05:28 - 27/10/2019

پیشەسازیی نەوت لە نێوان نیعمەت و نەگبەتیدا‌

پەیسەر

ئایا نەوت و سامانە سروشتییەکان تەنها بەخشش و مایەی ناز و نیعمەتن یا نەفرەت و تاڵاو و ژەهر؟. وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پانتاییەکی فراوانی لە بەرهەمی توێژەران و نووسەراندا گرتۆتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی لە بواری نەوت و وزە جێگرەوەكاندا كاردەكەن.

وەڵامەکان هەمیشە ڕێژەیین و کەس ناتوانێ بە ڕەهایی قسە لە سەر ئەو پرسە بکات. سامانە سروشتییەکان و داهاتە زۆرەکانیان لە هەندێ ولاتی وەك نەرویژ، ئەمریکا، بەریتانیا و کەنەدا بوونەتە مایەی خۆشگوزەرانی، بۆ وڵاتانی وەك عیراق، لیبیا، نەیجیریا، فەنزەوێلا، جەزائیر و ئێران..تاد بوونەتە تاڵاو و نەفرەت و هۆکاری ئاژاوە، شەڕ، ماڵوێرانی، گەندەڵی و کارەسات. لە هەندێ وڵاتی دیکەش لە سەر ئاستی ئابوری جۆرێك لە خۆشگوزەرانیان بۆ گەلەکانیان دابین کردووە، بەڵام لە سەر ئاستی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەسەڵات، کۆمەڵگای خێڵەکی و داخراویان بەرهەم هێناوە.

نەوت وەك جێگرەوەی چەوریی:
رۆژی 27/8/1859 پەیامێكی چارەنوس ساز سەرجەم ڕەوڕەوەی ژیانی مرۆڤایەتی دەگۆڕێت، كاتێك بە دەست داهێنەرو  دروستكەری بزوێنەری میكانیكی ماندوو شەكەتی ئەمەریكی-ئیدوین ئیدریك- دەگات و تیایدا نوسرابوو: قەرزەكانت بدەرەوەو بە بێ خەیاڵ و دڵەڕاوكێ بڕۆرەوە بۆ ماڵ.

چوون –دریك- بەو ئومێدەوە دەژیا كە نەوتی خاو و نەپاڵێوراو بدۆزێـەوە كە ڕەنگێكی قاوەیی باوی هەیە و لە دەوروبەری پەنسلڤانیا هەیەو باشترین شتیشی ئەوەیە كە لە سەر ڕووی زەویی نزیكەو زۆر قووڵ نیە، ئامانجەكەی ئەوبوو كە نەوت بۆ سوتاندنی چراكان بدۆزێتەوەو لە بری چەوریی نەهەنگ بەكاری بهێنێـت، ئاخر چەوری لەو ماوەیەدا زۆر گران بوو، بەردەوام بەهاكەی بەرەو سەرەوە دەچوو، نەوتی خاو كۆمەڵێك پێكهاتەی دیكەشی هەیە كە بایەخێكی ئەوتۆی نییە لەچاو پێكهاتە گرنگەكانیدا لەوانەش قیر و گازوایل هەرچەندە لەم دواییانەدا ئەوانیش بایەخ و بەهاكانیان بەرزتر بووەتەوە.

نەوت چییە؟
نەوت یەكێكە لە سەرچاوە گرنگەكانی وزە، یەكێكە لە گرنگترین سەرچاوە سروشتییە ئابووریەكان بە تایبەتی لە جیهانی ئەمرۆدا .لە رووی پێكهاتەوە نەوت دادەنرێت بە مادەیەكی هایدرۆكاربۆنی كە پێكهاتووە لە (هایدرۆجین و كاربۆن) تێكەڵ لەگەڵ چەندین مادەی تر وەك ئۆكسجین ونایترۆجین و گۆگرد وقیر و كانزای دیكە، زاراوەی پەتڕۆل (Petroleum) ووشەیەكی لاتینییەو لەساڵی 1526 وەبەكارهاتووە،  لە دوو برگەپێكهاتووە (Petra) بەمانای بەردو (Olume) بەمانای ڕۆن یان چەوری دێت، (Petroleum) بەشێوەیەكی گشتی بەكاردێت بۆ هەموو كەرستە هایدرۆكاربۆنیەكان كە بەشێوەیەكی سروشتی پێكهاتوون ، بەڵام بەمانای بازرگانیەكەی بەبەشی شلەمەنی دەوترێت (ڕۆن یان نەوتی خاو) و بە بەشی ڕەقەكەی دەوترێت( (Bitumen or Asphalt.

