05:15 - 14/09/2019

نەهامەتی ڕەشپێستەكان لە ئۆردوگا زۆرە ملێكانی نازیەكاندا‌

پەیسەر

لاپەڕەی ڕەش و پڕ لە تاوانی نازیەكان هێندە زۆرن كە لە ژمارە نایەن، هەرچەندە ئەوان لە چلەكانی سەدەی ڕابوردوودا كارە تێكدەرانەكانیان دەرهەق مرۆڤایەتی ئەنجامداوە بەڵام تا ئیستەش قسەوباسیان لەبارەوە دەكرێت و هەر تاو نەتاوێك سوچێك لەوتاوانانەیان لەڕێگەیەكەوە دەردەكەوێت، نازیەكان هەر هۆڵۆكۆستیان دەرهەق بە یەهودیەكان ئەنجام نەداوە، بەڵكو دەرهەق ئەو ڕوشپێستانەش كە بۆ مەبەستی جۆراوجۆر چووبوونە ئەڵمانیا تاوانی كۆمەڵكوژی و دژە مرۆڤایەتییان ئەنجام داوە.

 (ئاما ئاسانتە) دەرهێنەرێكی بەریتانییە، بەڕێكەوت وێنەیەكی سەردەمی نازیەكانی دەست كەوت، كە وێنەی كچێكی ڕەشپێست بوو، لە وێنەكەدا  كچەكە لەناو هاوتەمەن سپی پێستەكانیدایە، هاوڕێكانی هەموویان سەیری كامێراكان دەكەن بۆ ئەوەی وێنە بگیرێن، بەڵام ئەو چاوی بۆ شوێنێكی دیكە دەڕوانێت و بیری لە شوێنێكی دیكەیە.

ئاسانتە، كەوتە بەداوداچوون و لێكۆڵینەوە لەو وێنەیە، ئەو كچە كێیە؟ ئەی لەو كات و ساتانەدا چی دەكات لە ئەڵمانیا؟ هەربۆیە دوای بەدوادا چوون ئەو دەرهێنەرە گەیشتە ئاكامی لێكۆڵینەوەكەی و فیلمی (ئەو شوێنەی دەستەكانی تێدا بەیەك دەگەن)ی لێ بەرهەم هات، فیلمێك لە نواندنی ئاماندا ئیستنبرگ، جۆرج مك كی، كۆركی فیلمەكە چیرۆكی خۆشەویستی نێوان كچێكی (دوو نەژاد)و كوڕێكی سپی پێستی ئەندامی گروپی لاوانی هیتلەرە، ئیتر چیرۆكەكە لێرەوە دەست پێدەكات و ڕوداوەكانمان بۆ دەگێڕێتەوە.

لەسەردەمی ئەڵمانیای نازیەكان و لە نێوان 1933 -1945 دا هەزاران ئەفەریقایی لەو وڵاتەدا دەژیان، ئەمەش بەمانای پێكەوەژیانی ڕاستەقینە نەبوو، بەڵكو بە پێی یاسای ئەوسەردەمانە خوێندن و تەنانەت هەندێك لە ئیش و كاریش لەو ئەفەریقی نەژادانە قەدەغەكرابوو، نەك هەر ئەوەندە بەڵكو ژمارەیەكیشیان نەزۆك كردن بۆ ئەوەی نەوەی ڕەش پێستە نەخەنەوە! بەشێكیشیان نێردرانە ئۆردوگا زۆرەملێكان بۆ ئەوەی كاری قورس و تاقەت پڕوكێنیان پێبكەن.

گومان و بێ متمانەیی:
بوونی ژمارەیەك لە ئەفەریقی نەژاد لەماوەیەكی كەم و دیاریكراوی ئیمبراتۆریەتی ئەو وڵاتەدا جێگەیان بوویەوە، ئەڵبەتە بۆ ئەو سەردەمە دەگەڕێتەوە كە، مەلەوان، خزمەتكار، قوتابیانی زانكۆ، هونەرمەندانی خەڵكی كامیرۆن، تۆگۆ، تانزانیا، روەندا، برۆندی، نامیبیای ئەمڕۆ كۆچیان بەرەو ئەڵمانیا دەكرد.

