07:33 - 31/10/2019
دوای بڕیارەكانی كۆنگرێس پەیوەندی توركیا – ئەمریكا بەرەو كوێ دەڕوات؟
دوو بڕیار و پڕۆژە یاساكەی كۆنگرێسی ئەمریكا، گورزێكی دیكەیە بەر پەیوەندی دوو هاوپەیمانی ناتۆ ئەمریكا – توركیا دەكەوێت. چاودێرێكی سیاسی پێیوایە، جارێكی دیكە زەحمەتە پەیوەندی ئەم دوو وڵاتە بونیاد بنرێتەوە. چاودێرێكی دیكەش دەڵێت:" لە ئێستادا بڕیارەكان بە مەبەستی گوشار خستنە سەر توركیا دراون. بەڵام بە فەرمیبوونی هەردوو بڕیارەكە مەترسیەكی گەورە بۆ سەر توركیا دروست دەكات".
لە رۆژی 29 تشرینی یەكەمی 2019 كە هاوكاتە لەگەڵ ساڵرۆژی دامەزراندنی كۆماری توركیا، ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریكا (كۆنگرێس) بە فەرمی "كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكانی" قەبوڵكرد كە لە ساڵانی 1915 – 1917 لەسەردەستی عوسمانیەكاندا قەتڵ و عام كراون. ئەم هەنگاوە توركیای توڕە كرد، ئاماژەیەكیشە كە پەیوەندی ئەمریكا – توركیا بەدۆخێكی هێجگار زەحمەتدا تێدەپەڕێت.
بڕیارەكە كە بە زۆرینەی دەنگی نوێنەران قەبوڵكرا (405 بەڵێ و 11 نەخێر) لەناو هۆڵی كۆنگرێس بە چەپڵەرێزان پێشوازی لێكرا. دوای چەندین هەوڵی بێ ئەنجام لە ساڵانی رابردوودا، ئەمجارە جارە رەشنووسی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان بۆ دەنگدان لەسەری گەیشتە ناو كۆنگرێس.
بەم شێوەیە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان كە لە ساڵی 1915 لەلایەن كاربەدەستانی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ئەنجامدراوە لەدژی كەمایەتی ئەرمەنی لەناو توركیادا، بە فەرمی لەلایەن كۆنگرێسی ئەمریكا بە "كۆمەڵكوژی" بەناو دەكرێت، ئەگەر بڕیارەكە لە قۆناغەكانی داهاتوودا شكست نەهێنێت، بە فەرمی لەناو تۆمارەكانی ئەمریكادا توركیا وەكو وڵاتێك پێناسە دەكرێت كە كۆمەڵكوژی ئەتنیكی ئەنجامداوە. هەرچەندە ئەم بڕیارە هیچ حوكمێكی سزادان هەڵناگرێت، بەڵام وەكو بەهایەك رۆڵی خۆی دەگێڕێت.
بۆ ئەوەی ئەم جۆرە بڕیارانە لە كۆنگرێس دەرنەچن، توركیا بە درێژایی دەیان ساڵی رابردوو، بە دەیان ملیۆن دۆلاری خەرج كردووە، نوێنەرەكانی رەوانەی ئەمریكا كردووە، تیمی تایبەتی بۆ دروست كردووە. تا پێش چەند ساڵێك، ئاكەپە بەهۆی سیاسەتە نەرمەكانی، گەیشتبووە ئەو باوەڕەی كە نامومكینە "كۆمەڵكوژی ئەرمەن" لە كۆنگرێس بخرێته چوارچێوه‌ی یاساوه. بەتایبەتی دوای ئەوەی لە سەردەمی سەرۆكایەتی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی ئەمریكا لە ساڵی 2015 كە هاوكات بوو لەگەڵ یادی سەد ساڵەی كۆمەڵكوژی ئەرمەنییەكان نەكرایە یاسا، ترسی توركیا تا ئاستێكی باڵا لەمبارەیەوە رەویەوە. چونكە بە بەراورد لەگەڵ سەرۆكەكانی پێش خۆی باراك ئۆباما لەمبارەیەوە لەهەموویان جدیتر بوو.
