هاتە دەرەوەو لەژێر چاودێری ورد دا ژیان بەسەر دەبات . هەرچی محمد مورسی یە دادگا  لە رۆژی 18/6/2016 زیندانی هەمیشەیی (هەتاهەتایی) بۆ دیاری كرد و تا ئێستەش دۆخی وڵاتی میسر نەگەڕاوەتەوە دۆخی ئاسایی خۆی.

کێ بووه‌ بوعەزیزی سوریا؟
رۆژی ١٥ ئازاری ٢٠١١، لە شاری دەرعا بەشیر ئەبا زەید گەنجێکی تەمەن ١٧ ساڵ لەگەڵ چەند هاوپۆلێکی لەسەر دیواری قوتانخانەکەیان نووسیان: " کاتی ڕۆیشتنی تۆش هاتووە دکتۆر" وەک ئاماژەیەک بە بەشار ئەسەد، لەو کاتەدا هێزە ئەمنییەکان دەیانبینن و دەستگیریان دەکەن، ئەشکەنجەیان دەکەن و نێنوکەکانی بەشیر ئەبا زەید دەردێنن، هەواڵی دەستگیرکردنی ئەم چەند گەنجە بە خێرایی لەناو تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک بڵاوبووەوە، تەنیا دوای چەند کاتژمێرێک بە سەدان کەسی توڕە و ناڕازی رژانە سەر شەقام و دوایانکرد بەشار ئەسەدیش وەک بنعەلی و موبارەک بڕوات، هێزە ئەمنییەکانی سوریا بۆ ئەوەی خەڵک چاوترسێن بکەن زۆر بە توندی خۆپیشاندەرانیان سەرکوت کرد و هەر لە دەستپێکدا چوار خۆپیشاندەریان کوشت و بە دەیان کەسیشیان دەستگیرکرد.

دوای ئەم رووداوە بە خێراییەکی چاوەڕواننەکراو لە رۆژانی داهاتوودا خۆپیشاندانەکان لە دەرعا بەردەوام بوون و لە ماوەیەکی کورتدا شارەکانی حومس و حەما و دیمەشقی گرتەوە، لە سەرەتادا بەشار ئەسەد بەڵێنی کۆمەڵێک چاکسازیدا، بەڵام بەڵێنەکانی لەو ئاستەدا نەبوون خەڵکی توڕە و ناڕازی هێور بکاتەوە، دەسەڵاتدارانی تاران کە پێش لە شۆڕشی سوریا پێشوازیان لە رووداوەکانی بەهاری عەرەبی کردبوو و ناویان لێ نابوو ڕابوونی ئیسلامی و پێیانوابوو ئەم شۆڕشانە بەردەوامی ئەو شۆڕشە ئیسلامییەیە کە لە ساڵی ١٩٧٩وە لە ئێرانەوە دەستی پێکردووە، بەڵام کاتێک شۆڕشە بە خێراییەکی چاوەڕواننەکراو سوریای تاکە هاوپەیمانی گوێرایەڵی ئێرانی گرتەوە، دەسەڵاتدارانی تاران ترسیان لێ نیشت و بە پەلە قاسم سولەیمانی خۆی گەیاندە دیمەشق، دوای چەند رۆژێک قاسم سولەیمانی کاتێک بینی خۆپیشاندانەکان رۆژ لە دوای رۆژ لە پەرەسەندندان و هێزە ئەمنییەکانی سوریا توانای سەرکوتی ئەو خۆپیشاندانانەیان نییە، قاسم سولەیمانی ژەنرال حسێن هەمەدانی و چەند فەرماندەیەکی دیکەی سوپای پاسداران بردە سوریا.
حسێن هەمەدانی کە دواتر لە سوریا کوژرا، فەرماندەی سوپای ساروڵای تاران بوو، بە پلانداڕێژی سەرکوتی خۆپیشاندانەکانی ساڵی ٢٠٠٩ی ئێران دادەنرێت، دوای چوونی حسێن هەمەدانی بۆ سوریا، لە مانگی ئایاری ٢٠١١ یەکێتی ئەوروپا و ئەمریکا و ئۆپۆزسیۆنی سوریا ناڕەزایەتییان دەربڕی و پێیانوابوو قاسم سولەیمانی لە ڕێی حسێن هەمەدانییەوە هەمان شێوازی سەرکوتی خۆپیشاندانەکانی ئێرانی گواستووەتەوە بۆ سوریا، هەربۆیە یەکێتی ئەوروپا و ئەمریکا قاسم سولەیمانی و بەشار ئەسەدیان خستە لیستی گەمارۆکانی خۆیانەوە.
تا کۆتایی مانگی حوزەیران نزیکەی ٢٠٠٠ خۆپیشاندەر کوژرابوون، ژمارەیەک ئەفسەری سوپای سوریا وەک ناڕەزایەتی بە سەرکوتی بێ بەزەییانەی خۆپیشاندەران دەستیان لەکارکێشایەوە و چوونە ریزی ناڕازییانەوە، ئۆپۆزسیۆن و خەڵکی ناڕازی بێ هیوابوون لەوەی بەشار ئەسەد بە خۆپیشاندان بڕوات و ئاستی توندوتیژییەکانی سوپا و هێزە ئەمنییەکان بەشێک لە خۆپیشاندەرانی هێنایە سەر ئەو باوەڕەی کە بە چەک وەڵامی سەرکوتکارییەکان بدەنەوە.

