01:59 - 02/11/2019

بۆچی رۆژهەڵاتی ناوین سەقامگیر نابێت؟‌

پەیسەر

سه‌رچاوه‌: مه‌یدان
وه‌رگێرانی: ئه‌رسه‌لان تۆفیق
ئەوەی سەلماندنی ناوێت ئەوەیە هیچ كەسێك تەپ و تۆزی ئەو جەنگە گەورانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ماوەیەكی زۆرە هەیە پەسەندناكات.

 دۆناڵد ترامپ لە سەروبەندی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیدا بە توندی جەختی لەسەر باسكردنی ڕۆڵی ئەمەریكا دەكردەوە لە رۆژهەڵاتی ناویندا،  كە بووە سەرۆكیش هێشتا لەو جۆرە قسانەی كەم نەكردوەتەوە، ئێرانیش بەرژەوەندی خۆی لەوەدا نابینێـتەوە كە شەڕێك هەڵبگیرسێنێت و بەرژەوەندی خۆیی تێدا نەبێت، ئیسرائیلیش هەرچەندە بە ڕەزامەندی ئەمەریكاش بێت، هەمان تێڕوانینیان هەیە، هەرچەندەچەندین چالاكی لە عێراق و لوبنان و سوریاو غەزەش ئەنجام داوە، ئەوەش بەترسێكی گەورەوە.چوون چاوەڕێی دەكرد لە رۆژێكدا هەزاران مووشەك ڕوو لە وڵاتەكەی بكەن. عەربستانی سعودیەش لەڕێی خۆیەوە لەبەردەم چالاكیەكانی ئێراندا وەستاوەتەوە، بەڵام نەیویستووە بەناچاریی لەگەڵ ئێران بچێتە ململانێی سەربازییەوە.

سەرەڕای ئەو هەڵوێستانە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاودا بێت كە هەڵگیرسانی جەنگێكی هەمە لایەنە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شتێكی چاوەڕوانكراوەو لە ئێستەشدا ئەو هۆكارو پاڵنەرانەی بۆ هەڵگیرسانی ئەو جەنگە فەراهەم بووە لە مێژووی نوێی رۆژهەڵاتی ناویندا بەو شێوەیە نەبووە.

هەڵگیرسانی جەنگ لەوناچانەی كەناومان هێنان ئەگەری روودانی زۆرە لەبەر زۆر هۆكار :
 ئەگەر سەرنجی ڕوداوی 14 سێبتەمبەری 2019 بدەین كە هێرش كرایە سەر دامەزراوەی نەوتی-ئارمكۆ-  عەربستانی سعودیە، ئەوا یەكسەر زەینمان بۆ تاوانباركردنی تاقمی حوسیەكانی یەمەن دەچێت، لەبەر ئەوەی لەجەنگدان لەگەڵ سعودیەدا، بەڵام لەوانەیە  ئێرانیش بێت، بەو پێیەی كە ئێران بەدەست سزا ئابوورییەكانی ئەمەریكاوە هەراسان بووە، یان میلشیا شێعەكانی عێراق بن كە كار بۆ ئێران دەكەن، ئەوەیان لە پێناوی ئەوەدا كردبێت كە بە ئەمەریكیەكان بڵێن ئەگەر تۆ هێرش بكەیتە سەر ئێران ئەوا ئێمەش لە هاوپەیمانەكانت دەدەین لە كەنداوی عەرەبی دا، هەر  ئەوەش پاڵی بە میلشیاكانی حزب الله وە نابێت كە هێرش بكەنە سەر ئیسرائیل، و ئیسرائیلیش پەلاماریی هاوپەیمانەكانی ئێران بدات لەهەر ناوچەیەكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

بەم شێوەیە دەبینین كە زنجیرەیەك تەقینەوەو كێشە بەداوی یەكدا هاتوون و سەرجەم ناوچەكەشی گرتوەتەوە. هەربۆیە دەبێت ئەوە بزانین هەر ناكۆكی و كێشەیەك لە یەك وڵات ڕووبدات سەرجەم ناوچەكە دەگرێتەوەو كاریگەریی گشتی لەسەر هەمووان دادەنێت، هەر وڵات و لایەكیش بیەوێت ڕێگەی پێ بگرێت و نەهێڵێت ڕووبدات، ئەوا ناتوانێت و سەری لە هیچەوە دەردەچێت و كارەكانی بێ بەرهەم دەبن.

سەبارەت بە رۆژهەڵاتی ناوین (تب ئونایڵ) سیاسەتمەداری بەناوبانگی ئەمەریكی پێیوایە كێشەكانی ناوچەكە بچووك كراوەی جەنگە گەورەكانن، هەموو سیاسەتێكی ناوچەكە، ڕووداوە گەورەو بچووكەكان، بەتایبەتی ئەو هەنگاوە سیاسیانەی لە سەر ئاستی ناوچەیەكی دیاریكراو ئەنجام دەدرێن، ڕەنگدانەوەی سیاسەتە نێو دەوڵەتیەكەیە، بۆنموونە لە یەمەن ئەو جەنگەی حوسیەكان هەڵیانگیرساندووە بە شەڕی ناوخۆیی وڵاتێكەوە ناوەستێت و  دەبێتە جێگە بایەخی جیهانیان، هەرچەندە ئێستا حوسیەكان لەدژی حكومەتێكی لاوازیی وا دەجەنگن كە لە ڕێزی حكومەتە هەرە هەژارەكانی دونیادایە، بەڵام لەم دوایییانەدا یەمەن بوو بە گۆڕەپانی ململانێی ئێران و سعودیە، لە لایەكی دیكەشەوە بووە هۆی دەستێوەردانی سەربازیی ئەمەریكیش.

كاتێكیش سوریا بەشێوەیەكی دڕندانە كەوتە گیانی خەڵكی وڵاتەكەی لە ساڵانی پێشوودا، ئەوە یەكەم كاری سوریەكان و ناوچەكەش نەبوو، ئەو كێشە ناوخۆییە بووە هۆی ئەوەی سوپای زۆر وڵات پەلكێشی ناوچەكە بكات، تەنانەت قسە لەسەر ئەوەش دەكرا كە ژمارەیەكی زۆر سوپای رووسی لە سوریادا بەدەستی ئەمەریكیەكان كوژرابن، هەروەهاوڵاتانی توركیا، روسیا، ئێران و ئیسرائیل هەموویان لەناو ئەو جەنگەدا بەشداربوون، هەمان شتیش ڕووی لە وڵاتی لیبیاش كردووە. ئەم كێشەیە تەنها ڕوو لە میسرو قەتەر و سعودیەو توركیا ناكات، بەڵكو هەموو ئەو شوێنانە دەگرێتەوە كە ئەمەریكاو ڕوسیا تیایدا بەریەك دەكەون.

لێرەدا تێگەشتنێكی سەرەكی بۆ ئەو مەترسییە پێویستە، لە ئەمڕۆدا رۆژهەڵاتی ناوین بووەتە شوێنی كۆكردنەوەی هەموو جیهان، لە هەمان كاتیشدا شوێنی جیابوونەوەی هەموشیانە، لە هەر شوێنێك وڵاتێك یان دەسەڵاتێكی لەرزۆك هەبێت هێزی دەرەكی دەوری دەدەن و ڕوی تێدەكەن، ئیتر لەوێوە گۆڕانكارییە گەورەكان سەر هەڵدەدەن. هەربۆیە دەكرێت لە ئێستادا بگوترێت رۆژهەڵاتی ناوین نائارامترین ناوچەی جیهانە، ئەوەش بەو مانایە دێت مادام هەڵوێستی ئەمەریكا نەگۆڕە لەو ناوچەیەدا، ئەوا لێدان لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ هێزە حوسیەكان كاتەكەی دروست نیە و كۆتایییەكەشی مەترسیدارە، یان هێرش و چالاكیەكانی ئیسرائیل لە دژی میلشیا شێعەكان بەدوور نازانرێت لە كێشەكانی ناوچەكەوە تێوەبگلێت.