لە ئێستادا ئەو شەپۆڵەی لە واشنتن لەدژی ئەردۆغان دروست بووە، هەموو هەوڵەكانی رێگرتنی لەباربرد كە ئاكەپە بە درێژایی ساڵانی رابردووە هەنگاوی بۆ ناوە. هەموو ئەو لۆبیە دیپلۆماسیانەی پەرت و بڵاوكرد كە ئەردۆغان لە دەیان ساڵی رابردوودا بۆ ئەم مەبەستە دروستی كردوون. جیاوازی رێژەی دەنگەكانی كۆنگرێس (405 بەرامبەر بە 11) بەهێزی ئەو توڕەیی رای گشتی ئەمریكا لەدژی ئەردۆغان نیشان دەدات.
بە گوێرەی چەند ناوەندێكی رۆژنامەوانی (ریكی گیهارد) نوێنەری پێشووی كۆنگرێس كە خاوەن كۆمپیانیایەكی لۆبیكردنە، بۆ ئەوەی بڕیاری ناساندنی كۆمەڵكوژی ئەرمەن لە كۆنگرێس رابگرێت لە ساڵانی نێوان 2008 – 2015 دا 8 ملیۆن دۆلاری لە حكوومەتی ئاكەپە وەرگرتووە. هەروەها هێسترێت كە ناوی كۆمپیانیایەكی دیكەی لۆبیكردنە و نزیكە لە كۆمارییەكان بۆ هەمان مەبەست مانگانە 35 هەزار دۆلاری لە ئاكەپە وەرگرتووە.
دوای دەنگدانی كۆنگرێس لەسەر بڕیارەی (قڕكردنی ئەرمەن) ئادەم شیف كۆنگرێسمانی دیموكراتەكان و بەرپرسی لیژنەی هەواڵگری لە كۆنگرێس كە پڕۆژە یاساكەی لە نیسانی رابردوو پێشكەش بە كۆنگرێس كردبوو بۆ راگەیاندنەكان گووتی:" نابینە لایەنێك بۆ نكۆڵیكردن لە كۆمەڵكوژی ئەرمەن" هەروەها گووتی:" 19 ساڵ شەڕمان كرد لە پێناو دەنگدان بۆ ئەم بڕیارە. بێدەنگ نابین و كۆمەڵكوژی ئەرمەن لە بیر ناكەین".
هەر لەمبارەیەوە دوای دەركردنی بڕیارەكە (نانسی بیلوسی) سەرۆكی كۆنگرێس خۆشحاڵی خۆی بەبڕیارەكە راگەیاند و گووتی:" بۆ من سەربەرزیە دەنگی خۆم بخەمە پاڵ دەنگی هاوڕێكانم لە زیندوو كردنەوەی یادی گەورەترین رەشكوژی و كۆمەڵكوژی سەدەی بیستەم. كوشتنی یەك ملیۆن نیو ئەرمەنی بەشێوەیەكی نەخشە بۆ داڕێژراو لە پیاو، ژن و منداڵانی ئەرمەن لەسەر دەستی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی". هەروەها گووتی:" سزاكانی كۆنگرێس رەنگدانەوەی سووربوونی هەردوو پارتی دیموكراتی و كۆماریە بۆ لێپرسینەوە لە توركیا لەسەر هەڵەكانی لە باكووری رۆژهەڵاتی سوریادا".
لەلای خۆشیەوە سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریكا ئەلیوت ئێنجل، رایگەیاند كە داننان بە بڕیاری كۆمەڵكوژی ئەرمەن هەنگاوێكی پێویستە.
لە یەكەم كاردانەوەشیدا بەرامبەر بڕیارەكە نیكۆڵ باشینیان سەرۆك وەزیرانی ئەرمینیا ستایشی بڕیارەكەی كۆنگرێسی ئەمریكای كرد و گووتی:" هەنگاوێكی بوێرانەیە بۆ خزمەتكردنی دادپەروەری مێژوویی كە دڵی ملیۆنان كەس لە نەوەی رزگاربووانی كۆمەڵكوژی ئەرمەن ئاسوودە دەكات".
جگە لەمە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریكا دەنگی لەسەر پڕۆژە بڕیارێكدا كە نوێنەری كۆماری و دیموكراتەكان پێشكەشیان كردبوو، تیایدا داوای سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر گەورە بەرپرسانی تورك و دامەزراوە ئابووری و سەربازییەكانی دەكات، بەهۆی هێڕش كردنە سەر كورد لە رۆژئاوای كوردستاندا.
ئەم پڕۆژە یاسایە لەكاتێكدا دەنگی لەسەردرا كە ماوەی سێ هەفتەیە سوپای توركیا دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەناوچەكەدا لەدژی هێزەكانی هەسەدە دەستی بە ئۆپاراسیۆنێك لە باكووری سوریادا كردووە.