 ٦ی حوزەیرانی ٢٠١١، لە جسر شغور لە پارێزگای ئیدلب کۆمەڵێک چەکدار هێرشیان کردە سەر بنکەیەکی پۆلیس و ٢٠ پۆلیسیان کوشت، بەمەش شەڕی ناوخۆی سوریا دەستیپێکرد، لە ٢٩ی تەموزیشدا کۆمەڵێک ئەفسەری جیابووەوە لە سوپا بە یارمەتی ئۆپۆزسیۆن سوپای ئازادی سوریایان دامەزراند، هەر زوو تورکیا و سعودیە و قەتر بە چەک و پارە پشتگیری خۆیان بۆ سوپای ئازاد دەربڕی، ئەردۆغان و ئەحمەد داودئۆغڵو زۆر بە دڵنیاییەوە مزگێنیان دەدا کە بە زوویی لە مزگەوتی ئەمەوی دیمەشق نوێژ دەکەن.
ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاواش راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پشتگیری سوپای ئازادی سوریایان دەکرد، سوپای ئازاد زیاتر لە پارێزگاکانی حەلەب، ئیدلب  و رەقە لە باکور و لە باشوریش لە دەرعا چالاک بوو، لە سەرەتا تورکیا و وڵاتانی عەرەبی و ئەمریکا و خۆرئاوا هیوایەکی زۆریان لەسەر سوپای ئازاد هەڵچنیبوو، لە ساڵەکانی ٢٠١٢ و ٢٠١٣دا سوپای ئازاد و وڵاتانی پشتیوانکەریان واتە تورکیا و سعودیە و قەتەر هیواداربوون ئەمریکا دەستێوەردانی سەربازی بکات و کۆتایی بە دەسەڵاتی بەشار ئەسەد بهێنێت، بەڵام ئەمریکا تەنانەت ئەو کاتەی بەشار ئەسەد لە ساڵی ٢٠١٣دا هێڵە سورەکەی ئۆباماشی بەزاند و چەکی کیمیایی لە دژی نەیارانی بەکارهێنا، ئامادەنەبوو دەستێوەردانی سەربازی بکات، لەلایەکەوە ئۆباما نەیدەویست ئەزمونی عێراق لە سوریا دوبارە بکاتەوە و لەلایەکی دیکەشەوە دڵنیانەبوو لەوەی لە دوای ئەسەد دەسەڵاتی داهاتووی سوریا چۆن دەبێت، چونکە ئەمریکا بە چاوی خۆیان گەشەکردنی گروپە ئیسلامییەکان و بیری دژە ئەمریکیان لەناو سوپای ئازاددا دەبینی.

 بەهۆی  دەستێوەردانی ئیران و خۆڕاگری بەشار ئەسەد و درێژەکێشانی شەڕ، سوپای ئازاد نەیتوانی ئەو رۆڵە گرنگە ببینێت لە روخانی رژێمی بەعسدا، لەناوخۆش زەمینەی پێویست بۆ سەرهەڵدان و گەشەکردنی گروپە ئیسلامییە توندڕەوەکان رەخسابوو، بەرەی نوسرە کە لە ساڵی ٢٠١٢وە لەلایەن ئەبو محەمەد جەولانییەوە دامەزرابوو، وەک لقی قاعیدەی سوریا، بە خێراییەکی چاوەڕواننەکرا گەشەی کرد و لە حەلەب و ئیدلب و رەقە جێ پێی بە سوپای ئازاد لێژ کرد.