دواجار پرسیاری جەوهەری ئەوەنیە كە لەبارەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكاوە بكرێت لەناوچەكەدا یان نە، بەڵكو لەبارەی چۆنیەتی دەستێوەردانەكانیەتی لەناوچەكەدا :
ئاخۆ بەشێوەی دیبلۆماسی بێت یان سەربازیی؟ یان كاریگەرییەكانی بۆ دابەشكاریی و كەرت بوون دەبێت. یاخود توندوتیژییەكان كەمتر دەكاتەوە؟ ئاخۆ دەبێت لایەنگری لایەنێكی دیاریكراو بكەن یان هەر بەدوای دروستكردنی باڵانسی هێزەوە دەبن لەنێوان هێزەكاندا؟

هەڵس و كەوتی لۆكاڵی و بیركردنەوەی ناوچەگەریی:
رۆژهەڵاتی ناوین زنجیرەیەك كێشەو ناكۆكی یەك لەدوایەكی بەخۆیەوە بینیوە، هەركێشەیەكی نوێ دیتە پێشەوە پێشینەیەكی هەیە، هەندێكیان لەژێر سێبەری ئەوانی دیكەدا سەرهەڵدەدەنەوە، بەڵام ئەوەی كە خاڵی هاوبەشی هەموویانە هیچیان چارەسەریی بنبڕیان بۆ نەكراوە، لە ئێستاشدا سێ كێشەی سەرەكی زۆر گەورە لەناوچەكە دا هەن:

1-ئیسرائیل و نەیارو دوژمنەكانی.
2-ئێران و سعودیە.
3-كێشەی نێوان سونییەكانی ناوچەكەلەناوخۆیاندا.

هەموو ئەمانەش بەشێوەیەك بەناویەكدا چوون كە زەنگی مەترسیداری گەورە لێدەدەن و لەكاتی تەقینەوەیدایە.

نەیارەكانی ئیسرائیل ئەوانەن كە بە (مقاوەمە) بەناوبانگن، پێك دێن لە ئێران، حزب الله، حەماس و سوریا، جەنگ و كێشە كلاسیكی و نەبڕاوەكانیش دەكەونە كەنارەكانی رۆژئاواو غەززەوە، بەڵام ئیسرائیل دەچێتە سەر خاكی سوریاو لە هێزە ئێرانیەكان دەدات، لەگەڵ ئەوەشدا جەنگی ئەلیكترۆنی و شەڕی ناو لوبنانیش هەیە، ئیسرائیل لەبەردەم هێزەكانی حزب الله دایە كە لەلایەن ئێرانەوە پڕچەك دەكرێن و هاوكارییان دەكرێت، نەك هەر ئەوە بەڵكو ئیسرائیل لە عێراقیش بەدوای نەیارەكانیەوەیەتی و لەو هێزانە دەدات كە سەر بە ئێرانن، لەبەر ئەوەی زۆرینەی عەرەبەكان ناكەونە بەردەم ئەو هێڵە دوژمنكاریانەی  ئیسرائیل لەنێو میدیادا زۆر ڕەنگ ناداتەوەو گەورە ناكرێنەوە و مەترسیەكانیشی بەگەورە وێنا ناكرێن.

لەو میانەیەدا كێشەی نێوان عەرەب و ئیسرائیل خراونەتە لاوە، لەبەر ئەوەی سەرقاڵی كێشەی دیكەن.

 سعودیە كێشە گەورەكەی ئێرانە، لە لایەكی دیكەشەوە كێشەی نێوان شێعەو سوننە بووەتە بابەتێك وڵاتان بەكاری دەهێنن، خەڵكی بۆ دروست دەكەن و جەنگەكەیان پێ گەرم دەكەن، لەڕاستیشدا جەنگی نێوان سعودیەو ئێران جەنگی مەزهەبی نیە، بەڵكو پاڵنەری جەنگەكە سیاسی و هەژموونە لەناوچەكەدا، دوكەڵی شەڕەكەشیان لە عێراق، لوبنان، لیبیا، سوریا، یەمەن و وڵاتانی كەنداودا دەردەكەوێت.

لە لایەكی دیكەوە كێشەی سونەكان لە نێوخۆیاندا لە میسر، سعودیە، ئیمارات ، قەتەرو توركیادا هەیە، ئەو شەڕەش بە مەترسیدارترین شەڕەكانی رۆژهەڵاتی ناوین دێتە ئەژمار، ئامانجی شەڕەكەش ئەوەیە كێ دەبێت گەورەی سونیەكان و هەژموونی خۆی بەسەر جیهانی سونەكاندا دەچەسپێنێت و دەتوانێت (جڵەو - هەوسار)ی ئیسلامی سیاسی لەناوچەكەدا بەدەستەوە بگرێت. ئەوەی مەزەندە دەكرێت ئەو كێبەركێیە لە نێوان میسر، لیبیا، سوریا و تونس دا هەیەو وڵاتی سودانیش كە مێك لە دۆسیەكەوە دوورە، كۆتایی ئەو كێبەركێیە داهاتووی ناوچەكە دیاری دەكات.

نیەتی چارەسەر و براگەورەیی نادیار:
لەگەڵ ئەوانەشدا ناوچەكە هەژارە، لە ڕووی هەبوونی لایەنێك كە بتوانێت نەیارەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، پێدەچێت ئەوەش یەكێك بێت لەو هۆكارانەی كە دۆخەكەی ئەوەندەی تر ئاڵۆز كردووە، خاڵی بەیەك گەشتنی نێوان ئێران و سعودیە لە ئارادا نیە، تەنانەت كەسێك یان لایەنێك نیە سونەكانیش بەیەكتریی بگەیەنێت، ئەگەر هەشبێت تەنها قسەو موزایدەیە، نەك دبلۆماسیەتێكی ڕاستەقینە.

سەرەڕای جیاوازی و ناكۆكیەكان هەندێكجار ئەو گروپ و لایەنانە بۆ كێشەیەكی دیاریكراو یەكدەگرنەوە، بۆ نموونە كاتێك قسە هاتە سەر لابردنی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا سعودیەو ئیماراتیش هەمان هەڵوێستی قەتەر و توركیایان گرتە بەر و هاوكاری شۆڕشگێڕەكانیان كرد، ئەمە لەكاتێكدا هەریەكێك لەوانە دونیابینی خۆیان بۆ گۆڕانكارییەكانی ئەو وڵاتە جیاوازبوو ، هەریەكەشیان هاوكاریی لایەنێكی دیاریكراویی ناوسوریایان دەكرد.

 هەموویان كۆك بوون لەسەر ئەو گۆڕانكارییانەی بۆ میسر دێنە پێشەوە، هەریەكەشیان ئەجێندای خۆی هەبوو، قەتەر و توركیا كاریان بۆ ئەوە دەكرد كە حكومەتێك بێـتە پێشەوە (ئیخوان موسلمین) ڕێبەرایەتی بكات، بەڵام ریاز و ئەبو زەبی دەیانویست گۆڕانكاریەكان لە دوای 2013 بە سوودی (عەبدولفەتاح سیسی) تەواو ببێت، قەتەر و توكیا حسابیان زۆر بۆ ئێران دەكرد، بەڵام لە ڕاستیدا (زۆرتر) حسابیان بۆ عەرەبستانی سعودیە دەكرد، هەمان شت بۆ حەماسیش ڕاستە، حەماس لەگەڵ سوریەدا بوو لە دژی ئیسرائیل، بەڵام لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن و ئیسلامیەكانیشدا بوو كاتێك ئەو وڵاتە ناكۆكی تێكەوت و لە دژی ڕژێمەكەی بەشار ئەسەدبوون.

بەراوردكارییەكی سادە:
هەربۆیە دەبێت وەك شتێكی سروشتی سەیری ئەو ناكۆكی و پێكەوە كاركردنانەن بكەین كە دێنە پێشەوە لەناوچەكەدا، بەڵام ئەوەی كە ناڕەحەت  و سەختە ئەوەیە بتوانیت شیكاری ئەو جۆرە دۆخانە بكەیت.

