دكتۆر عبدولكەریم سروش، توێژەر و مامۆستای زانكۆ، شاعیر، و نوسەری بەناوبانگی ئێرانی ، بەردەوام قسەی خۆی هەیە لەبارەی تێزو بیردۆز و شرۆڤە ئاینییەكان، ئەم لێكۆڵینەوەیە لەبارەی ئاینداریی و توندو تیژییەوە یەكێكە لەو توێژینەوە گرنگانەی كە پێویستە هەمووان لێی ئاگادار بن، سروش كە مامۆستای وانەبێژی زانكۆ بەناوبانگەكانی جیهانە لە نموونەی (هارفارد، ئەمستەردام، یل، پرینستۆن و چالاكوانێكی بەرچاوە لە زانكۆی جۆرج تاونی ئەمەریكی) سەرەڕای ئەوەی دكتۆرایەكی هەیە لە كیمیا دا لە بواری فەلسەفەشدا دكتۆرایەكی دیكەی بەدەست هێناوە، لە نێو ئێران و دەرەوەشدا ئەوانەی باس لە چاكسازییەكانی ئاینی دەكەن ناتوانن ئاماژە بە بۆچوون و تێزەكانی سرووش نەكەن. لەو ڕوانگەیەوە پەیسەر پرێس بە باشی زانی ئەم توێژینەوەیەی وەربگێڕێتە سەر زمانی كوردی، چوون ئەو ئیسلامەی سروش باسی دەكات زۆر جیاوازە لەوەی كە ئێمە بیستوومانە.
وەك ئەحمەدی شاملو دەڵێت (روزگار غریبی است نازنین!) ئێمە لە ژیانێكی سەیردا دەژین، ئایینداران و ئایینەكان تۆمەتبارن بە بەرهەمهێنانی توندوتیژیی، رۆژگارێكە لە دارودیواروكانیدا، لە زانست و پیشەسازی و تەكنۆلۆژیاكەیدا، لەسەرمایەدارییەكەیدا، توندوتیژیی دەبارێت، ئایینداران و ئەوانەی كە پابەندی ئایینن، دەبێت تاوانباربن، لەهەموو جێگەیەكیشدا لەسەنگەری بەرگریدابن و سەرقاڵی پاساوهێنانەوەبن بۆ ئەوانیتر كە ئەو توندوتیژییەی لەجیهاندا بڵاوەیكردووەو پەرەیسەندووە و جیهانی پڕكردوە، ئەوان نین و لێێ بێبەریین و بەشێوەیەكی گشتی رەگوڕیشەی ئەم توندوتیژییە لە شوێنیێكی ترەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەگەر كەسانی شایەنیش رۆڵێكیان هەبێت – كە هەیانە- ئەوا (كەمینە)ن، ئەگەر لە بیری چارەسەری (توندوتیژی)یشدا بین، ئەوا دەبێت چارەسەری لایەنی ئەندێشەی بنەڕەتی و قووڵ و رادیكاڵییانە بێت. ئێمە گومانمان لەوە نییە كە لەتەواوی مێژووی ئایینەكاندا، لە سەردەمی سەركەوتن و دەستڕۆیشتن و حكومەتداریی و دەسەڵاتی ئایینەكاندا توندوتیژیی كەم نەبوەتەوە، بەناوی خوداوە، بەناوی ئایینەوە، لەڕێگەی دروستكردنی چینی كۆمەڵایەتی بەخواست و بەبێئاگایی، بێباوەڕ و باوەڕدار، هەڵگەڕاوە-مورتەد-، دووڕوو- موناق-، بیدعەچی و چەندین ناوناتۆرەی تر لە خەڵك نراوەو توندو تیژیی لە دژیان ئەنجام دراوە. كاتێك كون و كەلەبەری گەورە لەنێو كۆمەڵگە و مێژووشدا دەبینین، دڵنیادەبین كە ئەو كەلەبەرانە بە دروستكردنی ئاریشە و رووبەڕووبوونەوەی خۆێنین كۆتاییان هاتووە. هەڵبەتە ئەوە قوتابخانەكان (چی قوتابخانە مرۆییەكان یان قوتابخانە ئایینییەكان) ئەم دۆخەیان لەنێو خەڵكدا دروستكردووە، جیاوازیی و ناكۆكییان دروست كردووە، ئەو قوتابخانانە لەم رێگەیانەوە پەرەیان سەندووە بۆیە نەیانتوانیوە خۆیانی لێبەدووربگرن. رووی راستەقینەی ئەم بابەتەش بریتییەلەوەی كە مرۆڤ ئامادەگییەكی تێدایە بۆ دەسەڵات بەدەستەوەگرتن، بۆئەوەی ئەوانیتر بخاتە خزمەتی خۆیەوە، بۆئەوەی زۆر بڵێن، بۆ دروستكردنی هێزی بێسەروبەر و بەڵتەجی، بۆ فراوانكردنی بازنەی دەسەڵات و فتوحات و خستنەژێر ركێفی خۆیانەوە. لەلایەكی تریشەوە، بیركردنەوە بەشێكی دانەبڕاوی مرۆڤەكانە، مرۆڤ ناتوانێت بە مێشك و هزرێكی بەتاڵەوە بژیی، بۆیە بەناچاری پێویستی بە هزر و بیركردنەوەیەك هەردەبێت، لەڕێگەی ئەم یان ئەو قوتابخانەیەوە شوناسی خۆی ئاشكرادەكات و بەناچاری خۆی دەخزێنێتەنێو جەنگێكەوە، وەك یەكێك لە مێژوونووسەكان دەڵێت: تەواوی مێژوو بریتییەلە ئاگربەستێك كە لەنێوان جەنگەكاندایە. واتە حەقیقەت بریتییەلەوەی بەرلەوەی ئێمە ئارامی و ئاسایشمان هەبێت جەنگمان هەیە، ئەم جەنگانەش بێگومان مرۆڤەكان كردوویانە، بەناوی جۆراوجۆر، بە بیانووی جۆراوجۆر، هەندێكجار بە بیانووی ئایینی، جارێكیتریش بە بیانووی قوتابخانە نائایینیەكان، جارێكیتریش بە بیانووی داگیركردنی زەوی ئەوانیتر، جارێكیتریش لەسەر ماڵ و سامان، جارێكیش لەسەر كەلوپەل و هەروەها بە بڕوبیانوی جۆراوجۆریتر. ئەڵبەتە ئێستە ئێمە لە ماوەیەكی مێژویی تایبەتیدا دەژین كە توندوتیژی زۆر جیاوازتر لەوانەی پێش لە ئێمە دەردەكەوێت، ئەمڕۆ بەهۆی ئەوەی كە (میدیا) بوونێكی زەبەلاحی هەیە و لەبەرئەوەی دەتوانێت لە (كا) (كێو)ێك دروستبكات و لەبەرئەوەی هەموو میدیاكانی دونیا بەدەستی خەڵكانێكەوەن و باوەڕدارانیان خۆشناوێت، هەروەها لەبەرئەوەی ئاییندارانێك پەیدابوون كە بەدوای شوناسی پاكوپوختی دینەوەن ونایانەوێت لە واقیعی ئەمڕۆ تێبگەن توندوتیژی ئەنجامدەدەن، ئەمانە بوونەتە هۆی ئەوەی تێڕوانینی ئێمە پەیوەستبێت بە زەمینەیەكەوە كە پەیوەندی بە ئاییندارانەوە هەیە. دوای ئەوەش كۆمەڵە كەسانێك بێنەپێشەوە كە زۆر نامەردانە هاربكەن: هەموو توندوتیژییەكان،هەموو كێشە و فەرتەنەكان، لەئاییندارانەوەیە، ئەگەر باوەڕداران لەسەر لاپەڕەی رۆژگار بسڕینەوە، جیهان دەبێتە گوڵستان و سەرزەمین وەك بەهەشت دەبێت. بەڵام ئەوان بێئاگان لەوەی كە ئەو جیهانەی تر كە ئەوان كردویانەتە پێشەنگ، ئەو ئەوروپایە لە سەدەی بیستەمدا دوو جەنگی گەورەی جیهانییان هەڵگیرساندووە، وەك ئەوەی چەند جاریتریش باسمكردووە، ئەو جەنگانە رووی سەرجەم جەنگەكانی مێژوویان سپیكردووە، بریندار و كوژراوەكانی لەسەرجەم بریندار و كوژراوەكانی سەرجەم شەڕەكانیتر زۆرترن، وێرانی گەورەیان لەدوای خۆیان بەجێهێشت، خۆ ئەوانە جەنگی ئایینی نەبوون، بەڵكو جەنگی عەلمانیەت و سیكۆلارەكان بوو، لەنێوان كەسانێكدا بوو كە لەبەر دەسەڵات، سامان، زەوی و سەرمایە لەگەڵ یەكتری شەڕیانكرد و ئەو هەموو ماڵوێرانیەیان هێنایەكایەوە. من بەباشی بیرمدێتەوە كە لە یەكیك لەم دانیشتانەدا لە بابەتی داعش و داعشییەكاندا چیمگوتووە، قسەكانی من لەوبارەیەوە بوو ئەو كەسانەی كەوەك داعش بیردەكەنەوە لەناو ئێمەی ئێرانیشدا ژمارەیان كەم نییە، ئەوان