لە ناوچەکانی دیکەش ئەحرارولشام کە ئەویش گروپی جیهادی ئیسلامی توندڕەو بوو بە خێرایی گەشەی کرد، هەر بۆیە لە دوای ٢٠١٣وە گروپە ئیسلامییەکان بە تەواوی شوێنی سوپای ئازادیان گرتەوە، سوپای ئازاد جگە لە ناوێکی گەورە و شارێکی وێران شتێکی ئەوتۆ نەبوو، ئەم دۆخەش لە بەرژەوەندی بەشار ئەسەد و حکومەتی سوریادابوو کە ئاراستەی شەڕەکە گۆڕابوو بۆ شەڕی گروپە ئیسلامییە توندڕەوەکان، هەر لە ساڵی ٢٠١٣ لقی قاعیدە عێراق کە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق بوو لەگەڵ لقی قاعیدەی سوریا کە بەرەی نوسرە بوو یەکیان گرت و دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ( داعش)یان دامەزراند و بە خێراییەکی چاوەڕواننەکراو لە ماوەی ساڵێکدا دەستیان بەسەر یەک لەسەر سێی خاکی عێراق و زیاتر لە نیوەی خاکی سوریادا گرت، سەرهەڵدانی داعش کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هێنایە سەر خەت بۆ لەناوبردنی ئەم گروپە و بەمجۆرەش پرسی بەشار ئەسەد پەراوێز کەوت، بە جۆرێک کە ئێستا هەرچەندە داعش لە کۆتایی خۆی لە سوریا نزیکبووەتەوە، سوپای سوریا بە پشتگیری روسیا و ئێران دەستی بەسەر زۆربەی ناوچەکانی سوریادا گرتووەتەوە و چیتر کەس باسی رووخانی رژێمی بەشار ئەسەد ناکات.

شۆڕشی سوریا لە بەرژەوەندی کوردی خۆرئاوای کوردستانیش شکایەوە، ساڵی ٢٠١٢ لە خۆرئاوای کوردستان شۆڕشێکی جیاواز بە سەرکردایەتی پارتی یەکێتی دیموکراتیک (پەیەدە) دەستی پێکرد، پەیەدە دوو هێزی چەکداری لە ژیر ناوی یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) و یەکینەکانی پاراستنی ژن (یەپەژە) دروستکرد، لە ماوەیەکی کورتدا قامیشلۆ و عامودا و کۆبانێ و عەفرین و سەرێکانیان کۆنتڕۆڵکرد و سێ کانتۆنی جزیرە و کۆبانی و عەفرینیان دامەزراند.

لە ساڵی ٢٠١٤، ئەو کاتەی داعش لە لوتکەی هێزدا بوو هێرشێکی گەورەی کردە سەر کۆبانی، شەڕڤانانی یەپەگە بە خۆڕاگرییەکەیان جیهانیان سەرسامکرد، هەر ئەم خۆڕاگرییەش ئەمریکای ناچارکرد لە دوای دوو مانگ بە هێرشی ئاسمانی پشتگیری لە شەڕڤانان بکات، لە خۆڕاگرییەکەی کۆبانێوە پەیوەندیی لەنێوان یەپەگە و ئەمریکا دروست بوو، ئەمە لەکاتێکدابوو پێشتر ئەمریکا بەهۆی دژایەتی تورکیاوە ئامادەنەبوو هیچ جۆرە پەیوەندییەک لەگەڵ یەپەگەدا دروست بکات.
هاوپەیمانی لەگەڵ یەپەگە و دواتر هێزەکانی سوریای دیموکراتیک بۆ ئەمریکا دەرفەتێکی گەورەی دروستکرد کە لە سوریادا بمێنێتەوە، ئێستا ئەمریکا لە خۆرئاوای کوردستان و لە دیوی خۆرهەڵاتی فورات زیاتر لە ١٢ بنکەی سەربازی هەیە و ئاسمانی ئەو ناوچەیەش لە کۆنتڕۆڵی ئەمریکادایە.
ئێستا دوای هەشت ساڵ لە شەڕی ناوخۆیی سوریا و کوژرانی نزیکەی نیو ملیۆن کەس و ئاوارەبوونی زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی سوریا ( ئاوارە بوون لە ناوخۆ و دەرەوە) چارەنووسی سوریا هێشتا ناڕوونە، چارەنووسی ئەو وڵاتە بە بڕیار و سیاسەتی وڵاتانی روسیا و ئەمریکا و تورکیاوە گرێ دراوە، روسیا بەهۆی ئەوەی لە دیمەشق بڕیاردەرەکی سەرەکییە و بەشار ئەسەد بەبێ روسیا ناتوانێت بڕیار بدات، ئەمریکا لە بەر ئەوەی خۆرئاوای کوردستان و دیوی خۆرهەڵاتی فورات ئامادەیە، تورکیاش لەبەر ئەوەی پشتگیری لە گروپە ئیسلامییەکان دەکات لە پارێزگای ئیدلب و کانتۆنی عەفرین و ناوچەی شەهبا باڵادەستە.