بە پێی وتەكانی مێژوونوس (دكتۆر رابی ئایتكن) بێت، بە دەستپێكردنی جەنگی جیهانی یەكەم لە ساڵی 1914 ئەفەریقی نەژادەكان بە شێوەیەكی كاتی ڕوویان لە ئەفەریقا كرد، بەڵام لەوێ مانەوەو نیشتەجێ بوون، بەشێك لەو ئەفەریقیانە كە بۆ ژیان رۆشتبوون ئەڵمانیا بوونە سەربازی ئەڵمانی و بەرگرییان لێدەكرد. بەڵام ژمارەیەكیان نەبوونە سەرباز و ئەمانە بوونە هۆی دڵەڕاوكێ و ترسی نازیەكان، ئەوان ترسیان لەوە بوو كە نەژادی ئەڵمانیەكان تێك بچێت و نەژادی ئەفەریقی تێكەڵ ببێت. بەپێی ڕێكەوتنێكی نێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا لەدوای تەواو بوونی جەنگ ناوچەی (رینلاند)ی ئەڵمانیا بەر فەرەنسیەكان كەوت.

فەرەنسا بۆ جێگیربوونی ئەو ناوچەیە نزیكەی 20 هەزار سەربازی ئەفەریقی نەژادی هێناو لەناوچەی –رینلاند- نیشتەجێی كردن، هێندەی پێنەچوو بەشێك لە پیاوانی ئەفەریقی لەگەڵ ژنانی ئەڵمانی كەوتنە پەیوەندی گرتن و تێكەڵ بوون.

نەژادپەرستی و لادان:
دوستەواژەی پڕلەسوكایەتی –زۆڵەكانی رینلاند-ی لە ساڵی 1920 ەوە داهات، ئەوەش بەو منداڵانە دەگوترا كە ژمارەیان 600 بۆ 800 كەس دەبوو لە دوو ڕەگەزی ئەڵمانی و ئەفەریقی لەدایك ببوون، زۆرینەشیان باوكیان سەربازە فەرەنسییە ڕەش پێستەكانی ئەفەریقا  بوون و دایكیان ژنانی سپی پێستی ئەڵمانی.

دەستەواژەی زۆڵ ئەوپەڕیی نیگەرانی و توڕەیی بەشێك لە نەژاد پەرستەكانی ئەڵمانیابوو لەبەرامبەر ئەو منداڵانەدا كە ئەوان نەیاندەویست لەدایك ببن، هەر لەو ماوەیەدا لەلایەن فەرەنسیەكانەوە وێنەی سەربازە ئەفەریقیەكان و منداڵە دوو نەژادەكانیان بڵاو دەكرایەوەو ئەوەش ببوە هۆی زیاتر هەڵچوون و توڕەبوونی ئەڵمانیەكان.

ئەدۆڵف هیتلەر لە كتێبەكەی خۆیدا – خەباتی من- یەهودی و ئەفەریقیەكان پێكەوە باس دەكات و پەیوەستی كردوون پێكەوە. لەو كتێبەدا كە تەواوی ئایدۆلۆژیای نازیەكانی و دیدگای تایبەتی خۆی هەڵگرتووە و لە ساڵی 1925 بۆ یەكەمجار چاپ و بڵاوكراوەتەوە نوسیویەتی: ئەوە یەهودیەكان بوون ڕەشپێستە ئەفەریقیەكانیان هێناوەو دەهێننە -رینلاند- ئامانجی نهێنی ئەوان ئاشكرای دەكات كە دەیانەوێت نەژادی سپی پێستی ئێمە ئالوودەو تێكبدەن.

دوای ئەوەی نازیەكان دەسەڵاتیان گرتەدەست، نیگەرانی فیكرییان لەبارەی یەهودیەكانەوە تا دەهات ڕووی لە زیاد بوون دەكرد، تا سەری لە كارەساتی هۆڵۆكۆستەوە دەركرد. كوشتاری هۆڵۆكۆست وەك بەشێك لە سەرچاوەكان باسیدەكەن زیاتر لە 6 ملیۆن یەهوود لەسەردەستی نازیەكان لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا 1939-1945 تێداچوون، ئەوەش بە ئامانجی نەهێشتن و ڕیشەكێشكردنی نەژادی كاوڵی(قەرەچ) و (سلۆڤاكی)یەكانی ئەوروپا.

