02:57 - 24/08/2019
دوژمنێك لەسەرسفرەی هەموو ماڵێ
خوێ ئەو پێویستییە ڕۆژانەیەیە كە كابان و چێشتلێنەرەكان بە كەرەستەی سەرەكی نێو خۆراك و ئامادەكردنی ژمەكانی دەزانن، ئەگەر ئەو پێكهاتەیە نەبێت تاڕادیەكی زۆر خواردنەكان بێ تام دەبن، تا دەگاتە ئەو ئاستەی كە بەشێكی زۆریان هەر ناخورێن، دۆزینەوەی خوێ مێژوویەكی دێرینی هەیە و مرۆڤ لە دێر زەمانەوە ئاشنای ئەو پێكهاتەیە بووە، خوێ لەكۆنەوە بووەتە جێگەی بایەخی شارستانیەتەكان و بۆچوونی جیاوازیات لەبارەوە دەربڕیوە، كەچی لە ئێستادا بەها ئابوورییەكەی وەك پێویست نییە، رۆژانێك مامەڵەی سەیری پێوەكراوە بە جۆرێك هاوتا بووە لەگەڵ بەشێك لە كانزا گران وپڕبەهاكان.
خوێ بۆ بوونەوەرە زیندووەكان زۆر پێویستە لەوانەش مرۆڤ، هەروەها بابەتی سەرەتاییە لە زۆربەی پیشەسازییە كیمیاوی و خۆراكی و دەرمانییەكاندا، خوێ لە زۆربەی پیشەسازییەكاندا بەكاردێت ، گرنگترینیان لە پیشەسازیی كاربۆناتی سۆدیۆم، سۆدا، كلۆر و كەرەستەی بۆیاخ و پیستەخۆشكردن و هەڵكۆڵیندا ڕۆڵی سەرەكیی هەیە. لە هەمان كاتدا ئێستا بووەتە یەكێك لەو دوژمنە سەرەكیانە كە ئەگەر بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵ نەكرێت كارەساتی گەورە دەخوڵقێنێت.
مرۆڤ هەر لە كۆنەوە بایەخی خوێی زانیوە، دەگوترێت مرۆڤی نیاندەرتاڵ كاتێك لەكەناری دەریادا گۆشتی بەكاڵی خواردووەو پارچەیەكی لێكەوتۆتە خواررەوە و پاشان هەڵیگرتەوەتەوە، هەستی كردووە تامی خۆشترە، بۆیە هەركات گۆشتی خورادبێت لە كەناری دەریاكانی تلاندووەو بەو شێویەیە تام و چێژی خواردنی زیاتر كردووەو ئەوەش بەیەكەم دۆزینەوەو كەشفكردنی ئەو مادە سپی ڕەنگە دادەنرێت.
كۆنترین كتێبێك كەلەسەر خوێ نوسرابێت و بایەخ و گرنگیەكەی خستبێتەڕوو مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 2250 ساڵ پێش زایین، لەو كتێبەدا چەندین ئەفسانە لەبارەی خوێ وە گوزرازوتەوە، هەروەها باسی كاریگەریەكانیشی كراوە لە دروستكردن و تیكدانی پەیوەندی شارستانیەكان، تەنانەت باسی لەوەش كردووە یۆنانیەكان بەندەكانی بە خوێ گۆڕیوەتەوەو ئازادیان كردوون. و تەنانەت لە ئەدەبیات و سروتە ئاینیەكانیشیاندا بە ئەندازەی (خۆر) ستایشی (خوێ)شیان كردووە.
ڕۆمانییەكان، بۆ یەكەمجار خوێیان دۆزیوەتەوە وەك خواردنێكی شاهانە ناویانبردووە، هەر بۆیە وەك خواردنێكی تایبەت فرۆشراوە و هاوڵاتیان لەو دەمەدا، بە مشتی بچووك بچووك كڕیویانە و خوێیان بۆ كراوەتە سەر پەلكی گەڵاكان و بە بێ هیچ پێخورێك خواردوویانە.- لە سەدەی شەشەمدا، بازرگانان مامەڵەیەكی بێ وێنەیان بە خوێ وە كردووە و بە جۆرێك بەهای هەبووە، كە خوێ بەرامبەر ئاڵتون بووە. لە نێو زۆرێك لە هۆزە ئەفریقییەكاندا خوێ وەك دراو بەكار هاتووە، بەشێك لە نەوەكانیش بە تایبەت لە حەبەشە پارچەی جۆراوجۆری خوێیان وەك میراتێكی گەورە لە باوانەوە بۆ جێ ماوە. خوێ لای ژاپۆنییەكان ، وەك هێزی بەرگریكار سەیر كراوە و لای ئەوان خوێ دەتوانێت هێزە شەڕانگێزەكان ڕاو بنێ هەر بۆیە ، لە كۆندا ژاپۆنییەكان لە نمایش و كۆڕ و كۆبوونەوە گەورەكانیاندا خوێیان ڕشتووە بۆ ئەوەی زیان بە كاراكتەرەكانیان نەگات.
