06:06 - 10/10/2019
لەنێوان پارتی و پەكەكەدا كێ گەورە دەبێت و كێ دەپووكێتەوە؟
لەناوچە كوردنشینە سوننەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانیدا تا دێت ئاین زیاتر ئاوێتەی سیاسەتی كوردی دەبێت و پارتە بەناو عیلامانیەكانیش گوتاری خۆیان ئاوێتەی گوتاری ئاینی دەكەن. رووداوەكانی رۆژئاوا و باكووری كوردستان، هۆشیاری ئەتنیكی كوردە شیعەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی بەرەوپێش بردووە.
رۆژهەڵاتی كوردستان دەكەوێتە رۆژئاوای ئێران و هەر چوار پارێزگای كرمانشان، ئیلام، ورمێ و كوردستان (سنە) لەخۆ دەگرێت. هەرچەندە ئاماری فەرمی لەبارەی ژمارەی كورد لەم پارچەیەدا لەبەر دەستدانیە، بەڵام پێشبینی دەكرێت ژمارەی كورد 8 ملیۆن كەس بێت كە دەكاتە 8% خەڵكی ئێران. لە رووی مەزهەبیەوە دانیشتووانی دوو پارێزگای كوردستان و ورمێ سوننە مەزهەب و دوو پارێزگای كرمانشان و ئیلامیش شیعە مەزهەبن.
بزوتنەوەی سیاسی نەتەوەیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە دەیەی چوارەمینی سەدەی رابردوو سەریهەڵداوە، ئەمەش وایكردووە لە بواری فكری و سیاسیدا گوتاری نەتەوەیی كوردی لەم پارچەیەكی كوردستاندا بەربڵاوترین گوتاری سیاسی بێت كە حزبە كوردیەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لە دەرەوە و رۆشەنبیرانی كورد لەناوخۆی رۆژهەڵاتی كوردستاندا سەركێشی بۆ دەكەن.
گوتارێكی دیكە كە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بوونی هەیە، گوتاری چەپەكانە كە تا رادەیەكی زۆر بەربڵاوە، چەند حزبێكی سیاسی و بەشێك لە رۆشنبیران پەنای بۆ دەبەن. ئەم رەوتە لە ساڵانی رابردوو لەژێر كاریگەری گوتاری چەپی جیهانی و چەپی ئێرانی كاری سیاسی كردووە.
گوتاری سێیەمین گوتاری ئایینیە لە كوردستانی ئێراندا كە تا دێت كاریگەری زیاتر دەبێت. گوتاری ئیسلامی لەچەند لقێك پێكهاتووە، یەكێكیان ئیخوانیەكانە، تا رادەیەك پێكهاتە و رێكخستنی تۆكمەیان دروست كردووە، بەڵام بنكەی جەماوەریان بەرفراوان نیە و نوخبەوین. ئەوەی دیكە مەكتەبی قورئانە كە ئەحمەد موفتی زادە دایمەزراندووە، بنكەی جەماوەریان لەبەشی سوننە مەزهەبی رۆژهەڵاتی كوردستان زۆرە. لایەنێكی دیكەی خاوەن گوتاری ئیسلامی تەریقەتیەكانن كە سەر بە رەوتی سۆفیگەرین، لە رووی مێژوویەوە لەوانەی دیكە دەوڵەمەندترن، خەڵكێكی زۆریان لە دەوروبەر هەیە، كاری سیاسی ناكەن. ئەوەی دوایشیان سەلەفیەكانن كە لەسەر دەستی ئەلقاعیدە و داعش دامەزراون تا رادەیەك رێكخستنەكانیان بەرفراوان كردووە.