سەرەڕای ئەو شتانەی لە پێشەوە باسمان كرد، كەس ناتوانێت رۆژهەڵاتی ناوین بەیەك پاكێج و یەكپارچە سەیرنەكات، ئەمەش بەیەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكان دادەنرێـت كەناوچەكە ئۆقرەیی و ئاسایش بەخۆیەوە نابینێت، رۆژهەڵاتی ناوین لە ڕووی ئابوورییەوە بەیەكێك لەوناچانە دادەنرێت كە زۆر كامڵ و دەوڵەمەندە، بەڵام لە ڕووی دامەزراوەییەوە وێرانە، كۆمكاریی عەرەبی لەچاو یەكێتی ئەوروپا زۆر لە دواوەیە، تەنانەت چالاكیەكانی لە هی یەكێتی ئەفەریقاش كەمترە، لە ڕێكخراوەی ویلایەتەكانی ئەمەریكاش كەلێن و كێشەیان زۆرترە، لەوەش خراپتر ئەوەیە هیچ ئۆرگانێك نیە كە وڵاتانی عەرەب و  ناعەرەب (ئەوانی دیكە) پێكەوە كۆبكاتەوە، كەمەبەست وڵاتانی (ئێران و توركیا و ئیسرائیل)ە لەبەر ئەوەی ئەوانیش بەشێكن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

ئاسمانی هاوبەش:
لەلایەكی دیكەوە رۆژهەڵاتی ناوین یەك ئاسمانیان هەیە كە پێكەوە گرێیان دەدات، وەك یەك دەبینرێن لە چەند خاڵێكی هاوبەشدا، لەوانەش، ئەو ئایدۆلۆژیاو ڕێبازانەی لەناوچەكەدا بڵاودەبنەوە بەرۆكی گشتیان دەگرێتەوە وەك لەڕابوردوودا بیری نەتەوایەتی –عروبە- و باشتیرن دەرخستەشی –بیری ناصری-بوو كە تائێستەش قەومیەكان بە پێشڕەوی خۆیانی دەزانن.

بزوتنەوە جیهادیەكان لە هەموو وڵاتەكاندا بونیان هەیەو ئیسلامی سیاسی چووەتە هەموو ئەو وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ناوین، (ئیخوان موسلمین) لقی وڵاتەكانی( عێراق ، ئەردەن ، فەلەستین ، سوریا، توركیا و ئێران) زۆر چالاكن، تەنانەت باكوورو ناوەڕاستی كیشوەری ئەفەریقاشی گرتوەتەوە، هەمان شت بۆ (قاعیدەو داعش)یش ڕاستە، ئەوەی كە هەموو وڵاتانی عەرەبی تیایدا هاوبەشن ئەوەیە هەموویان لەبەردەم ئەجێندای دەرەكیدا دەرگایان ئاوەڵایە.

هەرچی شوێنكەوتوانی مەزهەبی شێعەی ئێرانییە بە ژمارەو ڕێژەی جیاواز بەسەر وڵاتانی شام و كەنداوی عەرەبیدا دابەش بوون و بڵاوەیان كردووە،هەندێ جار وەك میلشیای چەكدار دەردەكەون و لە ئێران خولیان پێدەبینرێت بۆ ئەوەی شارەزایان بكەن و هاوكارییان بكەن.

 لەبەرامبەر  ئەمەشدا عەرەبستانی سعودیە سەرقاڵی هەناردە كردنی سەلەفیەتێكە كە پێیان دەگوترێت –وەهابی- و خاوەنی مەزهەبێكی ئیسلامی زۆرتوند ڕەون دەرهەق بە مەزهەبی شێعە، لە هەمان كاتدا هاوكاری زۆربەی زۆری حیزبە ئیسلامیەكانی جیهانیش دەكات، هەر ئەوەش بووەتە هۆی دروستبوونی كێشەی نێوان (سونە و سونە)و ئەوەش لە هەردوو كەناڵی (جەزیرە)ی قەتەر و (عەرەبیە)ی سعودیەدا بەئاشكرا دەردەكەوێت، ئەو دوو میدیایەش لە هەموو وڵاتان بینەریان هەیەو بەئاسانی چوونەتە ناو هەموو ماڵێكەوە، ئەوان زۆربەئاسانی دەتوانن خەڵكی ئەو وڵاتانە هان بدەن و لەسەر بابەتێك وادار و ئاراستەیان بكەن، لە راستیشدا توانای باوەڕپێهێنانی ئەو دوو كەناڵە لەسەر ئاستی جیهان وێنەیان نیە.

ئەم حاڵەتە تەنانەت كوردەكانی هەرچوار پارچەشی گرتۆتەوەو كەوتوونەتە ژێر كایگەری ئەو دوو كەناڵ و ئەجێندای ئەو دوو وڵاتەوە، هەر بۆیە دەبێت بگوترێت ئەجێندای ئەو دوو وڵاتە (بەهۆی میدیاوە) لە سنوورەكانی خۆیان تێپەڕیون و پەلیان بۆ دوور مەوداكان ڕاكێشاوە.

نیەتی بچووك و شەڕی گەورە:
تەنینەوەی كێشە ناوچەییەكان زۆر ئاساییە بە خێرایی ببێتە كێشەی رۆژهەڵاتی ناوین، ئیتر لەوێوە پڕچەك كردن و هاوكاریی و دەستێوەردان لەدەرەوەی سنوورەكان دەبێتە شتێكی ئاسایی، حوسیەكانی یەمەن شەڕ لە پێناوی وڵاتی یەمەن و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیانی خۆیاندا دەكەن، حزب الله وادەزانێت بەجەنگەكانی سیاسەت و دەوڵەتداریی بۆ لوبنانیەكان فەراهەم دەهێنێت، حەماسیش بزوتنەوەیەكی فەلەستینیەو كار بۆ گەڕاندنەوەی سەروەرییەكانی خەڵكی وڵاتەكەی دەكات و دەیەوێت كێشەی فەلەستین بگەیەنێتە چارەسەر، سەرجەم گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریاش ئامانجی نیشتیمانی و خزمەتی وڵاتی سوریایان هەڵگرتووە، بەڵام لە هەرجێگەیەك پێكدادان و شەڕ دروست بوو، ئیتر سەركردە لۆكاڵی و بچووكەكان دەكەونە ژێر كاریگەری و چاودێریی هێزە دەرەكییە گەورەكان.

گۆبەنی بەهاری عەرەبی:
ئەم دستێوەردانانە زۆر بە زەقی و ئاشكرا لە بەرهاری عەرەبیدا دەردەكەون،  جگە لە تونس ئەویش لەبەر ئەوەی سەرەتای سەرهەڵدانی ڕاپەڕینەكان بوو، لەوێوە پریشكی ڕاپەڕینەكان بەرەو وڵاتانی دیكە پەڕییەوە، زۆر بەخێرای سەرۆكەكەیان لەسەر كار لابرد، ڕوداوەكان ئەوەندە خێرا ڕویاندا سیاسەتی هەرێمایەتی و جیهانی فریای دەستێوەردان نەكەوتن، هەروەها كاریگەرەیەكان ئەوەندە زوو پەڕینەوە بۆ وڵاتانی دیكە بۆیە چاوەكان زۆرتر چوونە سەر ئەو وڵاتانەی بەرهای عەرەبی بەرۆكی دەگرتن و دەبوونە جێگەبایەخی سیاسەتی نێو دەوڵەتی و هەرێمایەتی.

دەستێوەردان لەمیسر زۆر بەچریی دەركەوت، بەهاری عەرەبی ئیخوان موسلمین و ئیسلامی سیاسی خستە بەردەم هەلسەنگاندنێكی چارەنووس سازو سەختەوە، ڕوداوەكان ڕێگەی بۆ هەریەك لە (قەتەر، سعودیە، ئیمارات و توركیا )خۆش كرد كە دەستێوەردان بكەن، هەمان شت لە وڵاتی لیبیاش دووبارە بوویەوە، میسر كەوتە ناو جەنگێكی بێ ئامانەوەو دوای ئەوەی سیسی سەركەوت كۆتایی بە دەسەڵاتی (ئیخوانەكان) هات، شەڕی ناوخۆی سوریاش بووە هۆی سەر هەڵدانی جەنگێكی سێ سەرە، كێشەی ئیسرائیل لەگەڵ بەرەی مقاوەمە، كێشەی ئێران و سعودیە، كێشەی سونیەكان لەناوخۆیاندا، ئەوەش هەمان سیناریۆی یەمەن دووبارە دەبێتەوە.

