04:18 - 06/10/2019

ئەنارشیزمی كورد و ئەنارشیزمی ئیسلامی‌

پەیسەر

لەبەشی یەكەمی ئەم بابەتەدا بە كورتی ئاماژەمان بە پێناسە جیاوازەكان ئەنارشیزم كرد، بە چەند نموونە و دیدگایەك بابەتەكەمان بە شێوەیەكی گشتی ڕوون كردەوە، لەم بەشەدا هەوڵ دەدەن باس لە دوو ئەنارشیزمی نزیك لە خۆمان بكەین، كە كورد بوون و ئیسلامی بوونە، بەو پێیەی كە كوردیش وەك نەتەوەو لە هەمان كاتدا وەك هەڵگری بیروباوەڕیی ئیسلامی لەو دوو تەوەرەیە بێبەش نیە.

 بەشی دووەم 
ئەنارشیزمی كوردی:
لە روی تیۆرییەوە كاتێك سایكۆلۆژیای كەسی ئەنارشی یان كۆمەڵگای ئەنارشی تانوپۆ ئەكەین و بەراوردی ئەكەین لە گەڵ مێژوی بندەستی نەتەوەی كورددا، ئەو كات دەگەینە ئەو بەرئەنجامەی كە چەندێ هەوڵ بدەین نەكەوینە ناو ئەو جیهانەوە بەڵام ناتونین لەبەر ئەوەی ژیان بەریەككەوتنەكان زیاتر ئەكات، بەڵام هەر نەخواستنەكەمان بێهیوایی لێئەكەوێتەوە و ئەنجامێكی ئەوتۆی دڵ خۆشكەر نادا بە دەستەوە، بۆ ئەوەی نەكەوینە ناو جەدەلی پشت راستكردنەوەی مێژویی و بەڵگەو حەقیقەتی زانستی ، وە بۆ ئەوەی فەزای نوسینەكەمان پەل نەهاوێ‌ بۆ هەندێ‌ گریمانەی تر، بە جۆرێك لە جۆرەكان ئەزمونی كوردستانی باشور و روبەڕوبونەوەمان لە گەڵ رژێمی بەعسدا ئەكەینە سامپڵ و تا لەوێوە بزانین دوای راپەڕین ژیانی ئەم پارپەیەی كوردستان چۆن بوە ؟

جارێك وەك خاڵی دەستپێك هەر سیستمێكی حوكومڕانی كە وزە و ئینێرژیی تاك و كۆمەڵگا لە بەرانبەر داهات و بیمەی كرێكاری لە بەر چاو نەگرێت، راستەوڕاست بیرو ئەندێشەی ئەنارشی دێنێتە بەرهەم و گەشە ئەكات  ، ئەگەر ئەمە  لەروی سیستمەوە وابێت و لەروی پراكتیكیشەوە عێراق و ناوچەكە وا بێت كەواتە خۆ بە خۆ دەكەوینە ناو گێرەوكێشە و دەرهاویشتەكانی جیهانی ئەنارشی كە تا ئێستا بە داخەوە توێژینەوەی ئەو تۆی لە سەر نەكراوە ، یان راستتر بڵێم نەبوەتە باس لە ناوەندە زانستی و ئەكادیمیەكاندا .

حوكمی سی پێنج ساڵەی بەعس نەك هەر بواری نەدا تاك بیپەرژێتە سەر خوێندنەوە بۆ ئەوەی بزانێت دەسەڵات لە كوێدا لە ئاستی پێویست نیە لە گەڵیدا بە پێچەوانەوە پلەیەكیش كەوتینە خوار ئاستی ئەو ئەناریشیزمانەی كە بەلشەفیەكانی روس شكستی پێهێنان و خستنیە ژێر باری زەبر و زەنگی ستەمكارانەی خۆیانەوە و دوایش ناوی لێنان ئەنارشیزمی ئارام .

سەردەمی پێش راپەڕین بینینی دام دەزگا و شمەكی حكومەت و رێگاو بانەكان لە لای كورد بە بەشێك لەو ئایكۆنانە ئەزانرا كە بەعسی پێكهێنا بوو، هەر بۆیە كاتێك مێز و دەرگا و پەنجەرەی قوتابخانەكان و دام ودەزگاكانمان دەشكان راستەو راست لامان وابوو ئەوە شكۆی بەعسمان شكاندوە ، كە ئۆتۆمبێل و گرێدەر و شۆفڵ و...هتد دەسوتان و رێگاو بانەكانمان دەگرت و ئاگرمان بەرئەدایە پێداویستیەكانی رۆژانەی ژیانی خۆمان، لەو كاتەدا ئاسودەی ئاسودە بووین چوون خۆمان بە شۆڕشگێڕ و خەباتكار ئەزانی، بەشێك لەم بۆچونەی پەیوەندی بە راست و هەڵەی جومگەكانی شۆڕشەوە نەبوو بەڵكو پەیوەندی بەو زیهنیەتەوە هەبوو كە خودی بەعس داغانی كردبوو .