لە 10 – 15 ساڵی رابردوودا لەژێر كاریگەری بارودۆخی ناوخۆیی ئێران گوتارێكی دیكە لە رۆژهەڵاتی كوردستان سەریەهەڵداوە كە گوتاری ریفۆرمخوازیە. بەشێك لە كوردەكانی رۆژهەڵات دوای ئەم گوتارە كەوتوون. پێیانوایە لە چوارچێوەی ریفۆرمخوازی دەتوانن بگەنە بەشێك لە داواكاریەكانیان. ئەم گوتارە، تا رادەیەك پەیوەستە بە گوتاری زاڵی ریفۆرمخوازی لە ئێران و تا رادەیەكیش لۆكاڵیە و پێیانوایە كە دەكرێت ریفۆرمخوازی بە كوردی بكرێت و داواكانی كورد لە روانگەیەكی ریفۆرمخوازنە بەدیبێت.
خاڵی هاوبەشی هەموو ئەم گوتارانە، ئەوەیە كە هەژموونیان سنووردارە بە جوگرافیای ناوچە سوننە نشینەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان. هیچ لە خاوەنی ئەم گوتارانە هەوڵیان نەداوە، لەناوچە كوردیە شیعە نشینەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان (كرمانشان و ئیلام) بنكەی جەماوەری پەیدا بكەن. تا رادەیەكیش خاوەنی ئەم گوتارانە كێشەیان لەگەڵ كوردانی شیعە هەبووە.
جگە لە حزبی دیموكراتی كوردستان (حدك) كە گۆڕان بەسەر گوتارەكەیدا هاتووە و پێیوایە رووخانی رژێم لە توانای ئەواندا نیە، بە پێویستی دەزانێ بزوتنەوەی كوردی بە گوێرەی هێز و توانای خۆی رەفتار لەگەڵ كۆماری ئیسلامیدا بكات، هەموو خاوەن گوتارە نەتەوەیەكانی دیكە روانگەیەكی توندیان لەدژی رژێم هەیە و داوای رووخانی كۆماری ئیسلامی دەكەن. ئەگەر چی گوتاری نەتەوەیی لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا زاڵترین گوتاری سیاسیە، لەهەمان كاتدا زۆرترین كێشەی لەگەڵ حكوومەتی كۆماری ئیسلامیدا هەیە. لەلایەن دەسەڵاتی تاران وەكو بەكرێگیراوی ئیسڕائیل لە قەڵەم دەدەرێن. لەبەر ئەوەی پارت و رەوتە نەتەوەیەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لە دەرەوە دەگیرسێنەوە، پەیوەندیان لەگەڵ وڵاتانی جۆراوجۆر هەیە، رژێمی كۆماری ئیسلامی بە وەرگرتنی هاوكاری لە دەرەوە تاوانباریان دەكات.
بارودۆخەكە بۆ بزوتنەوەی ئاینییەكان جیاوازە، ئیخوانیەكان جەخت لە پێویستی ئەنجامدانی كاری سیاسی بە شێوەیەكی ئارام دەكەنەوە و ئەم بارودۆخە لەبەرچاو دەگرن كە لە ئێراندا هەیە. مەكتەب قورئانیەكانیش كاری سیاسی ناكەن و خەریكی دەعوا و كاری ئابوورین. تەریقەتیەكانیش دوورن لەكاری سیاسی، ئەمێنێتەوە سەلەفیەكان كە پەیوەندیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی دیارە.
كۆماری ئیسلامی لە ساڵانی رابردوو دەستی بۆ كارتی بزوتنەوە ئایینیەكان بردووە، لە بەرژەوەندی خۆیدا هەڵیدەسوڕێنێت. بۆ نموونە ئیخوانیەكانی لە بەرامبەر مەكتەبی قورئان بەهێز كردووە. جاری وا هەبووە مەكتەب قورئانی سەركوت كردووە، لەناوچەكانی پاوە و جوانڕۆ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئیخوانیەكان سەلەفیەكانی بەكارهێناوە. لەم 10 – 15 ساڵەی دواییدا یاری بەكارتی ئایینیەكاندا كردووە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی هزری ئاینی بەتایبەتی لەناوچە پەراوێزخراوە كوردیەكاندا چەكەرەی كردووە، بەگوێرەی چەندین سەرچاوەی هەواڵ لەم ساڵانەی دواییدا 1000 – 1500 گەنجی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا پەیوەندی بە داعش كردووە.