بەدوای ئیسلامێكی بێخەوشدا دەگەڕێن، ئەوان باوەڕیان وایە شتێك كە ناوی شەرعییەت یان حەقیقەت بێت دەستیاندەكەوێت كە بەداخەوە لەئەمڕۆدا تێكەڵاو و ئالودەبووە، ئێمە لەڕێگەی لابردنی ئەو ئالودەبوونەوە دەتوانین بگەڕێینەوە بۆ ئەو ئیسلامەی كە لەسەرەتاوە پێغەمبەری ئیسلام هێناویەتی، من پێشتر گوتوومە لەسەرەتاوە ئیمام خومەینی هەمان بیركردنەوەی هەبوو، چەندین جار دروشمی (ئیسلام ناب محمد) واتە (ئیسلامی پاكی محەممەدی) بەرزكردووەتەوە. من بەپێی ئەو تێزەی كە خۆم باوەڕمپێیەتی بۆ هاوڕێ و دۆستانی خۆمم باسكردووە (ئەو شێری خودایە هەرگیز دروستنەبووە) ئیسلامی پاك و بێخەوش هەرگیزنەبووە و ناشبێت، ئەمڕۆش پەیدانابێت، شوێنكەوتنی ئەو بیرۆكەیەش رۆشتنە بەداوی شتێكی نادیار و هەوڵێكی مایەپووچانەیە. ئیسلام و هەموو ئایینێكی تر كاتێك لەدایك دەبێت وەك بارانێك وایە كە بەر زەوی دەكەوێت، ئەم نموونەیەش جوانترین نموونەیە كە خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا ئاماژەیپێداوە، باران تا لە ئاسمان بێت و لەناو هەوردا بێت پاكوخاوێن و بێلەكەیە و ئالوودەنەبووە، بەڵام كاتێك دەگاتە زەوی و تێكەڵاوی خۆڵ و خاشاك دەبێت، كاتێكیش پێغەمبەری ئیسلام داری ئەم ئایینەی لەزەویدا ناشت، ئەم ئایینە ئیتر لەنێو دۆخی خاك و مێژوو كۆمەڵگە و ئاووهەوای چوداردەوریدا گەشەی كرد،خولیای گەڕانەوە بۆ سەرەتاكانی ئەم تۆوە كە لەناوخاكدا و لەنێو مێژویەكدا چێنراوە، خولیایەكی بێهودە و پڕوپووچە و مایەپووچ و خوازراونییە، ئەگەر ئێوە بتانەوێت بڕیارێكی نەگونجاو یان نەكراو ئەنجام بدەن، ئەوا توندوتیژی بەرهەمدەهێنیت، كارێك كە هەمووان دەتوانن بیكەن، هەمووان دەتوانن ئەو رێگەیە بدۆزنەوە، ئەگەر سووربیت لەسەر ئەوەی كارێكی مەحاڵ ئەنجامبدەیت ئەو كارە بە مەحاڵ ناونابرێت، ئامانجی دیارنییە، رێگەی خۆی نییە، بۆیە لەكۆتاییدا دەبێت پەناببەیت بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی. ئەم نموونانەی كە دەكرێت لەم بوارەدا بهێنرێنەوە، سەلەفییەكان (ئەڵبەتە زۆرینەیان لەوانەن كە بێبەشن لە دۆخی فراوانی ئازادیی) نایانەوێت لەڕێگەی بەكارهێنانی هێز ئیسلام بهێنێتەدی، بەڵام من گوماندەكەم ئەوان بەدوای كارێكی بێئەنجامەوەن و هەموو تواناكانیان بەفیڕۆدەچێت. مرۆڤ ئەگەر ئایین وەك مەعریفە و مێژوو نەناسێت، واتە نازانێت لەچی سەرزەمینێك و لەچی حاڵەتێكی مێژووییدا لەدایكبووە و ناشزانێت چۆن گەشەدەسەنێت و چی كاریگەرییەك بەجێدەهێڵێت و دەیگەیەنێتە كام وێستگە و ئالوودەی چی چارەنووسێك دەبێت، لێرەدایە كە مرۆڤ ناتوانێت بزانێت چی لەم ئایینە بكرێت یان چۆن رووبەڕووی ببێتەوە، هەربۆیە دەبینین جارێك بەلایەكدا دەڕوات و جارێكیتر بەلایەكی تردا، بەراست و چەپدا وزەو تواناكانی سەرفدەكات یاخو پەنا بۆ كارێكی مەحاڵ دەبات. ماركس لەومیانەیەدا قسەیەكی جوانی هەیە كە هەمیشە لە گوێی مندا دەزرنگێتەوە (زانست