ئێستا نازانرێت کە ئایا ئەمریکا و روسیا چۆن لەسەر چارەنووسی خۆرئاوای کوردستان و دیوی خۆرهەڵاتی فورات رێکدەکەون، هەروەها دیار نییە کە روسیا تا کەی رازی دەبێت تورکیا لە ئیدلب و عەفرین و ناوچەی شەهبا بمێنێتەوە، لە ئێستاشدا کە ئەردۆغان و تورکیا هەڕەشەی هێرشکردنەسەر خۆرئاوای کوردستان دەکات، دیار نییە کە ئەمریکا تا چەندە چاوپۆشی لە دەستدرێژییەکانی تورکیا دەکات، لەوانەیە بۆ وەڵامی ئەو پرسیارانە لە مانگ و ساڵەکانی داهاتوودا سوریا چەندین شەڕی دیکەش بە خۆیەوە ببینێت.

17ی شوبات لەهەرێمی كوردستان
هاوشێوەی بەشێك لە وڵاتانی ناوچەكە بەهاری عەرەبی هەرێمی كوردستانیشی گرتەوە، كاتێك رۆژی( 17 شوبات/2017) ژمارەیەك چالاكوانی مەدەنی داوای  مۆڵەتی خۆپیشاندانیان كرد لە پارێزگاری سلیێمانی بەمەبەستی پشتیوانی لەخۆپیشاندانی وڵاتانی میسر و تونس، بەڵام دوای دوو كاتژمێر لە خۆپیشاندانەكە خۆپیشاندەران بەرەو (بارەگای لقی چواری پارتی دیموكراتی كوردستان) رۆیشتن و لەوێ بەهۆی پێكدادانی نێوان پاسەوانەكانی لق و خۆپیشاندەران كەسێك شەهید بوو و ژمارەیەك خۆپیشاندەریش برینداربوون.
رۆژانی دوای 17ی شوبات لە زۆرینەی شار و شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان هاوڵاتیان دژی خراپی سیستمی حوكمرانی و گەندەڵی خۆپیشاندانیان كرد بەكۆی گشتی بەهۆی روداوەكانی 17ی شوبات و رۆژانی دواییەوە(10) كەس لەسنووری ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین و پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە شەهید بوون و 522 كەسیش برینداربوون.

گۆڕان و 17ی شوبات
بەهۆی ئەوەی چەند رۆژێك پێش (17ی شوبات) و بەدیاریكراویش لە 29/1/2011 بزوتنەوەی گۆڕان بەیاننامەیەكی حەوت خاڵی بۆ چارەسەری كێشەكانی هەرێم خستەڕوو و تێیدا داوای هەڵوەشاندنەوەی هەر سێ سەرۆكایەتیەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەركرد، بەهۆیەوە لەسەرەتای 17ی شوباتدا پەنجەی تۆمەت بۆ بزوتنەوەی گۆڕان دریژكرا كە گوایە لە پشتی خۆپیشاندانەكانەوەن، ئەگەرچی شەوی 17ی شوبات نەوشیروان مستەفا رێكخەری پێشووی گۆڕان پەیامێكی بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكە راگەیاند بەڵام خۆپیشاندانەكان كۆتاییان نەهات و تادەهاتیش داواكاریەكانیان زیادی دەكرد، ئەوەش ئەو راستییەی خستە روو كە خۆپیشاندانەكان خۆڕسك بوون ولە ژێر كاریگەری هیچ لایەكی سیاسیدا نەبوون و ئەوانەش كە سەكۆی ئازادی شارو شارۆچكەكانیان بەڕێوە دەبرد هەموو لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی تێدابوو، خۆپیشاندانەكان بەشێوەیەكی گشتی (63)رۆژی خایاندو دواتر یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی (19ی نیسان/ 2011)  لەرێگەی بەكارهێنانی هێزی سەربازیەوە هەڵیكوتایە سەر ئەو چادرانەی لە بەردەركی سەرای سلێمانی هەڵدرابوون بۆ مانەوەی خۆپیشاندەران هەندێكیانی كۆكردەوەو ئاگریان لە هەندێكی تری بەردا و بەو شێوەیە كۆتایی  بە خۆپیشاندان هات پێهێنا.

داواكاری خۆپیشاندەرانی 17ی شوبات
خۆپیشاندەرانی 17ی شوبات داوای ڕووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و شەفافیەت و كۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی حزب لە زانكۆ و بازار و دادگایان دەكرد، سەرباری ئەوەش داوایان دەكرد بارەگا حزبیەكان لە بینای حكومەت بهێندرێنە دەرەوە و چاكسازی گشتیش ئەنجام بدرێت.