هەرچی گوتاری ریفۆرمخوازیە، نەرمە بەرامبەر بە ناوەند. ریفۆرمخوازەكان جەخت لە ئیسلاح كردنی رژێم دەكەنەوە. بە گوێرەی جیهانبینی ریفۆرمخوازەكان كورد دەتوانێ لە پەنا بردن بۆ ئەنجامدانی ریفۆرمخوازی بگاتە بەشێكی لە ئامانجەكانی.
لە رووی جەماوەریەوە، گرووپی نەتەوەیی و ئایینیەكان خاوەن پڕترین جەماوەرن. بە تایبەتی حزبە نەتەوەیەكان توانای ئەوەیان هەیە جەماوەر بێنە سەر شەقامەوە. هەرچی چەپەكانن لە چوارچێوەیەكی جیهانیدا كار دەكەن كێشەیەكی ئەوتۆیان لەگەڵ ناوەند نیە.
گەورەترین تۆمەتباری لەسەر ئیخوانیەكانە، بەگوێرەی تاران ئیخوانیەكان لە میسڕ و وڵاتانی دیكە پارە وەردەگرن. سەلەفیەكانیش بەوە تۆمەتبار دەكرێن كە لە دەرەوەی ئێران ئامادە دەكرێن و رێكدەخرێن بۆ كاری توندوتیژی و تیرۆر.
لە سەرەتای هەشتەكانی سەدەی رابردوودا حزبە سیاسیەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەتی چەپەكان، بەڕێبەرایەتی كۆمەڵە بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری ئاین لە كۆمەڵگای كوردستاندا زۆر هەوڵیانداوە، تا تێگەیشتن كە ئەمە ئاستەمە، ئاین زۆر بە قوڵایی چۆتە ناو كۆمەڵگای كوردی و ریشەكێشكردنی نا مومكینە. بۆیە لە هەڵوێست و خوێندنەوەیان پەیوەست بە ئایین هێورتر بوونەتەوە. ئایین وەكو واقیعێكی ناو كۆمەڵگای كوردی قەبوڵكراوە. هەموو حزبە سیاسیەكان لە ئێستادا هەوڵدەدەن راستەوخۆ خۆیان لە مەسەلەی ئایین بەدوور بگرن، ئایین وەكو فاكتەرێكی ناو كۆمەڵگای كوردی قەبوڵ بكەن.
لایەنە ئایینیەكانیش هەستیان بەوە كردووە كە بەبێ گوتاری نەتەوەیی، نە دەتوانن هەژموونی خۆیان بەرفراوان بكەن نە دەشتوانن ئەوەی هەیانە بیپارێزن. هەرسێ باڵی ئایینی ئیخوانیەكان، مەكتەب قورئان و تەریقەتیەكان، هەوڵدەدەن خۆیان لەگەڵ گوتارە نەتەوەییەكە رابێنن.
لەم چوارچێوەیەدا دەكرێت بڵێین كە ئایدیۆلۆژیای مەزهەبی سوننە، لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا بۆتە چەكی بەربەرەكانێكردنی رژێم، بەم شێوەیە بەرگێكی ئایینی لە مەسەلەی نەتەوەیی كراوە. پەیوەندیكردنی لاوانی كورد لە چەند ساڵی رابردوودا بە داعش رەنگدانەوەی سوننەبوونی كۆمەڵگای كوردی نیە، بەڵكو رەنگدانەوەی كێشە نەتەوەیی كوردە لەگەڵ ناوەند. گەنجی كورد لە بەرەنگاربوونەوەی كۆماری ئیسلامیدا خۆی لەم قاڵبە رادیكاڵە دەبینێتەوە.