واتە سووربوون لەسەر ئەو شتانەی كە دەكرێت، هونەری دۆزینەوەی كێشە و چارەسەركردنیەتی، پاشان هەوڵدان بۆ گەیشتن بەچارەسە). جارێكیتریش لەبارەی (بەهرە و نیعمەت)ی نەتوانایی لەچەند شوێنێكیتر قسەمكردووە، ئێمەی موسڵمان و رۆژهەڵاتی بەهرەی نەتواناییمان زۆرە، شیعرێكی سەعدی شیرازیتان لەبیرە (چۆن سوپاس گوزاری خودا نەكەم، كە هێزی ئازاردانی مرۆڤی پێنەداوم) ئێمە هێزمان نییە، هێزەكەمان ئەوەندە كەمە كە تووشی نەتوانایی كردووین، هێزی رۆژئاواییەكان كە ئەمڕۆ هەیانە، هی (2-3) سەدەی لەمەوپێشە، ئەو هێزەش زانستی پێبەخشیون، تەكنۆلۆژیا و پیشەسازی و سەرمایەداری خستووەتە بەردەستیان، ئێمە نەمانبووە، باشە ئێمە دەزانین ئەمە كەلێن و نەنگییە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم كەمییە بۆ ئێمە بووەتە بەرەكەت و چاكە، لەكاتێكدا ئێمە بەكەمی پەنامانبردووەتەبەر توندوتیژی. ئێمە بۆمبی ئەتۆمیمان دروستنەكردووە و نەمانبووە، ئێمە هێزی داگیركاریمان نەبووە و هیچ نەتەوە و خاكێكیشمان داگیرنەكردووە، ئێمە چەكی كیمیایمان دروستنەكردووە، ئێمە چەند ملیۆن جوولەكەمان نەسووتاندووە، ئێمە (دادگای پشكنین)مان دانەناوە بۆ سووتاندنی بیروباوەڕكان، ئێمە خۆشحاڵین كە ئەو شتانەمان نەبووە و نییە، لەوانەیە ئەگەر هێزمان هەبوایە ئەو شتانەمان بكردایە، خۆشحاڵین كە بواری خراپەكاریمان بۆ نەهاتووەتەپێشەوە. بەمەبەستی ئاماژەدان بەو توێژینەوەی ئەنجاممداوە لەبارەی توندوتیژی، دۆستانی ئێمە خوێندوویانەتەوە یان گوێیانلێگرتوە یان لەو شوێنە ئامادەبوون كاتێك ئیمام خومەینی لە ساڵی (1360 – 1982) (جەبهەی میللی)ی وەك مورتەد و لەدینهەڵگەڕاوە ناساند و (موسەدەق)ی وەك موسڵمان ناوهێنا، ئەمەش لەبەرئەوەی ئەوان باسیان لەوەكردبوو كە ئەحكامەكانی ئیسلام وەك (بڕینی دەست) و (بەردبارانكردن) و (جەڵد لێدان) یان وەك كاری دژە مرۆڤایەتی ناوهێنابوو، بەیاننامەیەكیان دەركرد و گوتیان ئەم رەفتارانە پێچەوانەن لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ، هەموو ئاماژەكان باسیان لەوەدەكرد كە ئیمام خومەینی هەلەكەی قۆستەوە بۆئەوەی هەرچییەكی بوێت لەبەرامبەر (جەبهەی میللی)دا ئەنجامی بدات تا لە سەرشانۆی سیاسەت دووریانبخاتەوە، ئیمام خومەینی ئەوەی بەهەلزانی و ئەو بەرەیە و موسەددقی بە ناموسڵمان ناوبرد و سەرجەم بنكە و بارەگاكانیانی پێچایەوە و داخست. ئیمام خومەینی فەقیھ و موفتییەك بوو، پلەی فەتوای بۆ خۆی بڕیاریدابوو نەك مەرجەع، هەرچەندە لەبارەی ناموسڵمانێتی (موسەدەق)ەوە پەلەی تێداكراوە، من گومانم وابوو توندڕەوی تێدابوو زیادەڕۆیی تێداكرابوو، بۆ ئەو مەبەستە ئێمە كۆبونەوەیەكمان لەگەڵ كرد یەكێك لە دۆستەكانمان پێیگوت: (بەچی بەڵگەیەك گوتووتانە موسەدەق موسڵمان نەبووە؟) تەنها بەڵگەیەك كە ئیمام خومەینی هێنایەوە ئەوەبوو كە گوتی: (من بیستوومە موسەدەق لەكۆبوونەوەیەكدا كە دۆست و