دكتۆر ئایتكن دەربارەی بەدەسەڵات گەیشتنی ڕەشپێستەكانی ئەڵمانیا توێژینەوەی زۆری كردووە، ئەو باس لەوە دەكات یەهودیەكا ئامانجی نازیەكان بوون، ئەڵبەتە بەو ئەندازیە نەبوو كە لەبەرامبەر یەهودیەكان هەیانبوو، بە پێی وتەكانی ئەو مێژوونووسە، ئەوانیش گیرۆدەی سیاسەتی جیاكارو نەژادپەرەستی لە ڕادەبەدەری نازیەكان بوون. ئەوباس لەوەش دەكات كە نازیەكان لەبەرامبەر هەموو نەژادێكی جگە لە ئەڵمانی هەستیارییان هەبوو.

نیوە مرۆڤ:
لە ساڵی 1935 یاساكانی دژ بە یەهودیەت –نورنبرگ- هاوسەرگیریی لەگەڵ یەهودیەكان لەسەرانسەری ئەڵمانیادا قەدەغەكرد، ئەوەندەی نەبرد ئەو یاسایە هەموار كرایەوەو قەرەچ  و ڕەشپێستەكانیشی بۆ زیادكرا، ئەم ترس و نیگەرانییە وایكرد لە نازیەكان لە ساڵی 1937 دا دەست بكەن بە خەساندن و نەزۆك كردنی هەموو ئەو منداڵانەی لە ناوچەی رینلاندی دابوون.

هانس هاوك كە یەكێك بوو لەو 365 كەسەی كە لەڕێگەی نەشتەرگەرییەوە خەساندبوویان، باوكی سەربازێكی جەزائیریی و دایكیشی سپی پێستێكی ئەڵمانی بوو، لە ساڵی 1997 لە فیلمێكی بەڵگەنامەییدا بەناونیشانی  -قوربانیە فەرامۆشكراوەكانی هیتلەر-دا دەركەوت و ئەو بابەتەی وروژاند و چەند كەسی دیكەش پشت ڕاستیان كردەوە.

هانس هاوك لەو بەرنامەیەدا باسی لەوە كردووە داوی تەواو بوونی نەشتەرگەرییەكە بەڵگەنامەی خەساندن یان پێداوە تا لە ئەڵمانیادا ڕێگەی كاركردنی بدەن، لە هەمان كاتیشدا پەیمان نامەیەكیان لێوەگرتووە كە بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ ژنانی ئەڵمانی هاوسەرگیری نەكات و هیچ پەیوەندییەكی سێكسیشیان لەگەڵ ئەنجام نەدات، ئەو بە نیگەرانییەوە باسی لەو دۆخەكردووە وگوتویەتی زۆر سەخت و ناخۆش بووە چوون هەستی كردووە نیوە مرۆڤە!

توماس هۆڵتزهاوزر، یەكێكی دیكەیە لەو قوربانیانە و دەڵێت: هەندێكجار كە بیری لێدەكەمەوە نەمتوانیوە ببمە خاوەن منداڵ خۆشحاڵم، لانی كەم ئەوان هەستیان بەو كردووە من چەندە هەست بەشەرم دەكەم و بوونەتە ئازاری ویژدان بۆیان.

ئەڵبەتە دەبێت ئاماژە بەوەش بكرێت كە ژمارەیەكی كەم نەبێت لەو كەسانەی كە خەسێندراون تا لەژیاندا بوون باسیان لەو دۆخە نالەبارەی خۆیان كردووە، دكتۆر ئایتكن لەو بارەوە دەڵێت: چارەنووسی زۆرینەی ئەو خەسێندراوانە دیار نیە، هیچ هەوڵێك نەدراوە بۆ ئەوەی بزانرێت چییان بەسەر هاتووە، زۆرینەی ئەوانەی كە خەسێندران لەناو كەمپ و ئۆردوگا زۆرەملێكانی هیتلەردا بوون، هەربۆیە بەوەش وازیان لێنەهێناون و زۆر بە سەختی مامەڵەیان لەگەڵ كردوون، هەربۆیە دۆزینەوەی چارەنووسی ئەو كەسانە ئەستەمە.

