07:28 - 23/09/2019

رەفتارە قەدەغەكراوەكانی بنەماڵەی شاهانەی بەریتانیا‌

پەیسەر

مەلیك فاروقی یەكەم كە پادشای میسر بوو لەسەردەستی ئەفسەرانی ئازادیخوازی وڵاتەكەیدا لەسەر كورسی فەرمانڕەوایی هێنرایە خوارەوەو بە لایردنیشی كۆتایی بە سیستەمی پاشایەتی هات لەو وڵاتەدا و بووە وڵاتێكی كۆماریی، قسەیەكی بەناوبانگی هەیە كە دەڵێت: لە كۆتاییدا تەنها پینج پادشا دەمێننەوە ئەوانیش (پاپازی قەرە، پاپازی سینەك، پاپازی دینار، پاپازی كوپ) كە هەرچواریان مەلیكەكانی نێو یاری وەرەقەن لەگەڵ مەلیكی بەریتانیادا.

ئەم دەبڕینە بۆ ئەوەی بوو كە بە ماناوە بە هەمووان بڵێت سیستەمی پاشایەتی لە جیهاندا بەرەو كۆتایی دەچێت، بەڵام ئەو قسەیە بە تەواوی ڕاست دەرنەچوو  هەرچەندە بەشێكیش ڕاستی تێدابوو، لە ئێستەدا لە كۆی 195 وڵاتی جیهان تەنها 25 یان كار بە سیستەمی پاشایەتی دەكەن.

بە پێی وتارێكی پێگەی (هیستۆری ئێكسترا) كە پاشكۆی (بی بی سی)یە و تیایدا نوسەر –ئیلی كۆسرۆن- باس لەیەكێك لەو هۆكارانە دەكات كە بووەتە هۆی بەخشینی وێنە تایبەت بەی خێزانی شاهانەی بەریتانی ، دوای ئەوەی سیستەمی فەرمانڕەواییەكەیان پەرەپێدا بۆ سیستەمێكی دەستووری دیموكراتی ، پابەندبوونی ئەو خانەوادەیەیە بە كۆمەڵێك كەلتوورو داب و نەریتی شاهانەو لە مێژینەی خۆیان ، كە تا ئێستەش زۆر سەر سەختانە پابەندن پێوەی، ئەو پابەند بوونەی ئەمڕۆیان شەتەكیان دەدات بەو مێژووە دوورودرێژەی باوباپیرانیان كە لە مێژوودا هەیانبووە، هەرچەندە شاژنی بەریتانیا خاوەنی هەموو وڵاتەكەیە، بەڵام باج و ڕسوماتی فەرمی خۆی دەدات و وێنەكەشی لەسەر توێتەر بڵاو دەكاتەوە.

دەست لەو كەسانە مەدەن كە خودا پشتیوانییان لێدەكات:
ئەمە یاسایە، لە هەندێك وێستگەدا  كە خەڵكانی بەناوبانگ و ئەستێرەكانی سینەماو سیاسەت كۆدەبنەوە، لە ئاهەنگێك یان بۆنەیەكدا یەك دەبینن ، بەتایبەتی ئەمەریكیەكان ، بەریەك كەوتنی ئاسایی دروست دەبێت، بەڵام ئەم كارە بۆ بنەماڵەی پادشایی قەدەغەیە بە پێی پرۆتۆكۆل، لەنێو رۆژنامەكانی بەریتانیا و شارەزایانی ئەتەكێت دا قسەو باسی زۆر لە ڕوداوێك كەوتەوە كە بریتی بوو لە باوەش پێداكردنی شاژنی بەریتانیا لە لایەن –میشێل ئۆباما-ی هاوسەری –باراك ئۆباما-ی سەرۆكی پێشووی ئەمەریكاوە لە ساڵی 2009 دا ، هەموویان كۆك بوون لەسەر ئەوەی ئەو باوەش پێداكردنە پێچەوانەی ئەتەكیەت و پرۆتۆكۆلی پادشایانەیە، چوون لەبەرامبەر شاژندا بۆ پیاوان سەردانەواندن و بۆ ژنانیش نوشتانەوەی ئەژنۆیە، جگە لەمانە هیچ شتێكی دیكە ڕێگە پێدراو نیە.