كاردانەوەی ئەنقەرەش پەلەیی و هەڵچوونی پێوە دیاربوو. ئەنقەرە ناساندنی كۆنگرێسی بە كۆمەڵكوژی ئەرمەن رەتكردەوە، هەنگاوەكەشی "بە هەنگاوێكی سیاسی بێ واتا" لە قەڵەمدا. لەهەمان كاتدا ئیدانەی پڕۆژە یاسای كۆنگرێسی كرد بۆ سەپاندنی سزا بەسەر توركیا.
پەیوەست بەمەشەوە وەزارەتی دەرەوەی توركیا داوا لە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا دەكات، كە رێوشوێنی زیاتر بگرێتەبەر بۆ رێگرتن لە زیاتر خراپنەبوونی پەیوەندی هەردوو وڵات، بەتایبەتی لەم قۆناغە هەستیارەدا.
دەربارەی بڕیارەكەی كۆنگرێسیش بۆ سەپاندنی سزا بەسەر توركیادا، وەزارەتی دەرەوەی توركیا ئیدانەی بڕیارەكەی كرد بۆ سەپاندنی سزاكان لە راگەیەندراوێكدا گووتی:" بڕیارەكەی كۆنگرێس هاوتەریب نیە لەگەڵ رۆحی پەیوەندی هەردوولای هاوپەیمانی ناتۆ، ناكۆكە لەگەڵ ئەم رێككەوتنە كە لە ئەنقەرە لەگەڵ واشنتن كراوە دەربارەی سوریا".
هەر لەمبارەیەوە مەولود چاوشئۆغڵو وەزیری دەرەوەی توركیا دەربارەی پڕۆژە یاسایی قەتلوعامكردنی ئەرمەنەكان، گووتی:" پێمان راگەیاندوون كە ئەم بڕیارە ناڕەوایە. بانگهێشتی باڵیۆزی ئەمریكیمان كردووە، وەڵام و تێڕامانی خۆمان پێ راگەیاندووە. ئەم دوو بڕیارەی لە كۆنگرێس دژ بە توركیا گیراون، هەوڵێكە بۆ تۆلەكردنەوە لە ئەنقەرە بەرامبەر هەڵوەشاندنەوەی هەموو پلانەكان كە سوریا دەكەنە ئامانج".
بەگوێرەی یاساكانی ئەمریكا دوای دەنگدانی كۆنگرێس هەردوو یاسا و پڕۆژەكە دەچێتە بەردەستی ئەنجوومەنی پیران. ئەگەر لە كۆی 100 ئەندامی ئەم ئەنجوومەنە 67 ئەندام دەنگی بۆ بدەن، ئەوە یاساكە جێبەجێ دەكرێت و پێویستی بە واژوی سەرۆك نیە. بەڵام ئەگەر رێژەكە لە دوو لەسەر سێی ژمارەی ئەنجوومەنی پیران كەمتر بوو، ئەوە پێویستی بە واژوی سەرۆك دەبێت.
لە ماوەی رابردوودا دۆناڵد ترەمپ لایەنگری بیرۆكەی سزادانی توركیا نەبووە. بەڵام بە زیادبوون و هەڵكشانی شێوازی كاردانەوەكان دوورنیە ترەمپ ملكەچی دەنگی كۆنگرێس بێت.
دورسن عەلی كچوك، ئەندامی پێشووی سەركردایەتی پەكەكە و چاوێری سیاسی لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دا پێیوایە مومكین نیه پەیوەندی ئەمریكا – توركیا وەكو ساڵانی رابردوو درێژە بكێشێت:" سیستەمی ئیسلامی توركی كە لە سایەی ئەردۆغان پەرەی سەندووە لەگەڵ بەهاكانی جیهانی رۆژئاوا دژ بەیەكن. كۆماری توركیا باوكی داعشە، ئەمریكا و جیهانی رۆژئاوا ئەمە دەبینێت. كۆماری توركیا كە ئەندامی ناتۆیە بەگوێرەی ئاسایشی ناتۆ هەڵسوكەوت ناكات".