17ی شوبات ئامانجەكانی بەدی هات؟
زۆرێك لە بەشداربووانی 17ی شوبات پێیان وایە پەیامی خۆپیشاندانەكەیان ئەوەبوو دەسەڵات لە چەند پەیامێك ئاگاداربكەنەوە و پەیامەكەشیان گەیشت بەتایبەتیش دوای ئەوەی مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتەی هەرێم ئامادەیی دەربڕی دەستبەرداری پۆستەكەی بێت و پێشنیاری ئەوەی كرد كەسێكی تر خۆی بۆ ئەو پۆسشتە ئامادەبكەن ، بەڵام كەس نەبوو خۆی بۆ ئەو پۆستە ئامادەبكات و پەرلەمانی كوردستانیش بریاری ژمارە 17ی دەركرد كە جەختی لە چاكسازی دەكردەوە ( ئەگەرچی ز‌ورینەی خاڵەكانی بریارەكە جێبەجێ نەكران) لەبەرامبەردا بەشێكی تری چاودێران پێیان وایە مادام دەسەڵاتی یەكێتی و پارتی ماوەتەوە و بگرە بەهێزتریش بوون كەواتە 17ی شوبات ئامانجەكانی بەدی نەهاتوون

خاڵە لاوازەكانی 17ی شوبات چی بوون؟
چاودێرانی سیاسی و شارەزایان پێیان وایە 17 شوبات شۆڕشێكی سپی بوو بۆ كۆتایی هێنان بە دەسەڵاتی جووت حیزبی و نەمان و نەهێشتنی گەندەڵی بەڵام بەدەر نەبووە لە لاوازی و بۆ ئەو مەبەستەش چەند خاڵێك دەخەنە روو لەوانەش:
1-لە خۆپیشاندانەكانی 17ی شوبات و رۆژانی دوای كادیرەدیارەكانی بزوتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی و یەكگرتووی ئیسلامی بەشداربوون، بەڵام حزبەكانیان بە ئاشكرا رابەرایەتی خۆپیشاندانەكەیان نەكردو راستتر نەیاندەوەێرا خۆیان بكەن بە خاوەنی، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كۆتایی بە دۆخەكە بهێنێت.
2- خۆپیشاندەران شكستیان هێنا لەوەی خۆپیشاندانەكەیان بگوازنەوە بۆ هەولێر و دەهۆك بەوەش لە سنوری سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی سنوورەكە قەتیس ببێت و  ئەوەش وایكرد لەناوبردنی ئاسانتر بێت. و تیایدا پارتی دیموكراتی كوردستان تاوانەكانی هەڵكوتانە سەر بارەگاكانی بخاتە ئەستۆی ئیدارەی یەكێتی و بەرپرسیارێتی ئیداری بدات بەسەریاندا بۆ ئەوەی چارەسەری بكەن.
3- ژمارەیەك لە كەسایەتی و وتاربێژەكانی سەرای ئازادیەكان خۆیان بۆ پۆستە جیاكانی (پەرلەمان- حكومەت) پاڵاوت و دەنگی زۆریان بەدەست هێناو دواتریش كارێكی بەرچاویان بۆ ئەجێنداكانی خۆپیشاندانەكان نەكرد، جگە لە هەندێك بریار كە نەچوونە بواری جێەبجێكردنەوە.
4- رێكخەرانی خۆپیشاندانەكان بیروباوەڕو ئایدۆلۆژیای جیاوازیان تێدابوو، ئەوە ئەگەر خاڵێكی بەهێزی خۆپیشاندانەكان بوو بێت ئەوا لەهەمان كاتدا خاڵێكی نەرێنی و ناباشی بەڕێوەبردنی خۆپیشاندانەكان بوو.
5- رێگەپێدان و رێگەگرتن لە هەندێك كەس لە وتاردان و دەركەوتن یان دوور خستنەوەیان، یاخود لاوازی و خاوبوونەوەی داخوازیەكان بە تایبەتی لە رۆژانی دواییدا هەندێك دروشم و بەرنامە بڵاودەكرایەوە كە لە داواكاری زانستی و سیاسی دەچوونە دەرەوەو جۆرێك بوو لە گوتنەوەی هەندێك دروشم كە هێرش دەركرایە سەر كەسایەتیەكان نەك پرۆژەو فەرمانگەو وەزارەتەكانیان
بریارە 17 خاڵیەكەی پەرلەمان چی بوو؟
بەهۆی روداوەكانی 17ی شوباتەوە رۆژی 23 ی شوبات پەرلەمانی كوردستان دانیشتنێكی نائاسایی كرد و تێیدا بڕیاری ژمارە 1ی ساڵی 2011ی دەركرد كە بە بریارە 17 خاڵەكەی پەرلەمان ناسرا، بەڵام زۆرینەی خالەكانی پەرلەمان جێبەجێ نەكران بەتایبەتیش خاڵی ژمارە 12 كە تایبەت بوو بە ئەنجامدامی چاكسازی هەروەها خاڵی ژمارە 13 كە داواكرابوو حكومەت بەپەلە ژمارەیەك بریار بۆ باشكردنی دۆخی خەڵك دەربكات، بەرای شارەزایانیش ئەگەر ئەو بریارانە جێبەجێ بكرانایە ئەوە ئەو قەیرانە سەری هەڵنەدەدا كە لەساڵی 2014 وە بەرۆكی هەرێم كوردستانی گرتەوە، تەنانەت بەشێك لەچاودێران پێیان وایە كەمی بەشداری خەڵك لە پرۆسەی دەنگدانی پەرلەمانی كوردستان لە30 ی ئەیلولی 2018 پەیوەندی بە بێ ئومێدبوونی هاوڵاتیانی كوردستانەوە هەیە لەسیستمی حوكمرانی كورد، لە ئێستەشدا لەبەر ئەوەی گۆڕانكاریەكان لەكاتی خۆپیشاندانەكانی  17 شوباتەوە زۆر خراپتر بووەو دۆخی سیاسی و ئابووری و ئەمنی و كۆمەڵایەتی سەدان جار خراپتر بووە هەر بۆیە چاودێران  بەدووری نازانن نارەزایەتی خەڵك سەرهەڵبداتەوە بەڵام بە بەشێوازی دیكە.