بە هەمان شێوە یاریزانی بەناوبانگی باسكەی ئەمەریكی  -لیبرۆن جیمس-  لە لایەن رۆژنامەكانی بەریتانیاوە ڕووبەڕووی ڕەخنەیەكی زۆر بوویەوە لەبەر ئەوەی لەكاتی وێنەگرتنێكدا بەلەگەڵ ئەمیرە –كیدت میدڵتۆن-ی ئەمیرەی كمبریدج دا دەستی خستۆتە سەرشانی، ئەوەش پێچەوانەی ئەتەكیەتی مامەڵە كردنە لەگەڵ بنەماڵەی شاهانەدا. لەو بارەیەوە ژنە شارەزای بواری ئەتەكیەت –كیت ویلیامز- دەڵێت: ئەو عادەتە لەسەدەكانی ناوەڕاستەوە بۆ بنەماڵەی شاهانە بڕاوەتەوە و ئەوان وەك بونەوەرێك پیرۆز و موقەدەس سەیر دەكرێن، چوون وا هاتووە كە ئەوان لە لایەن خواوەندەوە ڕێگەی فەرمانڕەوایەتییان پێدراوە بۆیە نابێت كەس دەست لە خۆیان و نەوەكانیشیان بدات.

واژۆ و سێڵفی گرتنیش قەدەغەیە:
بەر لەوەی مۆبایلی زیرەك بێتە ئاراوە، واژۆكردنی بەناوبانگەكان شێكی دەگمەن و سەرنج ڕاكێش بوو، بەڵام ئەم كارە بۆ خانەوادەی مەلیكەكان قەدەغە و یاساغ بووە، لە زۆر بۆنەو ئاهەنگی گشتی و تایبەتیدا مەلیكە –چارلز- رەتیكردوەتەوە واژۆ بۆ ئەو كەسانە بكات كە سەرسام بوون پێی و بینیویانە، یان ئەو كەسانەی كە ویستویانە شتێكی شاهانەیان لابێت و بۆ یادگاری هەڵیبگرن. كاتێكیش داوای لێكرابێت زۆر بە ئەدەبەوە گوتوویەتی : ببورە بۆ من ڕێگەپێدراو نیە.

لە ڕاپۆرتێكی رۆژنامەی (زە سەن)ی بەریتانی دا هاتووە، بۆیە واژۆكردن بۆ خەڵكی لە بنەماڵەی شاهانە قەدەغەكراوە تا واژۆكەیان تەزویر نەكرێت و كاری ناشایستەی پێوە ئەنجام نەدرێت، دواتر كارێكی نایاسایی و نەشیاوی پێوە ئەنجام بدرێت.

هەرچی -سێڵفی-یشە ، بنەماڵەی شاهانە ڕقیان لێی دەبێتەوەو بە هیچ شێوەیەك خۆشییان لێی نایەت، بە پێی وتەی سەفیری بەریتانی – ماسیۆ برازون- بنەماڵەی شاهانە بە هیچ شێوەیەك حەز بە وێنەگرتنی سێڵفی ناكەن لەگەڵ كەس و پێشیان خۆش نیە هیچ كەسێك پشتیان تێبكات، هەربۆیە كااتێك ئەندامێكی خێزانی شاهانە چووبنە كەنەدا وەزارەتی گشت و گوزاری ئەو وڵاتە ڕوونی كردووەتەوە كە خەڵك خۆیان لە سێڵفی گرتن بپارێزن لەگەڵیان.

میراتبەرانی ئەتەكێتی شاهانە:
هەموو ئاكارو ڕەفتارەكانی ناو خێزانی شاهانە میراتییەو لە باووباپیرانیانەوە بۆیان ماوتەوە. بۆ نموونە لەبەر كردنی فەروو بۆ بنەماڵەی پاشاكان قەدەغەبووە، لەبەر ئەوەی مەلیك ئەدواردی سێیەم كاتێك بینی ئەوانەی قوماش دروست دەكەن فەروو بەكاردەهێنن و زۆرینەی خەڵكیش لەبەری دەكەن هەربۆیە لەبەركردنی فەرووی لە بنەماڵەكەی قەدەغەی كرد.

داپۆشراویی یاسایە:
یەكێك لەیاساكانی بنەماڵەی شاهانە پۆشتەیی و جل و بەرگی ڕێك و پێك لەبەركردنە ، بە شێویەك نابێت سنگ و باڵ و قاچیان بەدەرەوە بێت، چوون پاشاكانی پێشوو ڕێزی ئافرەتیان لە ڕوانگەی جل و بەرگەكانیانەوە هەڵسەنگاندووەو گوتویانە نابێت بنەماڵەی شاهانە ببنە جێگەی سەرنجی نەشیاوی خەڵك. هەروەها  لەناویاندا باو بووە هەركەس جل و بەرگی نیمچە ڕووتی لەبەردا بێت ناوبانگی باش نابێت و لە قورساییەكەی كەم دەكاتەوە. بەڵام بە پێچەوانەی ئەم كەلتوورەوە ئەمیرەی كۆچكردوو -دیانا- زۆرینەی جارەكان كە دەردەكەوت جلەكانی نیمچە ڕووت بووون و نیوەی لەشی بەدەرەوە بوو. بەڵام لەو كاتانەی دادەنەوییەوە یان لە ئۆتۆمبێلەكەی دادەبەزی بە دەست یان جانتا دەستیەكەی بە سنگەوە دەگرت تا مەمكەكانی بە تەواوی دەرنەكەون.