دورسن عەلی، سەركۆماری توركیا بە ئیسلامیەكی كەمالیست ناوده‌هێنێت و بەم شێوەیە درێژە بە قسەكانی دەدات:" هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەدژی داعش لەگەڵ كورد (هەرێمی كوردستان و رۆژئاوا) شەڕی كرد، بەڵام توركیا لەدژی ئەم بەرەنگاربوونەوەیە وەستایەوە. بەربەریەتی خۆیان لەگەڵ بەربەریەتی داعش و جیهادیەكان یەكخست. لە ئێستاشدا كۆماری توركیا لەدژی كورد هێڕشی دەكاتە سەر رۆژئاوا و پاكتاوی رەگەزی و جنیۆساید ئەنجام دەدات".
ئەم چاودێرە سیاسیە، ئاماژە بەو كرانەوەیە دەكات كە لە جیهاندا بە رووی كورد لە ئارادایە و پێشیوایە رەوتێكی پێچەوانە رووی لە توركیا كردووە:" یەكەمین جارە ئەمریكا، جیهانی رۆژئاوا و هاوشێوەی جولەكە دان بە كورد دەنێت. كاردانەوەكان لەدژی توركیا تا دێت بەرفراوانتر دەبێت. خەریكە هەموو دونیا باوەڕ دەكات كە كۆماری توركیا تاوانی دژە مرۆڤایەتی ئەنجام داوە. بە پێچەوانەی كورد ئەردۆغان و توركیا گۆشەگیربوونە".
لە بەشێكی دیكە قسەكانیدا دورسن عەلی باس لە پەیوەندی توركیا لەگەڵ ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا دەكات، پێشیوایە جارێكی دیكە نا موكینە پەیوەندیەكان بگەڕێنەوە دۆخی جاران:" چەندین ساڵ بوو بە بیانووی ئەوەی مەترسی گەورە دروست دەكات خۆیان لە دەنگدان لەسەر كۆمەڵكوژی ئەرمەن دەدزیەوە. بە دانپێدانانی ئەم كۆمەڵكوژیە ناوی كۆماری توركیا دەچێتە ناو لیستی ئەو وڵاتانەی كۆمەڵكوژیان ئەنجامداوە. پێموایە بە زۆرینەی رەها ئەنجوومەنی پیران دەنگ بۆ سزادانی توركیا دەدات و پێویست بە واژوی ترەمپ نابێت. پەیوەندی سیستەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغانی توركیا لەگەڵ بەها ئیسلامیەكان و پەیوەندی بەرفراوانی لەگەڵ رێكخراوە جیهادیەكان، هەروەها بەهەند وەرنەگرتنی ئەمریكا دەبێتە هۆی بەردەوامبوونی گۆشەگیری لەسەر توركیا و رۆژ لەدوای رۆژ پشتگیری بۆ هەڵوێستەكانی ئەمریكا دژ بە توركیا زیاتر دەبێت".
لە بەشێكی دیكەی قسەكانیدا ئەم سیاسەتمەدارە كوردە دەڵێت:" ئەگەر گەماڕۆی سەر توركیا بەهۆی كۆمەڵكوژی ئەرمەن و هێڕشی رۆژئاوا لە ئەنجوومەنی پیران دەنگی پێویست بێنێ، پەیوەندی توركیا و ئەمریكا ئەوەندەی دیكە ئاڵۆزتر دەبێت. ئەگەر توركیا لە ئەمریكا و جیهانی رۆژئاوا جیابێتەوە پارچە دەبێت. ئەو كاتە هات و چوونی توركیا لە نێوان ئەمریكا و رووسیا هیچ سوودی نامێنێت. پێموایە ئەگەر ئەردۆغان جارێكی دیكە هێڕش بكاتە سەر رۆژئاوا و كورد هەڵوێستی هێزە جیهانیەكان و رای گشتی جیهانی توندتر دەبێت و زیاتر خۆیان هەڵدەقورتێنە ناو مەسەلەی كورد".
هەر لەمبارەیەوە ئیلهامی ئیشق سیاسەتمەدار و نووسەری كورد لە توركیا، لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دا پێیوایە لە حاڵی حازردا بڕیارەكەی ئەمریكا بە مەبەستی سزادانی توركیا نیە و تەنیا وەكو هێزێكی گوشارە. لەمبارەیەوە دەڵێت:" سزاكان دوو ئامانجیان هەیە. ئامانجێكیان ئەنجامی مەترسیداری لێدەكەوێتەوە، ئامانجەكەی دیكەش تەنیا بۆ گوشار كردنە. پێموایە بڕیارەكەی كۆنگرێس بۆ گوشار كردنە لە توركیا. پەیوەندی نێوان ئەمریكا – توركیا، مەسەلەی سوریا، هەڵوێستی توركیا لە بەرامبەر كورد، هۆكاری ئەم بڕیارانەن. ئاڵۆزییەكی زیاد لە ئارادایە. ئەمریكا دەخوازێت ئەم بڕیارانە وەكو قۆزێك دژ بە توركیا بەكاربێنێت. سەرەڕای ناڕازیبوونی ترەمپ ئەم بڕیارانە وەرگیراون".