چارەنووسی ئەو سەركردانەی لەبەهاری عەرەبی لەناوچوون
بەهاری عەرەبی سەرەڕای گۆڕینی چەندین دەسەڵاتی سیاسی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەراست و ئەفریكا.بووە هۆی نەمانی سەركردەكانیان. هەندێكیان لە ژێر خۆڵدا دەژین، هەندێكی دیكەیان لە زیندان بوون و ئازادكران، ئەوانەشی ماون، لە سێ چارەنووس زیاتر چاوەڕوانیان ناكات، مردن، هەڵهاتن، زیندان.زۆرجار دەبینی مرۆڤەكان گۆڕانكارییەكان پەژیوان دەبنەوە، چونكە مەرج نییە هەموو گۆڕانكارییەك لە قازانجی گەل یاخود تاكەكانی كۆمەڵگە بشكێتەوە. دەبینی لە میسر سەرەڕای هەموو هەوڵدانەكانی گەلی میسر دواتر بە قازانجی ئیخوان موسلمین شكایەوە و ئەوان بوو بە دەسەڵاتدار، دوای تێگەیشتن لە ڕووداوەكان و بەهێزبوونی سوپای میسر دیسان سەرانی ئیخوان موسملین خرانە زیندان و عەبدولفەتاح سیسی كرایەوە بە سەرۆك كۆماریی میسر، یاخود لە ئێستا لیبیا بەردەوام شەڕ و ماڵوێرانی بەڕیوەیە چونكە هەمووان لە هەڵپەی گرتنە دەستی دەسەڵاتن. هەرزوو حزبی نەهزەی تونسی بە سەركردایەتی راشد غەنوشی هاتە سەر دەسەڵات، هێشتاش سوریا و حوسییەكان كێشەكانیان بە هەڵپەسێرداوی ماوەتەوە، دەكرێت بپرسین بۆچی زۆربەی دیكتاتۆرەكانی جیهان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە سەر هەڵدەدەن؟ بۆچی زۆربەیان بە خیانەتی دۆستەكانیان لەناو دەبرێن؟ كاتێك عەلی عەبدوڵا ساڵەح كوژرا، ناپاكی هاوڕێكانی بوو، زەین ئەلعابدین بن عەلی بە هەموو شێوە، دەگوترێت كودەتای كراوەتە سەر. گەلی لیبیاش پشتیان لە سەركردەكەیان كرد و مێرد منداڵێك كوشتی. چاوەڕوانین چیتر لەم بەشەی زەوی ڕووبدات؟ كوشتن و كودەتا و خوێن ڕشتن مێژووی نەتەوەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە.
لە ساڵی 2011ەوە چارەنووسی پێنج سەركردەی وڵاتانی میسر، لیبیا و سوریا، یەمەن، تونس بوونە جێگای پرسیار و سەردێری هەواڵەكانی دونیا. چونكە لەو پێنج وڵاتە دڵی ڕاپەرین و بەرخودان دژی دیكتاتۆرەكان دەستی بە لێدان كرد.