نه‌وت چۆن دۆزرایەوە؟
مرۆڤ له‌ دروستبونی وهاتنە سەرزەوی، هه‌میشه‌ پێویستی به‌جۆرێك له‌ووزه‌ بووه‌، هه‌ر له‌دێرزه‌مانه‌وه‌ مرۆڤ به‌جۆرێك له‌جۆره‌كان نه‌وتی ناسیوه‌و به‌كارهێناوه‌‌و شوێنه‌واره‌كانیشی له‌رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا هێشتا ماون، به‌ڵام له‌هه‌نگاوێكی پێشكه‌وتووتردا دكتۆرێكی بایلۆژی كه‌نه‌دی كه‌ له‌ئه‌مریكا ده‌ژیا به‌ناوی Abraham P. Gesner توانی له‌ساڵی 1855دا له‌ولایه‌تی په‌نسلڤانیا، نه‌وت مادده‌ی Kerosin  له‌به‌ردی خه‌ڵوز ده‌ربهێنێت‌و پاشان ‌بۆ رووناكی (چرا) به‌كارهێنرا، به‌م ‌شێوه‌یه‌ش یه‌كه‌مینجار نه‌وت وه‌كو ووزه‌ به‌كارهێنرا.

له‌ساڵی 1859شدا كۆلۆنێل "دریك"ی ئه‌ندازیار توانی به‌ئامێری هه‌ڵكه‌ندنی بیری دەستی‌ یه‌كه‌م بیری نه‌وت له‌په‌نسلڤانیا به‌قوڵی 20 مه‌تر هه‌ڵبكه‌نێت‌و ئه‌مه‌ش بووه‌ سه‌ره‌تای پیشه‌سازی نه‌وت.

"كار بنز"ی ئه‌ڵمانی له‌1885دا ئۆتۆمۆبیلی داهێنا‌و له‌1903دا فڕۆكه‌ داهێنرا له‌ئه‌مه‌ریكا‌و هه‌موشیان پشتیان به‌ به‌رهه‌مه‌كانی نه‌وت ده‌به‌ست، دواتریش كه‌ خاڵی وه‌رچه‌رخانی گه‌وره‌ له‌مێژووی پیشه‌سازی نه‌وتدا ئه‌وكاته‌ روویدا كه‌ حكومه‌تی به‌ریتانیا بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای سه‌ربازی له‌سه‌ر پێشنیاری "وینستۆن چه‌رچل" بڕیاری له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا كه‌شتیگه‌لی سه‌ربازی وڵاته‌كه‌یان له‌بری خه‌ڵوز، پترۆل به‌كاربهێنێت.

نەوت و شارنشینی:
بە پێی ڕاپۆرتێكی نیۆرك تایمز ساڵی 1864 كاتێك چاڵە نەوت لە پەنسلڤانیا دۆزرایەوە،  رووبەری شاری پیتهۆڵی ویلایەتی پەنسلڤانیا تەنها 10 كیلۆمەتر چوار گۆشەو دانیشتوانەكەشی تەنها 50 كەس بوون. بەڵام دوای تەنها یەك ساڵ ژمارەی دانیشتوانەكەی بوونە 10 هەزار كەس، بەمەبەستی حەوانەوەی ئەو كەسانەی لە بواری نەوتدا كاریان دەكرد 50 ئوتێلی تێدا كرایەوە، فەرمانگەی پۆستەكەی بووە قەرەباڵغترین پۆست لەسەر ئاستی دونیا، دوو وێستگەی تەلەگرافی تێدا كرایەوە، ئەمە جگە لە كردنەوەی دەیان (تیاترۆ) بۆ ئەو كەسانەی لەوێ دەمانەوە.