دووركەوتنەوە لە سیاسەت و لایەنگریی نەكردن:
یەكێك لە یاسا سەرەكیەكانی بنەماڵەی شاهانە خووگرتنە بە دوور كەوتنەوە لە سیاسەت و لایەنگریی نەكردنی سیاسی و گروپ و حیزبە سیاسیەكان، بە هەموو شێوەیەك نە بۆیان هەیە كەس هەڵببژێرن یان خۆیان بەربژێر بكەن و ئەوەش لەناو دەستووری وڵاتەكەیاندا جێگیر كردووە، ئەوەش بۆ ئەوەیە كە ئەو بوارە بۆ خەڵكی وڵاتەكەیان بەجێبهێڵن و ئەوان كۆنترۆڵی نەكەن و نەشبنە لایەنگریی هیچ بۆچوونێك و هیچ كەسێك.

خواردن:
خواردنی گۆێچكە ماسی بە هەموو شێوەیەك قەدەغەیە بۆ بنەماڵەی شاهانە، بەڵام ئەمەیان زیاتر لە ڕێنماییە پزیشكیەكانەوە نزیكترە تا كەلتوور و بۆماوەیی بنەماڵەكەیان، چوون زۆرترین ژەهراویی بوون لەو خۆراكە دەریاییەوە توشی خەڵك دەبێت و ئەوەش بۆ پارێزگاریی كردنە لە بنەماڵەی شاهانە.

یاریی دەرچوون :
هەموو ئەو یارییانەی لە شێوەی قومار و بۆ دەرچوون دان لەبنەماڵەی شاهانە قەدەغەكراون و هیچ منداڵێكی ئەوان بۆی نیە بەشداریی تێدا بكات و یارییان پێبكات لە نموونەكانی (مۆنۆپۆلی و بانكی سەعادە) كاتێگ ئەمیر –ئەندرۆ- لە ساڵی 2008 لەیەكێك لە چاوپێكەوتنەكاندا لێیان پرسی لەو بارەیەوە گوتی ڕێگە بە ئێمە نەدراوە یاری مۆنۆپۆڵ بكەین.

یاسا شكێنی:
لەگەڵ هەموو ئەو یاسا و بەرنامە توندوتۆڵانەش دا، هێشتا جاروبار وەك دەبینرێت بە پێچەوانەوە دەجوڵێنەوە، بەتایبەتی لەوكاتانەدا مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسانە دەكەن كە لە خێزان و بنەماڵەی شاهانەدا نین، هەربۆ نموونە كاتێك ئەمیر ویلیام سەردانی زیانلێكەوتوەكانی بورجی –گرینفیل-ی لەندەن دەكات، بەمەبەستی تازێباری و سەرخۆشی باوەش بە ژنێكدا دەكات كە هاوسەری یەكێك لەو كەسانە بووە كە لەو ڕوداوەدا سووتاون.

لە لایەكی دیكەشەوە ساڵی 2010 ئەمیر چارلز واژۆ بۆ كەمەڵێك كەس دەكات كە لە كارەساتی لافاوی ئەو ساڵەدا زیانیان بەركەوتووە، هەروەها مەلیكەش كڵاوی فەروو خوری لەسەردەكات وەك ئەوەی لە 2011 روویداو دواتر هەموو ژنانی بنەماڵەی شاهانە چاویان لێكردو ئەوانیش  لەسەریان كرد.

بەناوبانگی یان پاشایەتی:
ئەو یاسایانەی كە بۆ بنەماڵەی شاهانە دانراون هەموویان قورسن و بەكەڵك ناو كۆمەڵگە نایەن، بەڵام هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لەو ڕێگەیەوە ناوو ناوبانگیان زیاتر بووەو لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە حسابی خێزانی شاهانە لەگەڵ هەموو ئەوانەی تری ناو وڵات جیاوازییان هەیە، بەڵام هیچ كات ئەو جیاوازییە نەیكردووەتە ئەوەی لە سەر ئەو بنەمایە ستەم لەیەكێك بكەن یان خۆیان لە بەرپرسیارێتی وڵاتەكەیان و كێشەی هاوڵاتیانیان بشارنەوە. ئەو بنەماڵەیە بەر لەوەی فەرمانڕەوا بن كەسانی بەناوبانگ و ئەستێرەن ، بەڵام ئەستێرەیەك ئەگەر سامانی وڵاتەكەیان لەبەردەستدا نەبوایە، یان لە بنەماڵەی مەلەكی لەدایك نەبوونایە ، دوبوو ئەوانیش بەدوای پیشەیەكی دیكەدا بگەڕایەن.