پێكهاتەی دەوڵەت:
سەرەڕای هەردوو هۆكاری (نەبوونی بڕیار و هەڵسوكەوتی یەكگرتووانە) و (كامڵ نەبوون)، رۆژهەڵاتی ناوین كێشەی پێكهاتەی دەوڵەتیشی هەیە، ئەگەر سەرنج لە پێكهاتەی هەندێك لە دەوڵەتەكانیان بدەین زۆرتر لە ڕێكخراوێكی ناحكومی چالاك دەچن، ئەگەر سەرنج لە وڵاتەكانی عێراق، لیبیا ، سوریا و یەمەن بدەین، دەبینین دەوڵەت دەستی بەسەر بەشێكی زۆری خاكەكەیاندا ناڕوات، هەربۆیە لەدەستی ئەو لایەنەچالاكانەدایە كە لە دەرەوەی حكومەتن و بگرە ئۆپۆزسیۆنیشن. وەك (حەماس، بزوتنەوەی حوسیەكان، كوردەكان، داعش –بەر لە كۆتایی پێهاتنیان مەبەستە-) ئەوان ڕۆڵی دەوڵەتی جێگرەوە دەبینن، هەربۆیە ئەو لایەنانە دەكەونە كاركردن بۆ تێكدانی ئەو كارانەی كە دەوڵەتەكانیان مەبەستیەتی، پەیوەندیەكان بەشێوەیەك گرێ دەدەن كە خۆیان مەبەستیانە، حەماس لەگەڵ هەندێك لە گروپە چەكدارە جیهادیەكاندا هاوكاری دەكات كە هەندێكجار زیان بە دەسەڵاتەكەی خۆشی دەگەیەنێت، كۆمەڵە كارێك دەكات كە لەگەڵ ئامانجەكانی خۆشیدا یەكناگرنەوە، نەك هەر ئەوەندە ئەو وڵاتانەش كە پەیكەی ئیداری و بەڕێوەبردنیان تۆكمەو بەهێزیشە كەچی لایەنی باڵای دەسەڵات نازانێت چییان دەوێت و خەریكی چین؟ میلشیاكانی حەشدی شەعبی لە عێراق و حزب الله لە لوبنان چالاكیەكانیان پێچەوانەی دەسەڵاتی وڵاتەكانی خۆیانە، لەگەڵ ئەوەشدا سەیرەكە لەوەدایە دەوڵەت چاوپۆشییان لێدەكات.

چۆنیەتی دەستوەردان:
سەرەڕای هەموو ئەو شتانەی كە لەپێشەوە باسمانكرد، ئەو دەوڵەتە لاوازانەی كە چالاكیە ناحكومیەكان تیایدا كاراو چالاكن، هەلێكی زۆر لەبارو گونجاو بێ وێنەیان بەدەستەوە داوە بۆ دەستێوەردانی دەرەكی، دەستێوەردانی دەرەكیش دوو ئاڕاستەی هەیە:

1-وڵاتی بیانی بارودۆخی هەندێك چەكداریی ناحكومی –حیزب یان میلشیا- دەقۆزێتەوە بۆ بەهێزكردن و پارێزگاریكردنی بەرژەوەندیەكانی خۆی.
2-بارودۆخی لەو وڵاتەدا لەڕێگەی دەستوەردانەوە بەهێزبكات.

هەركام لەو دوانەبێت هیچ مانایەكی ئەرێنی وباش نادەن بەدەستەوە، چوون بێ مەرام و ئەجێندا نین، با ئەمە بكەین بەنموونەیەكی بەرجەستە، تا ڕادەیەكی زۆر ئەوە یەكلایی بووەتەوە كە ئێران هاوكاریی میلشیا حوسیەكانی یەمەن دەكات، بەڵام ئایا ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە ئێران بتوانێت فەرمانیان بەسەردا بكات و چۆنی بوێت هەڵیان بسوڕێنێت؟ هەمان شتیش بۆ یەكینەكانی پاراستنی گەل كە بزووتنەوەیەكی چەكداریی كوردەكانی سوریان، ئەوان بە جۆرێك لە جۆرەكان پەیوەستن لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK)ی توركیا، بەڵام ئایا هەموو بەرنامەو ئاراستەكردنێك لەوانەوە وەردەگرن؟

ئەوەی زیاتر دۆخەكە تێكدەدات بوونی سروشتی پەیوەندیەكانیانە، هەندێكجار ئەو لایەنانە وا ڕەفتار دەكەن كە سەربەخۆن، بەڵام لە ڕاستیشدا شەڕی بەوەكالەت بۆ لایەنێكی دەرەكی دەكەن، ئەوەش كە كێشەكە قوڵتر دەكاتەوە ئەوەیە لەكاتی ئەنجامدانی توندوتیژییدا خۆیان بە خاوەن ناكەن، بۆنموونە كاتێك حوسیەكان بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆردومانی سعودیە دەكەن،یان بزوتنەوەی جیهادی فەڵەستینی كاتێك هێرش دەكاتە سەر ئیسرائیل، یان میلشیا شێعەكانی عێراق كاتێك هێزو بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا دەكاتە ئامانج. دواتر لایەنی دەستێوەردەر خۆی بە خاوەن ناكات.

ئاڕاستەكان دیاریكراون:
عەرەبستانی سعودیە لە لای خۆیەوە لۆمەی ئێران دەكات ئەگەر لەلایەن حوسیەكانەوە هەر هێرشێكی بكرێتە سەر ، ئێرانیش بە هەمان شێوە ئەگەر بەرژەوەندیەكانی لەناوخۆو دەرەوە ڕووبەڕووی هەر هێرشێك ببێتەوە، بەدەستی سعودیەكانی دەزانێت، ئەمەریكیەكانیش هەر هێرشێك لە لایەن شێعەكانەوە بكرێتە سەریان هەمووی بە دەستی ئێران دەزانێت و پێی وایە شەڕی بەوەكالەتی تارانە لەدژی واشنتۆن. هەرچی ئیسرائیلیشە هەرچی هێرشێك لە غەززەوە بكرێتە سەری بە حەماسی دەزانێت، لە سوریاشەوە هەرچی هێرشێكی بكرێتە سەر بە دەستی ئێرانی دەزانێت، لوبنانیش هەرچی چالاكیەك لە دژی بكرێت دەیخاتە ئەستۆی حزب الله، لە هەموو حاڵەتێكدا هەرچۆن تەفسیری دۆخەكە بكرێت باجەكەی قورس لە سەر رۆژهەڵاتی ناوین دەكەوێتەوە.

ئەوەی كە ئێمە باسی دەكەین تەنها شتێكی خەیاڵكردو پڕكردنەوەی لاپەڕەو ڕیزكردنی وشە نیە، دوای بۆردومانی كۆمپانیای ئارامكۆی سعودی لە مانگی سێبتەمبەری ئەم ساڵدا، یەكسەرحوسیەكان بەرپرسیارێتی خۆیان لە هێرشەكە دەربڕی و ئێرانیش گوتی هیچ پەیوەندییەكیان بەو هێرشانەوە نیە، لەوانەیە هۆكارەكەی ئەوە بێت حوسیەكان پێگەی خۆیان قایم بكەن، خۆدزینەوەی ئێرانیش بۆ ئەوە بێت نەكەوێتە بەرهێرشی ئەمەریكا، هێرشەكان هەرچۆنێك بێت سەرئەنجام ئەنجامدەرەكانی دەبێت باجەكەی بدەن، بەڵام كێشەكە هەر ئەوە نیە، بەڵكو كاردانەوەی فراوان لەناوچەكەدا دروست دەكات.

لەو وڵاتانەی كە دامەزراوەی دەوڵەت زۆر باشەو خەریكە ببنە وڵاتێكی پیشەسازیی، كەچی دروستكردنی بڕیار زانراو بەرجەستە نیە، بۆ نموونە: ئێران حكومەتی هەیەو سوپای پاسدارانیشی هەیە، هەردوكیانیش فەرمان لە ڕێبەری گشتی وڵات –خامنەئی-یەوە وەردەگرن، كەچی هەندێكجار وەك دوو دەسەڵاتی سەربەخۆ كارەكانیان دەكەن، بەجۆرێك هەر دەڵێی لە یەك وڵاتدا نین، هەر یەكەیان سەربەخۆیی خۆیان هەیە، جاروباریش ململانێی سەخت لە نێوانیاندا بەدیی دەكرێت، ئاخۆ ئەوە نابێتە پرسیارێكی ڕاستەقینە؟ وەڵامی ئەو پرسیارەش شایانی گفت و گۆو مشتومڕی زۆرە، پرسیارەكە پەیوەندی راستەوخۆی بەوەوە هەیە ئاخۆ كامیان دەستیان بەسەر كامیان دا دەڕوات؟ كامیانن بریارە چارەنوس سازەكان یەكلایی دەكەنەوە؟

هۆكارە زۆر مەترسیدارەكان:
لەڕاستیدا كۆی گشتی گۆڕانكارییە نێو دەوڵەتی و هەرێمیەكان بوونەتە هۆی ئاڵۆزكردن و چارەسەرنەكردنی كێشەكان، بەتایبەتی ئەو هۆكارە نێو دەوڵەتیانەی كە پەیوەندی بە هەستانەوەی(چین) و گەڕانەوەی (روسیا)وە هەیە بۆ سەر گۆڕەپانی سیاسی و پاشەكشەی ڕێژەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكایە لەناوچەكەو بگرە لەسەر نەخشەی سیاسی جیهانیش.