بەهۆی حوكمی سیستەمی سیاسی لە ئێراندا خەریكە رەوتی ئاینی لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەرفراوان دەبێت. ئایین وەكو پەرچەكردار بەكاردەهێنرێت لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران، تا دەچێت رەنگدانەوەی لەناو بزاڤی سیاسی كوردیدا زیاتر دەبێت.
بزوتنەوەی سیاسی كورد وای لێهاتووە كە نەتوانێ رەوتە ئاینیەكە لەبەرچاو نەگرێت، چونكە رەوتی ئاینی بۆتە ئەمری واقیع. بەر لە چەند ساڵێك رەوتی ئاینی ئەوەندە بەهێز نەبوو دەكرا حسابی بۆ نەكەی و لەبەرچاو نەگیرێت. لە ئێستادا رەوتی ئاینی لە جوانڕۆ و سەرپیلی زەهاپ بگرە تا دەگاتە سەقز و سنە، زیاتر لەم ناوچانە گەشەی كردووە كە ئابووریان دواكەوتووە لە سنوورەكانی هەرێمی كوردستان نزیكن. تا بەرەو باشووری رۆژهەڵاتی كوردستان دەچین رەوتی ئایینی بەهزێتر دەبێت، بە پێچەوانەشەوە تا بەرەو باكووری رۆژهەڵاتی كوردستان (ورمێ و دەوروبەری) بچین مەیلی ئاینی لاوازتر دەبێت.
لەبواری فكریەوە دوای حوزەیرانی 1997 كە بزوتنەوەی ریفۆرمخوازی لە ئێراندا سەریهەڵدا، بەریەكی تازە لە رۆشەنبیران و چالاكوانانی سیاسی و مەدەنی، لە كوردستانی رۆژهەڵاتدا دروست بوو كە تا رادەیەكی زۆرتر و بەشێوەیەكی گەورەتر لەو گوتارانەی باسمان كردن بیردەكەنەوە. ئەمانە زیاتر دەرچووی زانكۆكانن، خوێندنەوەی تازەیان هەیە سەبارەت بە رووداوەكان. لە زۆر روانگەدا بیروبۆچوونیان دژی خوێندنەوەی پارتە نەتەوەیەكان، چەپەكان، ئایینیەكان و ریفۆرمخوازەكانە. لە بواری فكریدا گۆڕانكاریەكی دوور و قوڵ بەسەر رۆژهەڵاتی كوردستاندا هێناوە، ناتوانرێت لە چوارچێوەی ئەم جەمسەر و گوتارانە باسیان بكەین. ئەم گۆڕانكاریە هێشتا چوارچێوەیەكی رێكخراوەیی و حزبی نیە، لەوانەیە لە داهاتووشدا نەیبێت. بەڵام خوێندنەوەیەكی تازە هەیە لە رووبەری گۆڤار، پەرتووك، سیمینار و دەمەتەقێكاندا دیار دەبێت. رەنگێكی نوێیە پەیوەست بە خوێندنەوەی جیهان و خەباتی سیاسی و كاری مەدەنی. ئێستا بەدەیان و سەدان رێكخراوی كۆمەڵگای مەدەنی و ژینگەپارێزی هەیە كە لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا دەستبەكارن. ئەمەشیان جیاوازە لەگەڵ ئەو شێوازەی كە بەر دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی یان ساڵانی سەرەتای هاتنە سەردەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی هەبووە. دەسەڵاتی ناوەند زۆر چاودێریان دەكات و هەستیارە لەبارەیانەوە. ئەمە یەكەم گۆڕانكاری گرنگە كە بەسەر رۆژهەڵاتی كوردستاندا هاتبێت.