لەو گۆڕانكارییە خێرایەدا دەیان كەس دەستیان بە سامانی زەبەلاح گەیشت، چوون بازرگانی نەوت كارێكی پڕ لە فرت و فێڵەو شارەزایی باشی دەوێت، بەڵام دوای ماوەیەكی زۆر كەم شاری – پیتهۆڵ- دووبارە بوویەوە وێرانە، لەبەر ئەوەی توانای نەوتیەكەی نەماو ئەوانەشی كە هاتبوونە ئەو شارە بەدوای كارەوە بوون.

پیشه‌سازی پترۆل، جیهانی گواستنه‌وه‌ بۆ چه‌رخی خێرایی‌و به‌رهه‌مهێنانی زۆرو كه‌می بڕی تێچون، نه‌وت به‌ به‌راورد به‌خه‌ڵوز، وزه‌یه‌كی زۆر لەبارتر و پێشكەوتووتر بوو، گواستنه‌وه‌و عه‌مباركردنیشی له‌خه‌ڵوز ئاسانتر‌و به‌كارهێنانیش زیانی بۆ ژینگه‌ زۆر كه‌متر بوو.
هەرچەندە لەسەرەتاوە هەبوونی مادە لاوەكیەكانی نەوت ببونە مایەی بیركردنەوەی-ئادوین دریك- و نەیدەزانی گازوایل كێ دەیكڕێت و چی لێبكات، بەڵام هێندەی نەبرد پەیدابوونی ئەو ئامێرانەی بە گازوایل كاریان دەكرد ئەو گرفتەشی چارەسەر كرد، فڕۆكە، كەشتی، ئۆتۆمبێل، شەمەندەفەر و هەموو ئامێرە میكانیكیەكانی دیكە بوونە هۆی ئەوەی نەوت و پێكهاتەكانی ڕەواجێكی زۆر پەیدابكەن و بازاڕ تیژییان بۆ دروست ببێت.

نەوت و بەرزونزمی بازاڕ:
له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ ئیتر نه‌وت كرایه‌ سه‌رچاوه‌ی گه‌شانه‌وه‌و پێشكه‌وتنی پیشه‌سازی‌و به‌جارێك باڵی به‌سه‌ر هه‌موو ژیانی ئابووری جیهاندا كێشا. رێژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له‌ 1 هه‌زار به‌رمیله‌وه‌ له‌1859دا به‌رزبۆوه‌ بۆ 3 ملیۆن به‌رمیل له‌ساڵی 1926دا، پاشان له‌ناوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی 1950شدا به‌یه‌كجاری له‌ئاستی جیهاندا گرنگترین سوته‌مه‌نی له‌خه‌ڵوزه‌وه‌ بوو به‌نه‌وت‌و ئێستا به‌رهه‌می رۆژانه‌ی نه‌وت له‌جیهاندا 87 ملیۆن به‌رمیله‌.

له‌1950دا رێژه‌ی نه‌وت 37% بوو له‌كۆی به‌كارهێنانی وزه‌ی جیهانی، به‌ڵام له‌2000 ئه‌م رێژه‌یه‌ بوو به‌65.4%، له‌به‌رامبه‌ریشدا رێژه‌ی به‌كارهێنانی خه‌ڵوز 61% كۆی به‌كارهێنانی وزه‌ی پێكده‌هێنا له‌ساڵی 1950دا، به‌ڵام له‌2000دا بوو به‌24.5%.