كەواتە لێرەوە ئێمە ئەو ئەنارشیزمە نەبوین كە ببینە ئەڵتەرناتیڤی دەسەڵات بەڵكو لە خولگەیەكدا ئەسوڕاینەوە كە هیچ تیۆرێكی زانستی لە توتنایدا نەبوو بتوانێت ببێتە ریفۆرم بۆی بەڵكو بە پێچەوانەوە كەوتبوینە ناو گەمەیەكی تری ناشیرینی بەعس كە خۆی پلانی بۆ داڕشتبوو بۆ ئەوەی ببینە وێنەیەكی ناشیرین و قێزەون .

دوای راپەڕینیش بوینە ئەنارشیزمێكی سەیر ئەمانگوت: (با بڕوخێ)  لە كاتێكدا توانی دروستكردنمان نەبوو، (ئاودیومان ئەكرد بە هەرزان) (دەمانهێنایەوە بە گران)، (دەمانشكاند) گەندەڵكانیش لە قوتی خۆمان و بە پارەیەكی خەیاڵاوی (چاكیان ئەكردەوە)، ئەم حاڵەتە هەر شەقامی نەگرتەوە بەڵكو پەرلەمانیشی گرتەوە و بەهۆی باوەڕنەبونمان بەهەنگاو بەهەنگاوی چاكسازی چەندین یاسای چاكسازیمان دیزە بەدەرخۆنە كرد، وەك ئەوەی شتێك نەبێت لەم كەونەدا بە ناوی هەمواركردنەوە. پێش ئەوەی بڕۆمە سەر ئەنارشیزمی ئیسلامی گرنگە ئاماژە بەوە بكەم كە بۆ ماوەیی ئەنارشیزمی ئیسلامی و كاریگەریەكانی دیسانەوە بوە فاكتەرێكی ترو كاریگەر بۆ ئەوەی بە جۆرێك لە جۆرەكان زەمینەیەكی لە بارتر لە ئارادا بێت تاوەكو جۆرێك لە ئەنارشیزمی كوردی بە ئەزمونی باشور بێتە كایەوە، كە لەم چەند پەرەگرافەی خوارەوەدا ڕونتری دەكەمەوە.

ئەنارشیزمی ئیسلامی :
گوزارشتێكە بە كارئەهێنرێت بۆ شرۆڤە كردنی ئەنتی دەسەڵات لە نێوان موسوڵمانان كە وەستاوە لە سەر فیكری ئیسلامی و پێی وایە دەسەڵات تەنها بۆ خوایەو مرۆڤەكان هیچ رۆڵێكیان نییە .

بە درێژایی مێژوی ئیسلام لە نێوان خەڵك و كۆمەڵگای موسوڵماناندا كێبەركێ هەبوە لە سەر چەمكی ئەنارشیزم ، ئەم بێنەو بردەیە بە پێی هەلومەرجی سەردەم گرنگیەكی ئەوتۆی نەبوە بۆ ئەناشیزم ، بەڵام بیرێكی ئەوتۆ رسكاوە بۆ چەمكەكە كە پەیوەستە بە سیستمی سەرمایەداریی ، ئەكرێت ئاماژە بۆ چەند گروپێك بكەین :

1-خەواریج : لە بنچینەدا خەواریج بزوتنەوەیەكی ئەنارشیزمی نەبوو،بەڵام هەڵگری رەگێكی جۆرێك نەیاریی دەسەڵات بون و ئاراستەی سێیەم بون لە جەنگی عەلی كوڕی ئەبوو تالیب لە گەڵ مەعاویەو ئەبوو سوفیاندا، خەواریجەكان ئەیانگوت بۆ هەر موسوڵمانێك هەیە ببێتە پێشوای موسوڵمانان لە كاتێكا كەسێكی پێویست و یەك لاكەرەوە نەبوو ببێتە پێشەوا ئەوا دەكرێت دەسەڵاتەكانی پێشەوا دابەش بكرێت .
2-موعتەزیلە : ئەبوبەكری ئەسەم یەكێك لە كەسە دیارەكانی موعتەزیلە ئەڵێت : ئەگەر خەڵكی بۆ خۆیان وازیان لە زوڵم هێنا ئەوا بونی دەسەڵات شتێكی زیادەیە، ئەمە بونی رەگێكی ئەنارشیزمیانەیە ، هاوكات هەر بۆ خۆی سەرهەڵدان و فۆرمەلە بونی دیدی ئاینی جیاوازبۆ بە رێوەبردنی دەسەڵات لە كۆمەڵگایەكدا كە دەسەڵات وەك كایەیەكی پێرۆزبزانێت كە مورجیئەكان رێبەرایەتیان ئەكرد ، دەگەینە ئەو بەرئەنجامەی زەمینەی لە بار هەیە بۆ عەقڵیەتی ئەنارشیزمی هەروەك چۆن لە ئەوروپا كاتی خۆی سەری هەڵدا .
بیری موعتەزیلە هەر بە وشەكەیا ئایا خۆیان بۆ خۆیان ئەم ناوەیان پێخۆش بوبێت یان خرابێتە پاڵیان دەلالەتە لەسەر ئەوەی كە لە (اعتزال ) وە هاتبن تێدەگەین هەڵگری بیرێكی ئەنارشیزمی گرنگ بون لەو كاتانەدا ، وە ئەشتوانین بە جۆرێك لە جۆرەكان بیكەینە خاڵی هاوبەش لە گەڵ هەموو ئەو ئاراستانەی كە دژایەتی حاكمیەتی ئەو كاتەیان ئەكرد.
3-خولەفای راشدین : هەموو ئەو مێژوەی لە سەردەمی تابعین و تابعینی تابیعین و تا دەگاتە عەباسیەكان و عوسمانیەكان و سەفەویەكان پڕ پڕە لە بیری ئەنارشی و كێبەركێی سیاسی ئەنتی دەسەڵات و لە كۆی هەر هەمویان ئەو زەمینەیەی كە نیگەرانی قوڵی لێكەوتوەتەوە بوەتە هۆی ئەوەی كە ئەم دیدگایە ببێتە كەڵكەڵەی خەڵك سیاسیە توڕەكان .