بەڵام لە سەر ئاستی گۆڕانكارییە هەرێمیەكان خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی، بەتایبەتی ئەوانەیان بوونە هۆ هەڵوەشانەوەی ڕژێمەكانیان، یان ئەو وڵاتانەی وەك دەسەڵاتی شكستخواردوو دەركەوتن، هەروەها هۆكارە ناوخۆییەكانیش كاریگەری زۆریان لە سەر گۆڕانكارییەكان دروستكرد، بەتایبەتی دوای ئەوەی كۆمەڵە كەسانێك كە سەركردایەتییان بەشێوەیەك دەویست بە پێچەوانەی دەسەڵاتی عەربستانی سعودیە بوو، بە هاتنە سەركاری دەسەڵاتدارانی نوێ لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا، ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی هەمووان بڵێن هەموو شت سازو ئامادەیە، هەلێكەو هاتوەتە پێشەوە، ئەگەر ئەو هەلە لەدەست بدرێت بۆ هەمیشەیی لەدەست دەچێت.

ئەم گۆڕانكارییانە هاوپەیمانەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكایان والێكردووە هەست بەنیگەرانی بكەن، لەوەی كە پێگەی وڵاتەكەیان بەرەو لاوازیی ڕۆشتووە، لە هەمان كاتدا لەبەرامبەر سیاسەتەكانی ترەمپدا خۆشحاڵن، بەتایبەتی لەبارەی چاككردنەوەی پەیوەندیی لەگەڵ عەربستانی (سعودیەو ئیمارات) و (میسر و ئیسرائیل) كە پێشتر لاوازییان تێكەوتبوو، چوون ترەمپ بە نیشاندانی هێز هاوپەیمانەكانی خۆی هێنایەوە سەر هێڵ و بردنیەو بۆ سەردەمە پێشووەكانی ئەمەریكا.

تێكەڵەی ئەم دەنگ و سرتەو چرپانە پیمان دەڵێن و هاوكاریمان دەكەن بۆ تێگەیشتن لە كۆی ئەو گۆڕانكارییانەی لە سەرگۆڕەپانی ناوچەیی ڕوودەدەن، وەك ئەو ڕەفتارە نائاساییانەی كە عەربستانی سعودیە لە ژێر سایەی شازادە ئەمیر محمدی كوڕی شا سەلمان دا ئەنجام دەدرێت، بەتایبەتی ئەو سەركێشییانەی كە لەجەنگی یەمەندا ئەنجامی دەدات، ئابڵۆقەی دەوڵەتی قەتەر، ڕفاندنی سەرۆك وەزیرانی لوبنان، كوشتنی رۆژنامەنووس جەمال خاشوقچی.

بە بڕوای (محمدی كوڕی شا سەلمان) ڕێكەوتن و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكادا هەلێكەو دووبارەنابێتەوە، چوون هیچ گرەنتییەك نیە بۆ دووبارە هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترامپ، تەنانەت ترامپ خۆشی هیچ گرەنتییەكی نیە چون بڕیار دەدات، ئەو لەناكاو بڕیارەكانی دەگۆڕێت، جۆرێك سیاسەت پەیڕەو دەكات كە پێچەوانەی پێشینەكانی و تەنانەت خۆشیەتی، ئەو لەپڕ لەبەرامبەر ئێراندا گۆڕا، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە بۆچوونی ئەمەریكا لە ئێستەدا ئەوەیە خۆی لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوین بكێشێتەوە. لە ئیسرائیلیش هەمان بۆچوون و هەست هەیە، زۆرینەی هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا لە ئێستای رۆژهەڵاتی ناویندا هەمان هەستیان بۆ دروست بووە، هەموویان كار بۆ ئەوە دەكەن و بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەوەن: ئەگەر ترامپ نەبوویەوە بە سەرۆك چییان بەسەر دێت و چی بكەن؟
لێرەوە رۆڵی چین و روسیا دێتەوە ناوچەكەو دەردەكەونەوە، ئێرانیش ئازایەتیەك بەخۆی دەدات هەرچەندە زۆریش ناوێرێت، كێشەكەی ئەوەیە نازانێت:

روسیا تا سەر پشتی دەگرێت یان نە، ئەگەر ناكۆكی و ئاریشەكانی نێوان ئەمەریكاو ئێران توندتر ببنەوە؟ 
یان ئەوەیە بە بێ لایەنی دەمێنێتەوەو بۆ ئەوەی سوود لەو ناكۆكیانە ببینێـت كەلەناوچەكەدا هەیە؟ 
ئایا چین بەردەوام سزای ئەمەریكیەكان دەدات و نەوتەكەی ئێران دەكڕێتەوە، یان فشارێكی ئەو وڵاتەیە بۆ ئەوەی ئەمەریكا لایەك بكاتەوە بەلایەوە پەیوەندییە بازرگانیەكانی لەگەڵ دەست پێبكاتەوە؟

لە هەموو ئەوانەش مەترسیدارتر ئەوەیە، هیچ لایەك لەنیەت و خولیای ئەمەریكا تێ ناگەن، ئێران هەست دەكات ترامپ حەزیی لەشەڕنیە لەگەڵیدا، هەربۆیە جاروبار فشار دەخاتە سەر واشنتۆن بەو ئومێدەی بەشێك لە سزاكانی لەسەر كەم بكاتەوە، بەڵام ئیران نەشارەزایە لەوەی ئەمەریكا خەریكی چ جۆرە گەمەیەكە، ئەوەش وایلێكردووە هەتا بتوانێت خۆی لە هەندێك سەركێشی بپارێزێت نەوەكو باجەكەی بەتوندی بدات.

دوو چیرۆك.. بۆ خۆپاراستن:
لەوانەیە لە داهاتوودا سودێك ببینرێت لەوەی كە بزانین ئەوەی كە لە سوریا ڕویدا لەوانەیە لە شوێنێكی دیكەش دووبارە ببـێتەوە، عەرەبستانی سعودی و هەندێك لە وڵاتانی دیكە بارودۆخی شێواوی سوریایان بەهەل زانی و خۆیان خستەناو كێشەناوخۆییەكانی ، بۆ ئەوەی ڕژێمی ئەسەد لەناو بەن، پشتی بە ئۆپۆزسیۆن بەستبوو بۆ ئەوی گۆڕانكارییەكان دروست بكەن و ڕێكەوتنی لەگەڵ دیمەشق یەك لایەنە هەڵوەشاندەوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی سوریا زۆر دەمێكە لەگەڵ تاران هاوپەیمانن و پێكەوە ڕێككەوتنیان هەیە، بۆئەوەی ڕێگە لەمە بگیرێت، هەر یەك لە ئێران و حزب الله سێوەكانی خۆیان خستە سەبەتەی ئەوانی ترەوەو شەڕی بەوەكالەتیان پێكردن و دواجار بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕێكی ماڵوێرانكەر لە سوریا و زیانی گەورەی مرۆیی لێكەوتەوە.

هەروەها ئیسرائیل دەستی كرد بە توندكردنەوەی سنورەكانی خۆی لەبەر ئەوەی بوونی ئیران لە سوریا و لە نزیك سنورەكانی بۆ ئەو پڕلەمەترسی بوو، قەتەر و توركیاش كەوتنە هاوكاریی كردنی  ئیسلامییە ئۆپۆزسیۆنەكان، لە هەمان كاتیشدا سعودیە هاوكاری لایەنی تریان دەكرد. روسیا لە لای خۆیەوە وایدەبینی كە لەناو سوریادا دەتوانێت ڕۆڵی خۆی بگێڕێتەوە بەتایبەتی دوای ئەوەی كە زانی ئەمەریكا نیازی كشانەوەی هەیە، هەر ئەوە بووە هۆی بەریەك كەوتنی لەگەڵ ئەمەریكاو هەندیكجاریش لەگەڵ توركیا، بەڵام نیگەرانیەكانی توركیا لە هەموویان زیاتر بوو، لەبەر ئەوەی كوردەكان –كە هاوپەیمانی ئەمەریكا بوون پشتیدەگرتن- شوێنێكی ئارامیان دەست بكەوێت و تیایدا كاری خۆیان بكەن،  بەو هۆیەو تێكەڵ بە جەنگەكە بوو، لە هەمان كاتدا كەوتە هاوكاری كردنی هەندێك لایەن بۆ ئەوەی لە دژی كوردەكان بەكاریان بهێنێت.