خۆشەویستانی ئێمەش لەوێبوون هەستابوونەوە بۆ نوێژكردن، موسەدەق نەیزانیبوو نوێژی نیوەڕۆ و عەسر چەند ركاتن؟) تەنها بەڵگەی ئیمام خومەینی لە مورتەدبوونی موسەدەقدا ئەو بەڵگەیە بوو لەكاتێكدا ئێمە و سەرجەم موسڵمانان باش دەزانین كە بەتەنها نەزانینی ژمارەی ركاتەكانی نوێژی (نیوەڕۆ و عەسر) مرۆڤ ناكاتە مورتەد و لەدینهەڵگەڕاوە یان نابێتە بەڵگەی ناموسڵمانبوونی كەسێك. ئەگەر ئێوە نەزانن نوێژی نیوەڕۆ و عەسر چەند ركاتە یان بەدرێژایی تەمەنتان نوێژی (نیوەڕۆ و عەسر)یش نەخوێنن، لە بازنەی ئیسلام ناچنەدەرەوە، لەوانەیە ببنە موسڵمانێكی گوناهبار، بەڵام نابنە مرۆڤێكی لەئایین هەڵگەڕاوە. بەتەواوی مانا دەزانرێت كە ئەو بڕیارەی خومەینی بڕیارێكی سیاسییانە بوو و دەیویست یەكێك لە نەیارە سیاسییەكانی خۆی لە شانۆكەی بكاتە دەرەوە... من كارم بەسەر لایەنە سیاسییەكەی ئەم بابەتەوە نییە، ئەمەم بۆئەوە گوت بۆئەوەی خاڵێك لەبارەی سیاسەتی دینی و دینی سیاسی ئیسلام شتێك روونببێتەوە. قسە راستەقینەكە لێرەدا ئەوەیە: ئایا بڕیارە سزاییەكان (احكام جزائی)ی ئیسلام نامرۆڤانەیە؟ یانی توندوتیژن؟ ئایا ئەگەر كەسێك شتێكی وابڵێت دەبێتە ناموسڵمان؟ ئایا دەبێتە مورتەد و لەدینهەڵگەڕاوە؟ لەو پێگەیەدا ئەم ئاوازانە، ئەو دەنگە نەبیستراو دەبوو یان دەبوونە بانگەوازێكی كز و لاواز لە وڵاتی ئێمەدا و هەموو جیهانی ئیسلامی و كەمتر دەگەشتە گوێچكەكان، بەڵام ئەمڕۆ 35 ساڵ بەسەر قەدەغەكردنی جەبهەی میللیدا تێدەپەڕێت و تائێستەش قسەیان لەبارەوە دەكرێت لەهەموو جیهانی ئیسلامیدا، ئەم دەنگە بەرز و بڵندە، ژمارەیەكی زۆر لە رۆشنبیرانی ئایینی لەمبارەیەوە مشتومڕ و گفتوگۆیان هەیە، ئەمە تۆمەتێك بوو كە ئاراستەی سەرجەم موسڵمانان كراوە، ئایینی ئیسلامی خستووەتەبەردەم هێرش و پرسیاری زۆرەوە، لەبەرئەوەی فەقیهەكان كە فەتوا دەردەكەن یان بەداوی وەڵامی پرسیارێكدا دەگەڕێت، بەداخەوە ناتوانن وەڵامی تەواوەتی و وەك خۆی بدەنەوە. فیقهی ئیسلامی لەئەمڕۆدا، بووەتە جێگەی پرسیاری خودی موسڵمانان، بووەتە جێگەی بەرگری لەخۆكردن و تۆمەتلێدراوی، من لێرەدا بەئاشكرا بۆچوونەكانی خۆم دەخەمەڕوو. بە بڕوای من هەموو ئەو بڕیارانەی (بەردبارانكردن، دەستبڕین)و ئەوانیتر بڕیاری توندوتیژە، بەهیچ پێوانە و پێوەرێك بە بڕیاری نەرم دانانرێت، ئەوەی كە ئەمڕۆ مرۆڤەكان بە توندوتیژی ناویدێنن هەرئەوانەن. لەگەڵ ئەوەشدا باش دەزانین كە زۆرینەی وڵاتانی ئیسلامیش ئەم فەرمانە جێبەجێناكەن، لەنێو سەرجەم وڵاتانی ئیسلامیدا تەنها (2-3) وڵات ئەم بڕیارەیان لەناو یاساكانی خۆیاندا جێكردووەتەوە و هەوڵدەدەن بیخەنە بواری جێبەجێكردنەوە. لە ئێرانەكەی ئێمەدا بەداخەوە بەشێك لەو بڕیارانە بەیاساكراوە و هەندێكیشی جێبەجێدەكرێت. كاتێك تۆ لەگەڵ كەسێكدا لەبارەی موسڵمانێتییەوە و ئیسلامەوە قسەدەكەیت، دێتەوە بیری یان بیری تۆی دەخاتەوە كە ئەو دینەی تۆ باسیدەكەیت هەمان ئەو دینەیە كە دەڵێت (دەبێت مرۆڤەكان بەردبارانبكرێن، هەمان ئەو ئایینەیە كە دەڵێت دەبێت دەستی دز ببڕێت، ئەگەر كەسێك چاوی كەسێك دەربهێنێت دەبێت چاوی دەربهێنرێتەوە، بەندە داریی و كۆیلایەتی قبوڵدەكات) ئەڵبەتە درۆشناكەن، تۆمەتیشمان بۆ هەڵنابەستن، هەموو ئەمانە راستین، هەموو ئەوانە لە كتێبە فیقهییەكاندا نووسراون، ئەو كتێبانە لە قوتابخانە ئایینییەكان و حەوزە عیلمییەكانی ئێمەدا دەخوێنرێن، هیچ كەسێك بە فەقیه و شەرعزان دانانرێت تا ئەو كتێبانە نەخوێنێت و بیانزانێت و بەپێی ئەوانەش فەتوابدات. ئیتر ئەمە پیلان و كەڵەگایی رۆژئاوا نییە. تا ئێمە خۆمان لەگەڵ ئەو جۆرە فیقهە یەكلایینەكەینەوە (كە تائێستە نەمانكردووە و ئەو بەڕێزانە تەنها خەریكی پینەكردنن) ناتوانین وەڵامی ئەو هەموو دژوارییانە بدەینەوە. ئێمە دەبێت ئەمە بكەینە بنەما: هەموو ئەو شتانەی كە لە فیقهی ئیسلامیدا هەیە، كاتییە، مەگەر ئەوكاتانەی هەمیشەیی بوونیان بسەلمێنرێت، فەقیهەكانی ئێمە بەپێچەوانەی ئەمەوە وانەكانیان دەڵێنەوە، ئەوان بە ئێمە دەڵێن: هەموو ئەو شتانەی كە لە فیقهی ئیسلامیدا هاتوون هەمیشەیی و بەردەوامن مەگەر پێچەوانەی ئەمە دەربكەوێت و بسەلمێنرێت، بۆیە دەبینین دووجۆرە بیركردنەوەی جیاوازمان هەیە، كاتێك دەبینین كە فەقیهێك مێژووكردە، واتە پەیوەستە بە كات و ساتێكەوە كە خۆی تێداژیاوە، بۆیە ناتوانێت بەجیا لە كات و شوێنەكەی خۆی بیربكاتەوە ناتوانێت شوێن و كاتەكانیتر و زەمانەكانیتر هەستبكات، دەستی بەسەر ئەوانەدا بڕوات و بتوانێت گەمارۆی تەواوی شتەكان بدات. ئەگەر، تا ئەم رۆژگارەی ئێمەی تێداین بگەڕێینەوە بۆ سەدەیەك پێش لەئێستە ئەم قسانە نەكران یان ئەمجۆرە هەستە پەیدانەبوو، ئەوا دەبێت بگوترێت فیقهی ئێمە توندوتیژە و جێگەی پارچەیەك لەبیركردنەویتری تێدانەبویەوە، ئەوا دەبێت بگوترێت كۆمەڵگەی ئێمە هەمان كۆمەڵگەی 1200 ساڵ پێش ئێستەیە، كۆمەڵگەكەمان گۆڕانی بەسەردانەهاتووە، مێژووی ئێمە وەك خۆیەتی و نەگۆڕاوە، ئەو فیقهەش بەتەواوی توانای جێبەجێكردنی دەبێت. بەڵام ئەمڕۆ ئێمە زۆر بەباشی دەتوانین ئەم خاڵە دەرك بكەین چ دۆخێك هاتووەتە پێشەوە و چ رەوشێكی نوێمان هەیە، چ جۆرە فیقهێك بدۆزنەوە بۆئەوەی خۆیانی تێداببیننەوە و جێبەجێیبكەن. لە فیقهی ئێمەدا كە(تەوزیح و المسائل)ەو تائێستەش بەدەست موسڵمانانەوەیە لە وڵاتی ئێراندا، تێداهاتووە (بەشێك لە خۆشبەختییەكانی پیاو ئەوەیە كە كچەكەی پێش ئەوەی بگات بە نۆ ساڵی و پێش ئەوەی سووڕی مانگانە ببینێ بیدات بەمێرد) كام لە ئێمەی دایكان و باوكان ئەم كارە دەكەین؟ یان ئەم قسەیەمان قبوڵە؟ لەوانەیە ئەم كارە رۆژگارێك كرابێت، لەوانەیە خەڵكی لەڕابوردودا ئەم حاڵەتەیان قبوڵكردبێت. ئەگەر ئەمڕۆ كەسێك بڵێت ئەم بڕیارە فیقهییە توندوتیژە یان نامرۆڤانییە، مەبەستی ئەوەنییە -خوانەخواستە- دادگایی خودا یان پێغەمبەرەكەی بكات، لەڕاستیدا دادگایی فەقیهەكان دەكات، ئەوان بە فەقیهەكان دەڵێن ئێوە ناتوانن مافی (فیقه) وەك خۆی بەرجەستەبكەن. ئێوە دیدگا و هەڵێنجانی موفتی و فەقیهیتان تێدانییە. ئێوە لەوە تێنەگەشتوون كە (فیقه) مێژووكردە، ئێوە نازانن كە بەشێكی گەورە لە فەقیهە گەورەكانی ئێمە موجتەهید بوون، ئەوان زۆر بەباشی لە ئامانجی ئیجتیهاد تێگەشتبوون، لەبەرئەوەی لە (اصول)و بنەماكاندا فەتوایاندەدا و ئیجتیهادیان دەكرد نەك لە (فروع)و شتە لاوەكییەكاندا. ئێوە بگەڕێنەوە بۆ بنەما و ریشەی شتەكان، كاتێك گۆڕانكاری لەبنەماكاندا رویاندا دوایی دەست ببەن بۆ شتە لاوەكی و لقەكان. ئێمە لەناو دۆخێكدا دەژین كە پڕیەتی لە توندوتیژی، ئەم توندوتیژییە هەموو سەرچاوەكەی لەئایینەوە نییە، لەڕاستیدا ئایین رۆڵی كەمینەی هەیە لەو توندوتیژیانەی كە لەم سەردەمەی ئێمەدا بوونیان هەیە، ئایا توندوتیژی ئایینی چەند لەسەدی ئەو توندوتیژییانە پێكدەهێنێت كە جیهانی ئەمڕۆی ئێمەی گیرۆدەكردووە؟ چەند لەسەدی ئەو توندوتیژییانە پێكدەهێنێت كە مێژووی مرۆڤایەتی بە چاوی خۆی بینیویەتی؟ لێرەدا گرنگە ئاماژەیەك بەم خاڵە بكەم، توندوتیژی حاڵەتێكی مێژووییە، بەو مانایەی وەك گوتمان فیقهـ مێژووكردە، توندوتیژیش هەروایە، لەڕاستیدا هەموو رەفتارەكانی مرۆڤ مێژووكردە، بەو مانایەی، بەپێی سووڕانەوەی مێژوو، حوكم و بڕیارەكانیان گۆڕانی بەسەرداهاتووە، هەندێك شتیان كردووە كە لەوانەیە ئەمڕۆ ئێمە بە توندوتیژی ناویبهێنین، بەڵام پێشینەكان و ئەوانەی پێشی ئێمە بە توندوتیژییان نەزانیوە و ناویان نەبردووە یان بەپێچەوانەوە. لەمێژوودا یەك یاسا حوكمینەكردووە، بەم هۆیەوە كە ئێمە دەڵێین (بەردباران)كردن رۆژانێك هەبووە بە تاوان ئەژمارنەكراوە، هەربۆیە هەموو بیرمەند و ژیرەكانی نەتەوەكان قبوڵیانكردووە، (ابن سینا) ش هیچی لەوبارەیەوە نەگوتووە، فەخری رازی دەنگی لێوەنەهاتووە، غەزالی و مەولەوی لەوباریەوە ناڕەزایەتییان دەرنەبڕیوە، ئەمانە هەموویان ژیر و بیرمەندەكانی میللەت بوون كەچی ئەم بڕیارنەیان بە توندوتیژی ناونەهێناوە. بەوشێوەیە نییە ئەو حوكمانە لە رۆژی یەكەمیانەوە بە توندوتیژ ناسرابن یان پێچەوانەی مافەكانی مرۆڤ، بەڵكو توندوتیژیش چەمكێكی مێژووییە و بەپێی سەردەم و گۆڕانكارییەكان ئەویش گۆڕانی بەسەرداهاتووە. خودای فەقیهەكان خودایەكی جیاوازە، لەڕاستیدا خوداكان جۆرێكن لەو تێگەیشتەنەی كە ئێمە بۆ خودا هەمانە، ئەو خودایە: دینی ئێمە دروستدەكات و دەستكاریی رەفتاری دینی ئێمە دەكات و ئەو وێناكانیمان پێدەبەخشێت. ئەگەر ئێمە خودایەكی توندوتیژ بپەرستین، توندوتیژیی رێگەپێدراو دەبێت، خۆ ئەگەر خودایەكی ناتوندوتیژ بپەرستین توندوتیژی رێگەیپێنادرێت، كەواتە دەكەوێتە سەر ئێمە كەچی سیفەتێك یان تێڕوانینمان بۆ خودا هەیە و چۆن بانگی دەكەین و پەیوەندییەكانی لەگەڵ مرۆڤەكاندا چۆنە. خودای (عاریف)ەكانی ئێمە لەگەڵ خودای (فەقیهـ)ەكان جیاوازییان