تونس
خۆسوتاندنی (محەمەد بوعزیزی) لە رۆژی (17/12/2010) لەبەر ئەوەی كەرامەتی شكێنرابوو و پۆلیس زلـلەیان لێداوە لە بەردەم شارەوانی (سیدی بوزید)دا (تەنەر)ی كرد بە جەستەی دا وئاگری لە خۆی بەردا و دوای هەژدە رۆژ لە ژیانی پڕلە ئازاری سوتاووی لە نەخۆشخانە گیانی لەدەست دا.ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ راپەرینی گەلی تونس بۆیە رۆژ بە رۆژ بڵیسەی چاكسازی دەكوژایەوە.
زەین ئەلعابدین بن عەلی كە ئێستا تەمەنی 82 ساڵە یەكەمین كەس بوو كە دەستبەرداری پۆستەكەی بوو، هەرچەندە ئەو لە ژیانێكی زۆر خۆش دەژیا، هەرگیز كەس بیری نەدەكردەوە بەو ئاسانییە دەستبەرداری پۆستەكەی بێت و ڕابكات. ڕاكردنی لەگەڵ سوزانی خێزانی لە كانوونی دووەمی 2011 بوو بەرەو وڵاتی سعودییە، شانشینی سعودییەش رێگەی پێدا بە ئارامی لە وڵاتەكەیدا بژیت، ئەوەشیان ڕەتكردەوە كە ڕادەستی تونسی بكەنەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دادگا.كۆتا جار لە مانگی كانوونی یەكەمی ئەمساڵ لە نوێترین دەرکەوتنیدا پێشوازی لە سابر حەمرونی، سەرکردەی پێشوو لە بزوتنەوەی نەهزە کرد و هەندێک نهێنی ژیانی خۆی ئاشکراکردبوو، پاشان حەمرونی بڵاویکردەوە، کە بن عەلی لە دۆخێکی دارایی خراپدایە و سعودییە خێری پێ دەکات، توونسی وڵاتی دایكیش رەتیككردەوە موچەی خانەنشینی ئەو چەند ساڵەی بۆ بنیرن كە وەكو سەرۆك ئیشی كردووە. بەڵام زۆر كەسی دیكەش لە بیری نەكردووە بە داتا باسیان لەوە كردەوە كە بن عەلی خاوەنی 13 ملیار دۆلارە. ئەوەی دەیكات بۆ ڕاكێشانی سۆزی خەڵكە.

لیبیا
موعەمەر قەززافی خۆی بۆ پادشای ئەفریكا دەزانی، بەڵام لە پڕ بوو بە كۆیلەیەكی پێ لە زنجیر و مل لە فەقار، ئەو بۆ ماوەی 40 ساڵ فەرمانڕەوایەتی وڵاتەكەی خۆی دەكرد. کوژرانی موعەمەر قەززافی  سەرۆکی سەرۆکی پێشووی لیبیا یەکێکی دیکەیە لە دیمەنەکانی کوژرانی یەکێک لە سەرکردەکانی عەرەب ، کە لە 20 ی تشرینی یەکەمی 2011 دا دوای تێپەربوون هەشت مانگ بەسەر دەستپێکردنی شۆرشی لیبیادا لە شاری سەرت لە تەمەنی 69 ساڵیدا کوژرا ، قەزافی لە ساتی ھەڵھاتنیدا لەلایەن ژمارەیەک چەکدارەوە بە توندی ھێرشی کرایە سەر و کوژرا ، ئەو كاتەی كە چەكدارەكانی دەستگیریدەكەن و بە برینداری كە لە ئەنجامی هێرشی فرۆكەكانی ناتۆ  بە برینداری دەكەوێتە دەست شۆڕشگێڕان، داوایان لێدەكات نەیكوژن ئەو وەكو باوكیان وایە. لە كاتی كوژرانی قەززافیدا هەریەك لە ئەبوبەكر یونس وەزیری بەرگری و موعتەسمی كوڕی كوژران.
موعەمەر قەززافی خاوەنی حەوت کوڕ و یەک کچە بە ناوەکانی موحەممەد و سەیفولئیسلام و ساعدی و ھانیبال و موعتەسەم و سەیفولعەرەب و خەمیس و عایشە.  خەمیس لە یەکیک لە ڕووبەڕووبونەوەکانی شۆرشگێرەکان کوژرا لەدوای ئەویش سەیفولعەرەب بە بوردومانی ھێزەکانی ناتۆ بۆ سەر بابولعەزیزیە کە شوێنی نیشتەجێبوونی قەزافی بو کوژرا. لەدوای ئەویش موعتەسەم لەگەڵ باوکی لە شاری سرت لە20ی تشرینی یەكەمی 2011دوای ئەوەی بەدیلی گیرا لەلایەن شورشگێرانەوە کوژرا. لەدوای ئەوانیش سەیفولئیسلام بەدیل گیرا و دواتر لە دادگا بریاری ئازادكردنی بۆ دەرچوو.