لەوكاتەوەی سوریا بوەتە گۆڕەپانێكی نائارامی بۆ ناوچەكە. مەترسی بەریەك كەوتن و پێكدادان لەوناچەیەدا ڕووی لە زیادبوون كردووە (هەرچەندە هەندێكیشیان ئامانجدار و مەبەستدار نەبوون) هەندێجاریش بەر هێزە گەورەكانیش دەكەوتن هەروەك كەوتنەخوارەوەی فڕۆكە ڕوسیەكە بەدەستی توركەكان، لە هەمان كاتدا روسیا ئیسرائیلی بەوە تاوانباردەكرد كە فڕۆكەیەكی دیكەشیان خستۆتە خوارەوە، ئەمەریكیەكان سەدان كەسی سەربازیی و نیمچە سەربازیی روسیان كوشتووە، ئەوەش لەوەدا بوو ببێـتە هۆی بەیەكدادانی روسیاو ئەمەریكا، هەروەها توركیا هێرشی سەربازیی كردە سەر كوردەكانی باكووری سوریا، هێرشی كردە سەر چەند پێگەیەكی ئێران، هەروەها سەدان جار هێرشی كردووەتە سەر ئەو سەربازگانەی سەر بە دیمەشق بوون.

قەفەز و پەراوێزخستن:
سەرەڕای هەموو ئەوشتانە، دەكرێت بگوترێـت: ئەزموونی سوریا ئەوەی دەرخستووە كە سنورداركردنی دەسەڵاتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەناو كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناویندا ئەستەمە، لەسەردەمی ئۆبامادا هاوكاریی ئەو لایەنانەی ناو سوریا دەكرا كە شەڕی داعش و دیمەشقیان دەكرد، بەڵام خۆیان ڕایان دەگەیاند كەمەبەستیان ئەوە نیە ڕژێمەكەی سوریا بڕوخێنن، هەرچەندە ئەوان هاوكاریی ئەو هێزانەشیان دەكرد كەئەو ئامانجەیان هەبوو، لە هەمان كاتیشدا كاریان بۆ ئەوە دەكرد ئۆپۆزسیۆن و نەیارەكانی توركیا بەهێزبكەن و بۆ ئەو مەبەستەش پشتیوانییان لە هێزە كوردیەكان دەكرد، بەڵام كاریان بۆ ئەوە نەدەكرد كە ڕۆڵی ڕوسیا لاوازبكەن، لەگەڵ ئەوەشدا باش دەیانزانی كە روسیا هاوسۆزیی لەگەڵ ئەسەد دا هەیە، هەر دەبوو واش بێت ، بەڵام نەدەبو پشتیوانی لەو هێزانە بكات كە كار بۆ روخاندنی ڕژێم دەكەن، بەم شێوەیە دەبینین كە ئەمەریكا بووە هێز و یاریكەرێكی گەورەو لە سەر ئاساتی هەرێمایەتی و جیهانیش چووە ناو كێشەكانەوە، ئەمە لە كاتێكدا كە خۆی بەو شێوەیەی نەدەویست.

لەیەمەن هەمان روداوەكان دووبارە بوویەوە كە لە سوریا ڕویاندا، لە ساڵی 2004 ەوە بەشی باكووری ئەو وڵاتە بووە گۆڕەپانی ناكۆكی چەكدارەكانی حوسی و حكومەتی ناوەند،  لە قۆناغە سەرەتاكانەوە ئێران بەوە تاوانبار دەكرا كە هاوكاریی یاخیبووە حوسیەكان دەكات بە مادە و لایەنی سەربازیش، حوسیەكانیش لای خۆیانەوە عەربستانی سعودیەیان بەوە تاوانبار دەكرد كە دەست لە كاروباری وڵاتەكەیان وەردەدەن، لە نێوان 2014-2015 عەرەبستانی سعودیە چووە ناو دۆخەكەوە لە ترسی ئەوەی نەوەكو چەكدار ە حوسیەكانی سەر بە ئێران دەسەڵات بگرنە دەست و ببنە دراوسێی باشووری، وەڵامدانەوەی سعودیەكان هاوكات بوو لە گەڵ هاتنە سەركاری ئەمیر محمدی كوڕی شا سەلمان، نەك  تەنها لەبەر ئەوەی كە پەیوەندیەكانی لە گەڵ ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا ڕێك نەخستبوویەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەیوست بە ئێرانی پیشان بدات كە سەردەمی كۆن بەسەرچوو، ئەو ناتوانێت جارێكی دیكە جێگە پەنجەی خۆی لەسەر سعودیە دیاری بكات.

بۆ ڕوو بونەوەی هەوڵەكانی سعودیە، گوێڕایەڵی حوسیەكان بۆ ئێران زیاتری كرد و داوای هاوكاریی سەربازییان بە فەرمی لێكردن، ئێرانیش لەلای خۆیەوە، ئەو هەلەی قۆستەوە بۆ ئەوەی هەژموونی خۆی لەو ناچەیە زیاتر بكات و سعودیەش بخاتە ناو زۆنگاوی جەنگەوە، بەڵام ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا هەر لەو كاتەوە سەر قاڵی هەڵوەشاندنەوەی گفتوگۆكانی بوو لەگەڵ ئێران لەبارەی چەكە ئەتۆمیەكانیەوە، عەرەبستانی سعودیەش كە ئەو بارودۆخەی زۆر بەخۆش دەزانی و دەیزانی سودمەندی یەكەم لەو دۆخە هەرخۆیەتی، بۆیە دەستی برد بۆ بابەتی پەیوەندیەكانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو، هەرچەندە ئەمەریكیەكان ترسیان لە هەڵگیرسانی جەنگ بوو لەناوچەكەدا، هەربۆیە ئەمەریكاش پشتی ئەو هاوپەیمانییەی كرد كە سعودیەكان لە یەمەن گرتبویە بەر، پێكەوە دەستیان كرد بە گۆڕینەوەی زانیاریی هەواڵگریی و پاشان و پێدانی چەك و هاوكاریی كردنی دبلۆماسی.

واشنتۆن بەرپێی خۆی نەدەبینی:
هەوڵەكانی سەرۆكی پێشوو (باراك ئۆباما) بۆ سنورداركردنی دەستێوەردانی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوین بەرهەمدارنەبوو، بەڵام بۆچوونی هێزەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەمەریكا وەك (پەتی تەزبیح)ەو –سەرەڕای ناكۆكیەكانیشیان-  هەموویانی پێكەوە دەبەستەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

یەكێك لەو بژاردانەی كە لەبەردەم ئۆبامادا هەبوو، ئیدارەكەشی كاریان بۆ دەكرد، خۆ دەربازكردن بوو لەو كێشەی كە پێی دەگوترا (زۆنگاوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە)، لەسەر ئەو بنەمایە بوو:

1-ئەمەریكا سوپاكەی لە عێراق كشاندەوە.
2-دەیویست كێشەی نێوان فەلەستین و ئیسرائیلیش چارەسەر بكات.
3-هاوسۆزیی بۆ خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی دەردەبڕیی
4-هەندێكجاریش خۆی لە قەرەی دەسەڵاتدارە دیكتاتۆرە عەرەبیەكان نەدەدا.
5-هەروەها نەیدەویست ڕاستەوخۆ دەستێوەردانی سەربازیی لە سوریا ئەنجام بدات .
6-ڕێكەوتنێكی لە گەڵ ئێرانیش كرد لەبارەی ئەتۆمەكەیەوە لە ترسی ئەوەی نەوەكو شەڕێك لە رۆژهەڵاتی ناوین هەڵگیرسێت.