لە ساڵی 1973 دا بەشێك لەوڵاتانی عەرەب فرۆشتنی نەوتیان بە هەندێك وڵاتی رۆژئاوایی ڕاگرت، لەماوەی شەش  مانگدا نرخی نەوت ئەوەندە بەرزبوویەوە، بەرمیلێك نەوت نرخەكەی گەشتە (12) دۆلاری ئەمەریكی، لە ساڵەكانی 1978. 1990. 2001 دا نرخی نەوت لەپڕ بەرزبووەتەوەو ئەوەش بووەتە هۆی دابەزینی ئاستی ئابووری ئەمەریكا، هەربۆیە تا ئێستاش بۆچوونی ئابووری ناسان لەبارەی نەوتەوە ئەوەیە: نەوت لە هەركوێ بوو ، ئابووریش لەوێیە.

نەوت لە بوارێکی بچوکدا بەرهەم دێت، داهاتێکی زۆری هەیە، لە ئەنجامدا دەبێتە فاکتەری داڕشتنی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتدار و خەڵك، بە جۆرێک کە دەسەڵاتدا هیچ پێویستی بە خەڵك نیە، لە ئاستی ئابوریدا. دیارە لێرەدا باج وەک چەمکێکی سەرەکی بونیادی دەوڵەت ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێت. خەڵك و باج و دەسەڵات، سێینەکی ئاڵۆزن کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە دیموکراسی و شێوازی حکومڕانیەوە هەیە.

نەوت و پەیوەندی بەرهەمهێن و بەكاربەر:
دروستبوونی دۆستایەتی نێوان دیكتاتۆری خۆرهەڵاتی ( خاوەن بیرەنەوتەکان ) و خۆرئاوایی ( خاوەن کۆمپانیاکانی نەوت ) هەرکاتێک ئەم دوو ئدیكتاتۆرە بوونە هاوپەیمان و پارێزەری بەرژەوەندیەکانی یەکتر ، ئەگەر لە ئاستی سیاسەتی دەوڵەتیشدا پێچەوانەی یەکتربن لە نمونەی ناکۆکی سیاسی لە نێوان سعودی عەرەبی و ئەمریکادا ، خۆرئاوا دەتوانێت ئەو دوو دەوڵەتە هەرچەند لە سیاسەتدا جیاوازبن لە ئابووری و نەوتدا لەیەکدیان نزیک بخاتەوە، لەبەر ئەوەی دیدگای خۆرئاوایی بۆ ژیان و هەموو پەیوەندییەكان تەنها لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەوەیەو هیچی دیكە.

بە سەدان کتێب و توێژینەوەی زانستی لە سەر وزە بە گشتی و نەوت و غاز بە تایبەتی لە دونیادا بڵاوکراونەتەوەو بە بەردەوامی بڵاودەکرێنەوە. بەشێکی گرنگی ئەم بەرهەمانە باس لە پەیوەندی توند و تۆڵی سامانی نەوت و سیستەمە دیکتاتۆرییە درێژخایەنەکان دەکەن. هەروەها ئاماژە دەکەن بە نەبوونی دیموکراسی لە بەشێکی زۆری وڵاتانی خاوەن نەوتدا. باسی ئەوەش دەکەن کە چۆن داهاتی زۆری نەوت و غاز کۆمەڵگاکان تەمەڵ دەکات و خەڵكەکانی وا لێدەکات دەست لە کار و چالاکی ئابوری بەردەن و سەیری دەستی حکومەت بکەن.

نەوت بۆ هەندێك وڵات بوەتە ڕەحمەت و بۆ هەندێكی دیكەش نەگبەت

ئالوودە بوونی نەوت:
كاتێك چەرچڵ لەساڵی 1911 بووە فەرماندەی دەریاوانی بەریتانیا، بیری لەوە كردەوە سوتەمەنی كەشتیەكانی لە كانە خەڵوزەكانی ئەڵمانیاوە دابین بكات یان لە بیرە نەوتەكانی ئێران؟

كاتێك بەراوردی ئەو دوو سوتەمەنییەی كرد بۆی دەركەوت توانای جوڵەو خێرایی و سوكتر و تێچووی نەوت زۆرلە خەڵوز كەمترە، هەربۆیە لە سەرەتای 1912 دا پلانێكی گەورەی داڕشت، كۆمپانیایەكی ئێرانی بەریتانی دامەزراند و لەو ڕێگەیەوە كەوتە كڕینی نەوتی ئێران.