یەمەن
ئەو لە 21ئازاری 1942لە گوندی بێت ئەحمەری ناوچەی سەنحانی سەربە پارێزگای سەنعای پایتەخت لە خێزانێکی ھەژار لەدایک بووە. دوای مردنی باوکی خێزانەکەی ڕوبەڕوی ھەژاری‌و نەبونیەکی زۆر بۆتەوە بۆ ماوەیەکی دورودرێژ کاری شوانی کردووەو سەرەتای خوێندنی لە گوندەکەی خۆی تەواو کردووە. دواتر گوندەکەی جێھێشتوەو لە ساڵی 1958 کاتێک تەمەنی 16 ساڵان بووە پەیوەندی کردووە بەڕیزەکانی سوپای وڵاتەکەیەوە. ھەرلەو ساڵەدا پەیوەندی کردووە بە ڕیزی پۆلی ئەفسەرانی ھێزە چەکدارەکانی یەمەنەوە. لە ساڵی 1963دا پلەکەی بەرزکراوەتەوە بۆ ئەفسەری پلە دوو دواتر لە ساڵی 1964دا چۆتە کەتیبەی زریپۆشی سوپاو پسپۆڕی لە جەنگی زریپۆشدا بەدەست ھێناوە. دواتر بۆتە فەرماندەی لیوای پارێزگای تەعزو لەوکاتەوە توانیویەتی پەیوەندیەکی پتەو لەگەڵ شێخ‌و سەرۆک ھۆزەکانی باکوری یەمەندا دروستبکات. دوای ئەوەی بۆتە ئەندامی ئەنجومەنی سەرکردایەتی یەمەن، لە ساڵی ١٩٧٨ دا بۆتە سەرۆک کۆماری یەمەن ‌وفەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکان.
ئەو پیاوە سەرەڕای هەڵهاتی لە وڵات و دەستبەرداربوونی لە پۆستەكەی بەڵام هێشتا لە كاروبارەكانی وڵاتەكەی پرسی پێدەكرا، بۆیە چەند  كاتژمێرێك پێش كوژرانەكەی لە لێدوانێكیدا دەڵێت" هیچ ڕێگایەك نییە جگە لە ڕزگاركردنی وڵاتی یەمەن لە دەست بێ عەقڵی و گەمژەیی حووسیەكان.بۆیە لێرەوە كاتژمێری سفر دادەنێم بۆ پاككردنەوەی ئەو گەمژانە لە سەنعای پایتەختی وڵات."عەلی عەبدوڵا ساڵەح لە چواری كانوونی یەكەمی 2017 میدیایی حوسییەكانی یەمەن كە حكومەتی ئێران پاڵپشتیان دەكات، ڤیدیۆی كوژرانی عەلی عەبدوڵا ساڵەحیان بڵاوكردەوە و ئاماژەیان بەوە كرد لە كاتی هەڵهاتن لە یەمەن كوژراوە.

میسر
مانگی شوباتی 2011 و پاش دوو هەفتە لە دەستپێكردنی ناڕەزایەتییەكان لە میسر و دوای 30 ساڵ لە فەرمانڕەوایەتی وڵاتی میسری دایكی دونیا، محمەد حوسنی موبارەك دەستی لەكار كێشایەوە و لە ماوەیەكی كەمدا بە تۆمەتی كوشتنی خۆپیشاندەران و گەندەڵی دارایی لە كاتی دەسەڵاتیدا دەستگیر كرا.
لە حوزەیرانی ساڵی 2012، دادگای لێكۆڵینەوە لەسەر كوژرانی خۆپێشاندەران لە ساڵی 2011، موبارەكی تاوانبار كردو بە زیندانی هەتا هەتایی سزای بە سەردا سەپاند، بەڵام لە مانگی یەكەمی ساڵی 2012 دادگای تێهەڵچوونەوە بڕیاری دا ئەو كەیسە بۆ جارێكی دیكە بخرێتە بەردەم دادگا‌و موبارەك دادگایی بكرێتەوە.
كاتی دادگایكردنی موبارەك زۆربەی وڵاتانی عەرەب نیگەرانبوون لەو دۆخە چونكە پێیان وابوو موبارەك هاوپەیمان و هەماهەنگێكی گەورەی وڵاتانی جیهانە و زۆربەی جار سەرەڕای دیكتاتۆریەتیەكەی و چەوساندنەوەی ئۆپۆزسینەكانی وڵاتەكەی، موبارەك توانیوویەتی هاوسەنگی بەرژەوەندیەكان بپارێزێت.
حوسنی موبارەك لە تەمەنی 89 ساڵێدا و لە دوای شەش ساڵ زیندانیكردنی لە 24ی ئازاری 2017 دادگای تێهەڵچوونەوەی میسر بێ تاوانی موبارەكی ڕاگەیاند و لە هەمان رۆژ ئازادیان كرد.