ئەم هەڵوێستە لیبیاشی گرتەوە كە لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا (پێ بەپێ – هەنگاو بە هەنگاو) دەڕۆشت، ئۆباما لەگەڵ ناتۆ  لەساڵی   2011 دا ڕێكەوتن كە دەستێوەردانەكە سنورداربێت، بەڵام كاتێك یەكلایی بوویەوە كە ئەو بۆچوونە سەرناگرێت، دووبارە گەڕایەوە سەر ئەو باوەڕەكەی كە دەستێوەردانەكانی سنووردار بكاتەوە لە رۆژهەڵاتی ناویندا، ئامانجی كۆتایی لەو جۆرە بیركردنەوەیە ئەوەبوو:

بتوانن هاوكاری ناوچەكە بكەن بۆ ئەوەی سەقامگیریی بەخۆیەوە ببینێت و كەمترو ڕاستەوخۆ پشت بە ئەمەریكیەكان ببەستن، هەندێك جار ئۆباما باسی نزیكبوونەوەی ئێران و سعودەیەی دەكرد و پێشنیاریی دابەشكردنی ناوچەی دەكرد لە نێوانیاندا، بەڵام لەوەدا سعودییەكان زۆر نیگەران بوون.

سەرەڕای هەموو ئەوانەی كە لە پێشەوە باسمان كردن ئۆباما شێوازی پلەبەپلەی لە كارەكانیدا بەكار دەهێنا، چوون ئەو باوەڕی بەوە هەبوو كە ویلایەتە یەكگرتوەكان ناكرێت سیاسەت و بۆچوونەكانی بە خێرایی و ڕادیكاڵیانە ئاڵوگۆڕبكات، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی زیان بەو پەیوەندیانە بگات كە چەند دەیەیەك بوو بونیادیان نابوو، ئۆباما جارێك لە كۆبوونەوەی تایبەتیدا گوتویەتی: ئیدارەدانی سیاسەتی ئەمەریكا ئیدارەدانی پێكهاتەیەكی چڕو ئالۆزی زەبەلاحە، وەك ئەوە وایە ئەگەر چەند ئۆتۆمبێلێك لە پێشی كاروانەكەوە ئاراستەی ڕێگەكەیان بگۆڕن ئەوانەی دوای ئەوان بە هەمان شێوە ئاڕاستەكەیان دەگۆڕن.

لەبەر ئەوە هەرچی هەنگاوەكانی ئۆباما بوو جۆرێك لە دامەزاویی پێوە دیاربوو، ئەو تەنانەت كاری بۆ ئەوەش دەكرد ڕێگەیەك بكاتەوە بۆ ئەوەی سعودیەو ئێران پێكەوە گفت و گۆ بكەن و بگەنە ئەنجامێك، ئەو زۆر بە هێواشی و نەرمی و بەردەوام كاری لەسەر سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتوەكان دەكرد لە رۆژهەڵاتی ناویندا، هەرچەندە ئەو لەو بوارەدا زۆر ماندوو دەبوو بۆ ئەوەی ناوچەكە نەكەوێتە ناو كێشەی سەربازیی، بەڵام هەر لەسەردەمی ئەودا كۆمەڵێك كێشەی سەربازیی لەناو چەكە ڕویاندا، كێشەی سەربازی لە لیبیاو یەمەن و سوریا هەر لەوكاتانەدا بوو كە ئەو سەرۆك بوو.

پرۆژەكەی ئیدارەی ئۆباما بەمانایەكی دیكە، پرۆژەیەك بوو لە (ناو ڕی)داو (نیوە ناچڵ) مایەوە، ئەو ئومێدی بەوە هەبوو كەسی دوای ئەو دێت و ئەوەی ئەو گەیاندوویەتیە نیوە، تەواوی دەكات، لەكوێدا ڕاوەستاوە ئەو لەوێوە دەست پێدەكاتەوە، بێگومان ئەوەی ئەو وێنای دەكرد (هیلاری كلنتۆن)بوو نەك (دۆناڵد ترەمپ).

سەربەرەوخواركردنەوە:
كاتێك ترەمپ گەشتە لوتكەی دەسەڵات، ئاڕاستەیەكی پەیڕەوكرد بە پێچەوانەی ئەوەی ئۆباما، ڕێگەیەكی هەڵبژارد هیچ یەكێك لەوانەی پێشوو هەڵیان نەبژاردبوو:
1-لەبری ئەوەی بەدوای ڕاگرتنی باڵانسی هێزەكاندا بگەڕێت، بوو بە لایەنگری یەكێكیان و بەلای ئەودا بە تەواوەتی دایدەتاشی.
2-هاوكاری ئیسرائیلی چەند بەرامبەر كردەوە.
3-پشتیوانی تەواوی محمدی كوڕی شا سەلمان و عەبدولفەتاح سیسی و چەند سەركردەی دیكەی كرد. بەتایبەتی ئەوانەیان كە هەستیان دەكرد كە ئۆباما گرنگیان پێنادات.
4-لە ڕێكەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران كشایەوە، زۆر بە پەرۆشەوە لەگەڵ نەیارانی ئێران كەوتە گفت و گۆو نزیك بوونەوە. سەرەڕای ئەوەش واشنتۆن كەوتە سزادانی یەك لەدوا یەكی تاران، هەموو ڕێگەكانی بۆ سزادانی ئێران گرتەبەر، لەبەرەی ڕێكەوتنی ئەتۆمی و بواری ئابورییەوە بیگرە تا دەگاتە بەرەی سەربازی سوریا، بەشێوەیەك بوو بەرپرسانی ئەمەریكی لە سوریا پێیان وابوو ئەوان بۆ لێدانی ئێران لە سوریان نەك بۆ لێدان لە هێزەكانی بەشار ئەسەد.
5-لەبەری عێراقیشەوە ویلایەتە یەكگرتوەكان داوای لە حكومەتە فشەڵەكەی عێراق دەكرد پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئێران نەبچڕێنێت.
6-لەبەرەكانی یەمەن ئیدارەكەی ترەمپ هاوكارییەكانی بۆ ئەو هێزانە چڕكردەوە كە لەلایەن سعودیەوە پاڵپشتی دەكران، هیچ گوێشی بە ڕێنماییەكانی كۆنگرێسی وڵاتەكەشی نەدا.
7-لەبەری لوبنانیش كاریان بۆ سزادانی زیاتری حزب الله دەستپێكرد.

ئێران لە لای خۆیەوە بە شێوەیەك ڕەفتاری لە ناوچەكەدا دەكرد وەك ئەوەی خاك و گۆڕەپانی خۆی بێت، هاوكات لەگەڵ ئەوەی دەیویست لەو ڕێگەیەوە خۆی لەو سزایانە بپەڕێنیتەوە كە بەهۆی چەكە ئەتۆمیەكەیەوە گرفتاری ببوو، هەربۆیە دەستی بە سەر كەشتی نەوتدا دەگرت لە كەنداوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئەمەریكیشی دەخستە خوارەوە، ئەگەر ئەو شتانە ڕاست بێت كە ئەمەریكیەكان دەیڵێن ئەوا میلشیاكانی عێراقی لە دژی ئەمەریكیەكانیش بەكار هێناوە، هێرشی كردووەتە سەر چەندین كەشتی لە تەنگەی هورمز، هەر ئەویش هێرشی كردووەتە سەر كێڵگە نەوتیەكانی عەرەبستانی سعودیە.

كاتێكیش ترەمپ بیری لەوە كردەوە گورزی سەربازی لە ئێران بوەشێنێت لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ دا، بەخێرایی ئێران هۆشداری دایە قەتەر و سعودیەو ئیمارات كەشەڕەكە ئەوانیش دەگرێـتەوە، بۆیە داوای لێكردن هەریەكەیان لای خۆیەوە وابكەن كە ئەمەریكا ئەو كارە نەكات (لەڕاستیشدا هیچ ئاماژەیەكمان لەبەردەستدا نیە كە بیسەلمێنێت شەڕ تەنها بەو وڵاتانەوە دەوەستا، بەڵكو دەپەڕییەوە بەرەو عێراق و ئیسرائیل و لوبنان و سوریەش).

لە یەمەنیش حوسیەكان هەموو هەوڵەكانی خۆیان چڕكردەوە بۆ هێرشكردنە سەر عەربستانی سعودیە، بێگومان ئەوەش بە هاندان و هاوكاریكردنی ئێرانیەكان نەبێت نەدەكرا، هەرچەندە سەركردەكانی حوسی ئەوەیان ڕەت دەكردەوە كە هێرشەكانیان بەهاوكاری ئێران بووبێت، بەڵام ئەوەیان نەدشاردەوە ئەگەر جەنگی سعودیە لەدژیان درێژە بكێشێت بەناچاریی پەنادەبەنە بەر ئێران و ئۆباڵی ئەو كارەشیان دەخستە ئەستۆی سعودیە.