لەهەمان كاتدا ئیشق باسی روویەكی دیكەی بڕیار و ئەگەری سزاكان دەكات بەسەر توركیا و لەمبارەیەوە دەڵێت:" ئەگەر ئەم بڕیارە بە ببێت به فەرمی، بڕیاره‌كه ته‌نها له ئەمریكا سنووردار نابێت و لە هەموو جیهان بەفەرمی دەبێت. چونكە كاتێك ئەمریكا بڕیارێك دەدات هەموو جیهان ملكەچی بڕیارەكە دەبێت. ئەگەر بڕیارەكە بەفەرمی ببێت بۆ توركیا ئەنجامی مەترسیدار و خراپی لێدەكەوێتەوە. توركیا لەناو ئاستی جیهاندا دەبێتە وڵاتێك كە كۆمەڵكوژی ئەنجامداوە. هەموو جیهان سەیری ئەمریكا دەكات ئەمە رێسایەكی گەردوونیە. بەڵام پێموایە لە ئەنجامی سەوداكاری ئەم مەسەلەیە یەكلایی دەكرێتەوە".
ئەمڕۆ نەوەكو تەنیا ئەمریكا بەڵكو هەموو جیهان زۆر لە توركیا نیگەرانە، توركیا بۆتە وڵاتێكی گۆشەگیركراو، ئەگەر سزاكان بەتایبەتی گەماڕۆ جێبەجێ بكرێت توركیا زیانی گەورەی بەردەكەوێت. بە گوێرەی ئیلهامی ئیشق:" ئەم مەسەلەیە بە گوێرەی رووداوەكانی سوریا شێوەبەند دەكرێت".
ئیلهامی ئیشق لەبارەی وەڵامی پرسیاری: پێتوایە توركیا لەو سیاسەتانەی پەشیمان بێتەوە بەتایبەتی سیاسەتی دژ بە كورد؟ دەڵێت:" سیاسەت بەندە بە هێزەوە. سیاسەتی دەوڵەتانیش پشت بە هێز دەبەستێت. كاتێك هێزەكەت ئەو هەڵمەتە تێر نەكات كە بەرنامەت بۆ داناوە ناچاری هەنگاو بۆ دواوە بنێی. كاتێك هەموو جیهان دژی توركیا بێت توركیا ناتوانێت هەنگاوی دیكە بۆ پێشەوە بنێت. ئەمە یاسای سروشت و پێچەوانەكەی هەڵگەڕانەوەیە لە یاسای سروشت. ئەگەر مەسەلەكە لەناوخۆی توركیا بووایە دەبوو، لە شوێنێك قەیووم دادەنێیت، لە شوێنێكی دیكە چەند كەسێك پەلكێشی زیندان دەكەیت. پۆلیس، داواكاری گشتی، دادوەر هەمووشت بەخۆتی كەس ناتوانێ دەنگ هەڵبڕێت. بەڵام رۆژئاوای كوردستان دەرەوەی توركیایە، تەنیا بەرژەوەندی تۆ لەناو رۆژئاوادا نیە، جیهانیش بەرژەوەندی لە رۆژئاوادا هەیە، بەرژەوەندی هەریەك لە ئەمریكا، رووسیا، ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی هەیە، بەتەنیا ناتوانی مەیدان بخوێنی. رۆژئاوا تەنیا بە بریارەكانی تۆ بەڕێوەناچێت".
ئەوەی دیارە هەویرەكەی توركیا لە رۆژئاوای كوردستانی ئاوی زیاتر دەوێت. لەگەڵ نزیكبوونەوەی سەردانی رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ واشنتن كە بڕیارە لە 13 مانگی تشرینی دووەم ئەنجامی بدات، ئەگەر ئەردۆغان لە بڕیاری سەردانەكەی پەشیمان نەبێتەوە، هەویرەكە دەشێلدرێت، ئامادە دەكرێت.