دووەم گۆڕانكاری كە كاریگەری لەسەر رۆژهەڵاتی كوردستان هەبێت، ئەم گۆڕانكاری و رووداوانەن كە لە پارچەكانی دیكەی كوردستان روویانداوە. بەهۆی ئەم كاریگەریانە لە رۆژهەڵاتی كوردستان جۆرێك جوڵانەوە دەستی پێكردووە. رۆژهەڵاتی كوردستان زۆر لەژێر كاریگەری فكر، سیاسەت و میدیای هەرێمی كوردستان دایە. میدیاكانی هەرێمی كوردستان كاریگەریان لەسەر خەڵك دروست كردووە، كاریگەری هەرێمی كوردستان گوتاری نەتەوەیی لە رۆژهەڵات بەهێز كردووە. بەڵام دابەشكاری سیاسی و حزبی لە باشووری كوردستان تەشەنەی كردووە بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان، سنووربەندی حزبایەتی زیاتر كردووە. دوو جەمسەری حزبی دروستكردووە، یەكێكیان پارتیە، كە هەردوو دیموكرات و دوو كۆمەڵەی لە قاڵب داوە، لەبەرەی پارتی دەستەبەندی دەكرێن. دووەمیشیان پەكەكەیە كە خەریكە تەشەنە دەكات و بەرفراوان دەبێت.
لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا رەنگدانەوەی ئەم دوو جەمسەرە لە رووی رێكخستنی، فكری و گوتاری سیاسی دەبیندرێت. كەسەكان خۆیان بە گوێرەی ئەم دوو دانە جەمسەرە لە قاڵب دەدەن و پۆڵین دەكەن. لە گوتار و نووسینەكاندا دەبیندرێت كە كاریگەری ئەم دوو جەمسەر لە رۆژهەڵاتی كوردستان گەیشتۆتە ناو رۆشەنبیران و نووسەران.
تا ئەم ساڵانەی دوایی بزوتنەوەی سیاسی كورد سەرەنجی كوردە شیعەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانی بۆ لای خۆی رانەكێشابوو، كوردە شیعەكان نەچوونەتە ناو ریزی حزبە كوردیەكان بەهەردوو باڵی چەپ و راستیەوە. بەڵام رووداوەكانی ئەم دوایەی رۆژئاوا و باكووری كوردستان كاریگەریان خستۆتە سەر ئەم ناوچەیە. پژاك (پارتی ژیانی ئازاد) لە چەند ساڵی رابردوودا، سنووری ناوچە سوننە نشینە كوردەكانی بەزاند و لە هەردوو پارێزگای كوردی شیعە نشینی ئیلام و كرمانشان هەژموونی پەیدا كردووە. بێگومان چەندین هۆكاری بابەتی دیكەش هەبووە زەمینەی تێكەڵبوونی كوردە شیعەكانی لەگەڵ پەكەكە خۆش كردووە. كوردە شیعەكان ئایینیان لەناو سیاسەت تاقیكردۆتەوە، لەبەر ئەوەی ناوچە كوردیە شیعیەكان تێكەڵاوی سیستەمی كۆماری ئیسلامی بووە، بە بەراورد لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستان زیاتر گەشەی كردووە، چینێكی ناوەڕاست سەریهەڵداوە كە هۆشیاری ئەتنیكی و كۆمەڵایەتی لە پێشترە.
بەر لە دەستپێكردنی كاری سیاسی پەكەكە لە رۆژهەڵاتی كوردستان، بە دەگمەن نەبێ كوردی شیعە نەچۆتە پاڵ بزوتنەوەی سیاسی كورد لەم پارچەیەدا، بەڵام دوای ئەوەی پەكەكە بەشێوازی جۆراوجۆر و لەژێر ناوی جیاوازدا خۆی دەخزێنێتە ناو ناوچەی كوردە شیعە نشینەكان بەتایبەتی لە ئیلام و كرمانشان گەنجانی شیعە پەیوەندی بە پژاك دەكەن و لە پارچەكانی دیكەی كوردستان دەبنە گەریلا و شەڕوان.