ساڵی 1951 ئێران پیشەسازیی نەوتی وڵاتەكەی ڕاگەیاند، بەریتانیەكان باسیان لەوە دەكرد كۆمپانیای نەوتەكەی ئێران هی ئەوانە، ئێرانیەكانیش ملیان نەدەدا، ئەم كێشەیە درێژەی كێشا، بەڵام ئەو كارەی ئێران بووە خێر بۆ هەندێك وڵاتی دیكەو چاویان چووە سەر نەوت، عەربستانی سعودیە بە نەرمی و لەسەرخۆیی و بە هێواشی خۆی خزاندە ناو بازاڕی نەوتی جیهان، هەر لەو سەرەتایەكەوە كۆمپانیای (ئارامكۆ)یان دامەزراند، بۆ سعودیەكان نەوت چەند بەرامبەری (ئەپڵ، گۆگڵ و ئەمازۆن)یش بەسوود تر بووە، نەوت ئابووری سعودیەی بردە ئاستی ئەڵمانیا و یابان.

پاشان لە عێراق، فەنزویلا و نەیجیریا، كە یەدەگی نەوتی زۆریان هەیە، بە هێواشی نەوت دۆزرانەوە، بەڵام بۆ ئەوان نەوت نەبووە پێشكەوتنی ئابووری، بەڵكو بوو نەفرین و نەگبەتی و نەعلەت، تا ئێستەش بەدەست ئەو مادەیەوە دەناڵێنن كە هەندێك ناویان ناوە (میزی شەیتان).

(خوان پابلۆپریس الفۆنسۆ) وەزیری نەوتی فەنزەویلا لە شەستەكانی  سەدەی ڕابووردودا دەستەواژەی (پیسایی شەیتان)ی بۆ نەوت بەكار هێناوەو  لە ساڵی 1975 دا گوتویەتی : خەریكە لەناوپیسایی شەیتاندا نوقم دەبین.

نەوت و هاوڵاتی:
وەنەبێت نەوت تەنها پەیوەندی بە سیاسەتی دەوڵەت یان باری ئابووری وڵاتانەوە هەبێت، بەڵكو گەشتوەتە ڕادەیەك پەیوەندی بە گیرفانی هەموو هاوڵاتیانەوە هەیەو كاریگەریی لەسەر ژەمەخواردنی هەموانەوە هەیە، هەربۆیە هەموو بەرزونزمیەكی بەهای نەوت كاریگەریی گشتگیر لەسەر سەرجەم جوڵەكانی مرۆڤ دادەنێت.

كاتێك دیكتاتۆرەكان هەستیان بەوەكردووە كە دەتوانن لە ڕێگەی دەستگرتن بەسەر سەرچاوەكانی نەوتدا ڕێگەیەكی زۆر ئاسانە بۆ ئەوەی دەستیان بگاتە گیرفانی هەموو كەس، بۆیە ڕوویان لەو وڵاتانە كردووە كە خاوەنی سەرچاوەكانی نەوتن، لە هەمان كتیشدا بۆ بنبڕكردنی تاكە سەرچاوەی داهات بیریان لەوەش كردوەتەوە جێگرەوەیەك بۆ ئەو شلەیە بدۆزنەوە، بەڵان تا ئێستە نەتوانراوە شوێنگرەوەیەكی ئابووری ئەوتۆ بدۆزنەوە كە لە بگاتە ئاستی میزەكەی شەیتان.

یەك كیلۆ بەنزین بە ئەندازەی باترییەكی 60 كیلۆیی سوتەمەنی دەبەخشێتە بەكاربەر، پڕكردنەوەو شوێن و سوكی و نەرمی بەكارهێنانی ئەوەندەی دیكە بایەخەكەی زیاتر كردووە. هەرچەندە هەوڵی زۆر هەیە بۆ ئەوەی كارەبا و ئەتۆم ببنە جێگرەوەی نەوت و بەرهەمەكانی بەڵام تا ئێستە لە ڕووی ئابوورییەوە شكستیان هێناوە.