ئاسانتە باس لەوە دەكات زۆرینەی ئەو كەسانە كێشەی (شوناس)یان هەبووە، لەبەر ئەوەی یەكێك لە دایك و باوكیان ئەڵمانی بووە خۆیان بە ئەڵمانی زانیوە، بەڵام لە سەرانسەری ئەڵمانیادا وەك هاوڵاتی خریان مامەڵەیان لەگەڵ نەكردوون و ئەوانیان قبوڵ نەكردووە، منداڵەكانیان كێشەی شوناسیان هەبوو، لایەك خۆیان بە ئەڵمانی دەزانی و لایەكی دیكەش نامۆ و بێگانە بوون.

بەڵام ئەوەی كە مێژوو سەلماندویەتی ئەوەیە هەموو ڕەشپێستەكان لە لایەن ئەڵمانیەكانەوە روبەڕووی ئەشكەنجەو ئازار بوونەتەوە، لەسەروبەندی دەسەڵاتی ئەڵمانەكاندا دیدگای ناشیرن و خراپیان لەبارەی ئەفەریقیەكانەوە هەبووە، كاتێكیش هیتلەر هاتە سەر دەسەڵات، بەشێویەكی ئاشكراو لەسەر شەقام و لەبەرچاوی خەڵكدا نەژاد ئەفەریقیەكان ئازارو ئەشكەنجە دەدران و سزای دەرونییان دەدان، خوێندنیان لێ قەدەغەكراو هەندێك ئیشیشیان پێنەدەدرا، بەشێوەیەكی گشتی هیچ مافێكی هاوڵاتی بوونیان نەبوو. ئەڵبەتە ئەم دۆخە هەروا بە ئاسانی و سادەیی بەڕێوەنەچووە، ڕوبەڕووبونەوەو وەستانەوە هەبووە لەبەرامبەر ئەم جۆرە سیاسەتەدا، لەوانەش (هیلاریوس گیلگز)ە كە نەژادی دوانەیی هەبوو ، ئەو بە یەكێك لەو كۆمۆنیستانە دەهاتە ئەژمار ك ملی بە سیاسەتی نازیەكان نەدەداو بەردەوام لە كارو چالاكیدا بوو هەربۆیە بە كەسێكی (ئاشووب- ئاژاوەچی)ناوی دەركردبوو. بەڵام لە ساڵی 1933 لەلایەن دەستێكی نەناسراوەو فڕێندراو پاشان بە كوژراوی تەرمەكەی دۆزرایەوە.

بە هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دووەم 1939 بارودۆخی ئەفەریقی نەژادەكان بەرەو خراپتر ڕۆشت، ئەوانەی كە بچوكترین پەیوەندییان لەگەڵ سپی پێستەكان هەبوایە، یان دەخەسێنران، یان زیندانی دەكران و ئەوانەشی مەترسییان هەبوایە دەكوژران.

خۆ ونكردن:
تیۆدۆر ونیا مایكڵ، لە ساڵی 1925 لە باوكێكی كامیرۆنی و دایكێكی ئەڵمانی لەدایك بووە، ئەو لەناو ئەو هەموو ترس و دڵەڕاوكێیەدا لەدایك و گەورەبووە، ئەو لە ساڵی 2017 دا لە دیكۆمێنتارییەكی (دوێچە وڵە)دا بەشداریی كردووە بەناوی (ئەڵمانیای ڕەش- یان –ئەفرۆئەڵمانی)، ئەو باسی لەوە كردوو كە براوەتە پێشانگای ڕەش پێستەكان كە ئەڵمانەكان – باخچەی ئاژەڵان-یان لە مرۆڤە ڕەش پێستەكان دروستكردبوو، لەو پێشانگایەدا مرۆڤە ڕەش پێستەكانیان وەك ئاژەڵ نمایش دەكرد و پارەیان لەسەر وەردەگرتن.

تیۆدۆر گوتویەتی: تەنورەمان لەبەردا بوو تەپڵمان بەدەستەوە بوو، گۆرانیمان دەگوت و سەمامان دەكرد، بەڵام ئامانج و مەبەستی سەرەكی ئەوەبوو، نیشانی بدەن ئەو مرۆڤانەی لەوێن وانیشان بدرێن كە بیانین و لە هەمان كاتیشدا بە منداڵەكانیان بڵێن ئەوانەی لەوێن ڕەگەزیان جیاوازەو لەڕاستیشدا نمایشگایەكی گەورەو پڕداهات بوو بۆ نازیەكان.

كاتێك نازیەكان دەسەڵاتی تەواوەتییان بەدەستەوە گرت، ئەو تەمەنی بەرەو پێگەیشتن دەچوو، هەربۆیە بیری لەوە كردەوە خۆی بشارێتەوە، ئەو باس لەوە دەكات: بەهۆی پێست و ڕوخسامەوە نەمدەتوانی بەتەواوی خۆم بشارمەوە، بەڵام هەر هەوڵمدا، خۆمم لە هەموو ژنێكی سپی پێست دەبواردو نەمدەهێشت هیچ پەیوەندییەك لە نێوانماندا دروست ببێت، ئەو كارەش من دەمویست بیكەم چارەنوسی خراپ چاوەڕێی دەكرد، بگیرامایە دەخەسێندرام لەبەر ئەوەی هۆكار دەبووم بۆ ئالوودەكردن و لە خشتەبردنی ژنانی سپی پێست!

ساڵی 1942 (هاینریش هیملر) كە بەیەكێك لە ئەندازیارانی هۆڵۆكۆست دێتە ئەژمار داوای ئەوەی كرد كە سەرژمێریی تەواوی ڕەش پێستەكانی ئەو سەردەمەی كرد، چوون ئەو كارە دەبووە ڕێگەیەكی ئاسان تا كۆمەڵكوژ بكرێن و بەیەكجاریی لەناو ببرێن، بەڵام ئەو پرۆژەیە نەچووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش تەنها دەرخەری نیەت و خواستی پشتی پەردەی نازیەكان بووە بەرامبەر ڕەشپێست وئەفەریقی نەژادەكان.

 بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان 24 كەس لە ئۆردوگا زۆرەملێكانی هیتلەرەوە خۆیان دەربازكردووە، ئەوان چیرۆكی سەیرو سەمەرەیان گێڕاوەتەوە، ئیلیزابیت مورتن، كە دایك و باوكی سەرقاڵی بەڕێوەبردنی گروپێكی سەرگەرمی بوون بۆ ئەفەریقیەكان لەبارەی قوربانیە لەبیركراوەكانی هیتلەرەوە دەڵێت: كەسانێك هەبوون هەرلەخۆیانەوە دیار نەدەمان، كەسیش نەیدەزانی چییان لێهات و چارەنوسیان بەكوێ گەشتوە، بەڵام ئەوەی كە هەمووان دەیانزانی ئەو ڕۆشتنە ڕۆشتن ، ئیتر نەگەڕانەوە.

ئاسانتەی دەرهێنەر لە ڕێگەی ئەو فیلمەی كە ئامادەی كردووە دیەوێت تیشكێك بخاتە سەر ئەو ئەفەریقیانەی بەشداری دروستكردنی مێژووی ئەوروپا بوون بەڵام ئێستە پشتگوێ خراون و فەرامۆش كراون و لەبارەی ئەو كەسانەی لەسەردەمی هیتلەردا سزای گەورەیان خواردووە خەڵك شارەزایی ئەوتۆی نیە، بۆیە دەخوازێت لەڕێگەی ئەو فیلمەوە توانیبێتی گۆشەیەك لە نەهامەتی ڕەشپێستەكانی نیشان دابێت.