رەخنەی ئەنارشیزمی ئیسلامی:

لایەنگرانی ئەنارشیزمی ئیسلامی ئەڵێن كە سروشتی ئاینی ئیسلام لە گەڵ خودی ئیسلاما گونجاوە ، بەڵام رەخنەی توند دژی ئەناشیزمی ئیسلامی لە لایەن بزوتنەوە ئیسلامی و سیستماتیكەكانەوە هەیە .

رەخنەی یەكەم :
بیری رزگاربون لە دەوڵەت بەو پێیەی دین باوەڕی تاكە كەسیە زۆرێك پێیان وایە ئەمە پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامیە ، بۆ پاڵپشتی ئەم بۆچونەشیان چەندین ئایەت و فەرمودە ئەهێننەوە وەك (  یاایها الذین امنوا اطیعوا اللە واطیعوا رسول واولی امر منكم فان تنازعتم فی شیئ فردوە الی اللە و الرسول ان كنتم تۆمنون باللە والیوم اخر ذلك خیر و احسن تاویلا ) وە بونی حاكمیەتی سیاسی و بەڕێوەبردنی ژیانی خەڵك لە زێڕینترین لەحزەی مێژوییدا بونی هەبوە .
رەخنەی دوەم :
نەبونی بیری بزنسی ئەنارشی بۆ كاری بازرگانی ئەبێتە هۆی پشێوی لە كۆمەڵگا ، لە كاتێكا كەسابەت و بازرگانی لە شەریعەتی ئیسلامیا رێگە پێدراوە ، بۆ ئەم رایەش چەندەها بەڵگەی ئایەت و فەرمودە هەیە و هەر خودی حەزرەت كاسپی كردوە و بە كارێكی باشیشی زانیوە .
رەخنەی سێیەم :
رەحنەی سێیەم ئاراستەی سیكۆلاریزمی ئەنارشی ئیسلامیە كە پێی وایە دین باوەڕی تاكە كەسییە و پێداگیری لە سەر ئازادی ئاینی ئەكاتەوە، لە بەرانبەر ئەمەدا كۆمەڵێكی زۆری تر هەن كە پێیان وایە ئیسلام ئاینی سیاسەت و دەوڵەت دارییەو هەر لەسەرجەمی حەزرەتی محمد –د.خ- ەوە تا كۆتایی هاتنی دابەزینی قورئان دەیەها بەڵگە هەیە .
بەرئەنجام :
ئەوەی وتمان لە سەر ئەنارشیزمی كوردی وەك دیاردەیەكی میژویی  و هەنوكەیی و وە ئەوەی تیشكمان خستە سەری دەربارەی خودی ئیسلام و مێژوەكەی تێدەگەین ئاوێتە بونی هەردوكیان لە ناو جڤاتی كوردیا و هەم لە  روی تیۆری و هەم لەروی پراكتیكیشەوە ئەوەمان دەست ئەكەوێت لەو كاتەی وەك كورد و وەك دیدگای ئاینی كار دەكەین، فاكتەر زۆرە بۆ ئەوەی كەراستەوخۆ بێت یان ناراستەو خۆ بكەوینە ناو جیهانەوە و بیكەینە بەشێك لە ژیانی سیاسی و دەوڵەتداریمان.
لەگەڵ ئەوەشدا نوسەری ئەم بابەتە پێی وایە كە ئم بیرۆكەیە بەو كەم ئەزمونیەمانەوە ئاگرێكی سامناكە بۆئایندەو پێویستە لێی دوركەوینەوەو نەهێڵین دزەی ئەم ئایدیایە بێتە ناو كۆمەڵگاكەمانەوە .