نەوت و دیكتاتۆریەت:
بە سەدان کتێب و توێژینەوەی زانستی لە سەر وزە بە گشتی و نەوت و غاز بە تایبەتی لە دونیادا بڵاوکراونەتەوەو بە بەردەوامی بڵاودەکرێنەوە. بەشێکی گرنگی ئەم بەرهەمانە باس لە پەیوەندی توند و تۆڵی سامانی نەوت و سیستەمە دیکتاتۆرییە درێژخایەنەکان دەکەن. هەروەها ئاماژە دەکەن بە نەبوونی دیموکراسی لە بەشێکی زۆری وڵاتانی خاوەن نەوتدا. باسی ئەوەش دەکەن کە چۆن داهاتی زۆری نەوت و غاز کۆمەڵگاکان تەمەڵ دەکات و خەڵكەکانی وا لێدەکات دەست لە کار و چالاکی ئابوری بەردەن و سەیری دەستی حکومەت بکەن.

نەوت لە باشووری كوردستان:
سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت لە كوردستان وەبەرهەمهێنانی بۆ یەكەم جار دەگەرێتەوە بۆ كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵات بۆ كەشتیوانی هاتە ناو عیراقەوە ئیمتازی هاتوچۆی پاپۆرەكانی لە هەردوو زێ‌ ی دیجلە و فورات وەرگرتبوو توانی لە رێگەی چەند ئاژانسێكەوە بۆ خۆی دروستی كردبوو پەیوەندی دیبلۆماسی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی خۆش بكات رێگەی گەڕان بە دوای نەوت وەربگرێت ئەوە بوو لە سەرەتای سەدەی بیست لە سالی (1902) یەكەم بیری نەوت لە خانەقین كە بیری (چیای سرخ)ە لە نزیك سنوری ئێران ئەویش لەلایە ن كۆمپانیای بەریتانی – ئێران كە (كۆلۆنێل ولیەم دارس) سەرپەرشتی دەكرد .

بیری ژمارە یەك كەركووك/1927/6/25

وە دوای پشكنین و گەڕان بەردەوام بوو بە تایبەتی لە شاری كەركوك لە ناوچەكانی (پەلكانە ، ئینجانە ) ئەوە بوو لە 1927/6/25 لە باباگورگور دەست كرا بە هەڵكەندنی بیر پاشان گەڕان و پشكنین بەردەوام بوو تاسالی 1930،هەروەها لە ناوچەی گەیارەی سەر بە شاری موسل چە ندین بیر لە(بەتمە وعین زالە) هەڵكەندراو دەركەوت برێكی باشی نەوتی تێدایە.

نەوت كۆتایی دێت؟
لەگەڵ ئەوەشدا سەرجەم زانایان و پسپۆڕانی جیۆلۆجی و بواری نەوت پێیان وایە نەوت سنورێكی دیاری كراوەو قەبارەكەی سنووردارە، هەر بۆیە دەبێت لەوەش دڵنیابین كە رۆژێك لە رۆژان كۆتایی دێت و سەرزەوییەك دەمێنێتەوە بە بێ نەوت و بەرهەكەكانی، یەكێك لەو ڕێگایانەی كە زووتر نەوت دەگەیەنێتە كۆتایی، دەرهێنانی نەوتە بەشێوە كلاسیكی و كۆنەكەی، هەربۆیە شارەزایان باس لەوە دەكەن شێوەی نوێی بەرهەمهێنانی نەوت دابهێنرێت تا تەمەنی درێژتر بكەنەوە.

ئەگەر لەسەرەتای دۆزینەوەی نەوت لە ئەمەریكا بووە مایەی ئاوەدان بووەنەوەی شاری  (پیتهۆڵی پەنسلڤانیای ئەمەریكا)لە هەمان كاتدا پاشەڕۆكەی شەیتان و جیاكردنەوەی پێكهاتەكانی لە پاڵاوگە نازانستیەكاندا بۆ هەندێك لە شارەكانی ئێستا بووەتە مایەی نەهامەتی و پیس بوونی ژینگە.