كورتەی قسەكە ئەوەیە: 
هەڵس و كەوت و بڕیارە لەناكاوەكانی ترەمپ بووەتە هۆی ئەوەی كە ئێران زۆر خێراتر بجوڵێتەوە، كاریش بۆ ئەوە بكات بگەڕێتەوە بۆ ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەی لەگەڵ ئەمەریكا، بەوەی چالاكەیەكانی چڕتر كردووەتەوەلەناوچەكەدا ، لە ئێستاشدا هەموو ئەو خاڵانە فەرامۆش دەكات كە لەناو ڕێكەوتنەكەدا هەیە، ئەم پێشكەوتنە ڕاستەقینانەی كەلەناوچەكەدا ڕویانداوە لە سیاسەتەكانی ترەمپ دا بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست،  ئەگەری ڕووبەڕوو بوونەوەی سەربازی لەناوچەكەدا چەند بارە كردووەتەوە و سوریشن لە سەر جێبەجێكردنی.

ئەوەی كە ئێستا گرنگە:
1-هەڵگیرسانی ئاگری جەنگ لەناوچەكەدا تاكە ڕێگەو حەتمی نیە.
2-هیچ لایەنێكی ناكۆكیەكان تاكە بژاردەی جەنگ نیە.
3-زۆرینەی لایەنەكان (تا ئێستا) سیاسەتی دان بەخۆداگرتن پەیڕەو دەكەن،هەرچەندە لەناوچەكەدا شتیش ڕوو دەدەن، هەر یەكەیان هەوڵ دەدەن دان بە خۆیاندا بگرن چوون.
4-هەموویان لە داهاتووی ناچەكە زۆر دەترسن و خۆیانی لێدەپارێزن.
بۆنموونە: ئەگەر ئێران هێرش بكاتەوە سەر كەشتیەكانی كەنداو، ئەگەر ئیسرائیل جارێكی دیكە هێرش بكاتەوە سەر هێڵەسوورەكانی ئێران لەناو خاكی عێراق، یان بیهێننە بەرچاو ئەگەر موشەكی حوسیەكان ژمارەیەك سعودی و ئەمەریكی بكوژێت. ئەگەر وەڵامی موشەكەكانی ئێران بدرێتەوە بۆ ناو خاكی ئێران، یان میلشیا شێعەكان دەست بەكوشتنی سەربازە ئەمریكیەكان بكەن لە عێراق، یان بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران لەدەست دەرچێت و هێرشی پێبكاتە سەر ئیسرائیل یان ئەمەریكا.....
بەئاسانی هەموومان دێتە بەرچاومان كە جەنگەكە چەن بەئاسانی سنورەكان دەبەزێنن و زوو هەموو ناوچەكە دەگرێتەوە، هەموومان دێتە بەرچاومان كە لایەنەكان چۆن بەرگری لە خۆیان دەكەن و چۆن دەیانەوێت جەنگەكە لەبەر ژەوەندی خۆیان بشكێننەوە.

كشانەوە یان مانەوە:
قسەكردن لەبارەی خۆدزینەوەو خۆلادانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەو شەڕانەی كەلەناوچەكەدا هەن، بە كەمكردنەوەی ژمارەی سەربازەكانی ، شایانی گفت و گۆی زیاترن و وردبوونەوەی باشتر هەڵدەگرن، خۆ ئەگەر هەر یەكێك لەو سیناریۆیانەی كەل پێشەوە باسمان كردوون بە دڵنیاییەوە پریشكی بەر ئەمەریكیەكان دەكەوێت و بەناچاریش بێت دەكەوێـتە ناو بازنەی جەنگەكەوە، حاڵەتەكەش لە دوو بژاردەی قورس بەدەر نیە بۆیان: یان ئەوەیە پاشكشە لە رۆژهەڵاتی ناوین بكات، یان ئەوەیە بمێنێتەوە.

بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو شتانەی باسكران، پرسیاری زۆر گرنگ لەم بابەتەدا كە پەیوەندی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبێت ئەوانەیە:

ئایا ئەمەریكا دەیەوێت لەناوچەكە بمێنێـتەوەو ڕۆڵی هەبێت؟ 
ئایا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی فرەجەمسەری بەدڵە كە لەناوخۆیاندا ناكۆك بمێننەوەو لەگەڵ ئەوەشدا ناوچەكە توانای بەرگەگرتنی نەبێت؟ 
یان دەیەوێت رۆژهەڵاتی ناوین هەمیشە  لەژێر هەڕەشەوە مەترسیدا بێـت، هەموو رۆژێك چاوەڕوانی هەڵگیرسانی ئاگری جەنگێك بكرێـت و لەوناوەشدا بەرۆكی خۆشی بگرێتەوەو هیچ پێویستی بەو شەڕەش نەبێت؟

بێگومان كەمكردنەوە گرژی و ئاڵۆزیەكان شتێك نیە تەنها بە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا بكرێت، بەڵام لانی كەم خۆ دەتوانێت نەكەوێتە ناو ئەو جۆرە جەنگانەوە و خۆیی لێ لابدات، نەبێتە لایەنگرو دژایەتی لایەكی تر بكات و لەبەرژەوەندیی  خۆشی نەبێت، ل هەمان كاتیشدا دەتوانێت هاوپەیمانەكانی وا لێبكات دوور بكەونەوە لە عەقڵیەتی دوژمنكارانە و كۆتایی بەو شێوازی مامەڵەكردنە بهێنن، ئەمەش مانای ئەوەمان پێدەبەخشێت كە بیەوێت ئابووری ئێران كەمێك ببوژێتەوەو ناچاری بكات بە گەڕانەوەی بۆ ڕێكەوتن نامەی ئەتۆمی بەڵام بەو شێوەیەی كە خۆی دەیەوێت و گفت و گۆیەكی چڕو پڕی تریان لەوبارەیەوە لەگەڵ بكاتەوە كە گشتگیرو هەمە لایەنە بێت.

هەروەها ئەوەشی لێدەخوێندرێتەوە كە بیەوێت هێرشی ئیسرائیلیەكان بۆ پێشێلكردنی مافی فەلەستینیەكان ڕابگرێت، لە بارەی عێراقیشەوە، واز لەو بۆچوونە بهێنێت كە بەغداد دەبێت یان تاران یان واشنتۆن یەكێكیان هەڵبژێرێت، ئەوەشی كە پەیوەندی بە ناكۆكی نێوان سعودیەوە ئێرانەوە هەیە، دەبێت ئەمەریكا هەرچی لەتوانایدا هەیە متمانەی نێوانیان دروست بكاتەوە و هاوكاری یەكترییان بۆ دروست بكاتەوە لە بواری ئاسایشی ڕووبەرە ئاوییەكانیان، پارێزگاری لە ژینگە، ئاسایشی ئەتۆمی، شەفافیەت، هەروەها ڕاهێنانی سەربازییش، ئەمانە هەنگاوە سەرەتاییەكانن بەر لەوە باس لەوەبكرێت وەك كوتلەیەك كاردەست پێبكەن كە لەبەرژەوەندی هەمووان بشكێتەوە، لەبەرامبەر ئەوەشدا مەترسییە ئەمنیەكانییشیان بۆ بخاتە ڕوو ئەگەر بە پێچەوانەوە دەرچوو.

لە ڕاستیشدا ئیدارەی ئەمەریكا دەیانەوێت ئەم پلانە لە سەرەتاوە دەست بدەنێ، بۆ ئەو مەبەستە یەكەم وڵاتی كەنداو –ئیمارات- یەكەم هەنگاوی بۆ جێبەجێكردنی دەست پێكردووە و لەلای خۆیەوە گرژییەكانی خاو كردووەتەوە، ئەوان باوەڕیان وایە ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە خەریكە لەدەست دەردەچێت، دەرئەنجام و لێكەوتەكانیشی باجی قورسی دەوێت، بۆ ئەمەریكیەكانیش هەمان شتە، دەبێت بە تەواوی هەست بەو مەترسییە گەورەیە بكات بەرلەوەی لەدەست دەربچێت.