زۆرە، ئیتر ئێوەش خۆتان سەرپشكن. خودای عاریفەكان خودایەكی خۆشویستراوە، ئەڵبەتە خۆشەویستێكی بەڕێز و گەورەیە، خوای عاریفەكان خاوەنی سێ سیفەتی سەرەكییە، لەلایەك ئەوەندە جوانە كە مرۆڤەكان شەیدای خۆی دەكات، دووەم بەبەزەیی و میهرەبانە و سێیەمیش بەخشندەیە، لەبەرئەوەی كەریم بوونی یەكێكە لە سیفەتە دانەبڕاوەكانی زاتی خۆی. كەریمییەكەی ئەوەندە بەهێزە كە بێ منەتە و چاوەڕێی ئەوەناكات خەڵكی پاداشتی بداتەوە. ئەمە خودای عاریفانی ئێمەیە هەندێكجار زۆر بەپاكی و ڕوونی دەیبینین و هەندێك جاریتریش بە لێڵی و شتیتری تێوەدەگلێنین و تێكەڵیدەكەین. خودای فەقیهەكانی ئێمە جیاوازی خۆی هەیە، خودای فەقیهـ و موتەكەلیمەكان خودایەكی زۆر رەق و سەختگیرە، لەسەر وردودرشت دەدوێ، بچووكترین خاڵ دەبینێ، ترسناكە، قەمچی بەدەستە، تۆڵەسێنە، رەفتار توندە، رق ئەستوورە، روخساری وەها خودایەك كە لای فەقیهـ و موتەكەلیمەكان دەبینرێت بریتییەلەوەی كە چاوەڕێدەكات تا هەڵەیەك ئەنجامبدەیت بۆئەوەی تۆڵەت لێبسەنێتەوە، كۆڵت لێنادات و زۆر بەهێزە، جەبارە و هێزی لەبن نەهاتوو بێسنوورە، من و تۆ و مرۆڤە لاوازەكان لوول دەكات و چی بوێت پێماندەكات و هیچ پەنا و پەسێوێكیشمان نییە، بۆیە هیچكەس لەبەرامەر هێزو دەسەڵاتی خودادا ناتوانێت پەنای كەسێك بدات و شەفاعەتی بۆبكات. پەرستنی خودای توندوتیژ، رەوایەتیی دەدات بە توندوتیژیی، خودایەكی خۆشەویست و موحەتەشەم و كەریم، تۆ دەكاتە مرۆڤێكیدیكە، پەرستنی خودایەك كە هەمیشە گوێ بیستە، بیستوومانە كە دۆزەخی هەیە و پڕیەتی لە مرۆڤ، خودایەكی توندوتیژیی لەوشێوەیە شایانی پەرستن نییە، چونكە پەرستن سیفات و مەرجی خۆی هەیە. ئێمە ئەگەر لەبارەی توندوتیژی و ئاییندارییەوە قسەدەكەین، كارمان دەگاتە ئەو شوێنەی كە ئەو خوادیەی ئێمە دەیپەرستین چ جۆرە حودایەكە؟ ئەو خودایە لە دونیابینی و هزری ئێمەدا چۆن شكڵی گرتووە، ئاخۆ باشترین عیبادەت لای ئێمە ئەمەیە (یەك كاتژمێر بیركردنەوە باشترە لە چل ساڵ عیبادەت و پەرستنی خودا) ئەگەر ئێوە بە یەك كاتژمێر بیركرنەوە، دەرك و هەست و بۆچوونەكانتان راستبكەنەوە، دوای تەواوكردنی عیبادەتەكانتان، كەواتە ئێوە خودایەكی واقیعیتان پەرستووە. قسەی تەواو و بێ پێچ وپەنای من ئەوەیە، توندوتیژی لەفیقهیشدا بوونی نییە، ئەوەی هەیە رواڵەتی كارەكەیە، توندوتیژی لەجۆری خوداناسیندایە، لێرەدا سەرەوخوار دەبێتەوە و دێتەخوارەوە، هەركات توانیتان سەرچاوەكە رۆشن بكەنەوە ئەوكاتە ئاوی زوڵاڵ و رۆشنتان پێدەگات، سەرزەمینی رۆحی ئێوەش دەبێتە بەهەشت و گوڵستانێك و لەو رێگەیەشەوە كۆمەڵگەش دەكاتە ئەو بەهەشت و گوڵستانەی كە لە سایەی ئاینی مرۆڤایەتیدا دەحەسێتەوە.
تورکیا چەندە جدییە عێراقیش هەر ئەوەندە!
عێراق؛ پڕۆژەی فاوی گەورە کوردستان؛ دوو بەرەکی بەردەوام !
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
مرۆڤ لە بەخێوکردن زیاتری دەوێت