بەكارهێنانی خوێ لە كۆندا:
هەزاران ساڵ بەر لەئێستا خوێ لەلایەن گریك و رۆمان و جوولەكەكانەوە لە سرووتی ئایینیدا بەكار هێنراوەو بە شتێكی پیرۆز سەیركراوە، فیرعەونییەكان لە میسر بۆ پاراستنی مۆمیاكانیان لەناو زیخە خوێیەكانی دەریا بەر لە 3000 ساڵ پێش زایین بەكاریان هێناوە. لەوڵاتی چین، پەپكی خوێیان وەك دراو لەجیاتی پارەی ئێستای فەرمی بەكارهێناوە، مووچەو كرێیان بە پەپكی خوێ وەك دراوی كانزایی خەرج كردووە. خوێ بە زێڕ دەگۆڕدرایەوە، خوێ لە رابردوودا لە زێڕ گرانتر بووە، نرخی یەك ئۆقیە خوێ لە نرخی ئۆقیەیەك زێڕ گرانتر بووە.
سەپاندنی باجی خوێ لە زۆربەی وڵاتانی بەرهەمهێن لەوانەش باجی خوێ لە فەرەنسا، باجی خوێ یەكێك بووە لە هۆكارە سەرەكییەكانی هەڵگیرساندنی شۆڕش. بە جۆرێك بەر لە شۆڕشی پیشەسازی خوێ بە زێڕی سپی ناسێنراوە.
خوێ و پیشەسازیی:
لە داوی هەڵگیرسانی شۆڕشی پیشەسازیی فەرەنسا و هاتنە پێشەوەی كارگەگان، هێندەی دیكە ڕۆڵی خوێی بەرجەستەكرد، بە جۆرێك، كە خوێ راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لە پیشەسازیی جۆراوجۆر بەكارهات .
1- لە پیشەسازیی خاوێنكردنەوەدا وەك سابون و كلۆر بۆ پاككردنەوەی ئاو و لە هەندێ بەرهەمە كیمیاوییەكان و بۆ هەڵگرتن وپاراستنی گۆشت.
2-سۆدا ، پاڵاوتنی زەیت.
3-پیشەسازیی كاغەز.
4-شووشە، گۆزەكاریی.
5- پیستەخۆشكردن.
6- رستن و چنین و خۆشەكردنی پێستە.
مرۆڤ دەوتوانێت لە دوو سەرچاوەوە خوێ دابین بكات، ئەوانیش:
1-نیشتتن بە رێگا ئاسییەكانی تا ئاستی ڕەقبوون و بەبەردبوون، ئەمەش تواناوەی خوێواو كە بریتییە لە شیبوونەوەی ئاوی دەریا و دەریاچەكان و ئاوی ژێرزەوی و - كانیاوەكان( وەك خوێدانی خولیین لە ناحیەی سەنگاوو یەكێكی دیكە لە گوندی پیران).
2-بیری سرووشتی و دەستكرد، گرنگترین سەرچاوەكانیش كە زۆر باون ئاوی دەریاو ئۆقیانووسەكانە، خوێی سرووشتی هاوشانی گەچ و ئەنهدریت و كلۆریدات دەردەكەوێت. زۆربەی كانەكانی دەرهێنانی خوێ لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەستن بە مێژووی پەیدابوون وپەرەسەندن و لەناوچوونی(دەریای تەیسیس)كە مێژووی سەرهەڵدانی بۆ نزیكەی 210 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە.
جۆرەكانی خوێ:
بە پێی توێژینەوە زانستیەكان، خوێ نزیكەی 97.51 %كلۆریدی سۆدیۆمی تێدایە ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە مەگنیسیۆم وكالسیۆم و پۆتاسیۆم فلۆرید و بڕوم. لە ڕووی پێكهاتەوە دوو جۆری سەرەكیی خوێ هەیە:
1-(بەردەخوێ )كە لە چینەكانی توێكڵی زەویدا هەیە. بە پێی ڕاپۆرتە پزیشكیەكان ئەم جۆرە گرنگترو باشتر و گرانترە لە خوێی دەریا لە رووی ئابووری و خۆراك و پزیشكییەوە. بەردەخوێ رێژەیەكی زۆر كەمی مەگنیسیۆمی تێدایە، پاكیی بەردەخوێ نزیكەی 99.8 %-ە و لە خوێی سۆدیۆم پێكدرێت.
2-خوێی ئاوی دەریاكان، بەڵام خوێی دەریا رێژەیەكی بەرزی مەگنیسیۆمی تێدایە كە لە كاتی تامكردندا تاڵە، و خەڵك وەك پێویست بۆ خواردن بەكاری ناهێنن ، مەگەر خاوێن بكرێتەوەو لە ڕێگەی كارگە تایبەتیەكانەوەو بەتێكەڵكردنی مادەكانی دیكە بەكارهێنانی ئاسایی بكەنەوە.
3-لە ڕووی ڕەنگیشەوە بەشێك لە خوێكان ڕەنگیان سپی تەواوەو بەشێكی تریشیان سپیەكەیان تەڵخەو نزیكە لە بۆرەوە، كە پێدەچێت وەك پێویست خاوێن نەكرابێتەوە.
شوێنی جوگرافی خوێ:
شارەزایان باس لە چەند شوێنی گرنگ دەكەن لە جیهان و عێراق و كوردستاندا كەبە ڕێژەی بەرچاو خوێییان تێدایە ئەویش بەم شێوەیە: خوێ لە زۆربەی دەریاو ئۆقیانووسەكاندا هەیە، بە پێی توێژینەوەكانیان هەر لیترێكی ئاوی دەریاو زەریاكان نزیكەی 350 گرام خوێی تێدایە، خوێ بە چڕیی لە دەریا داخراوەكاندا دەردەكەوێت وەك، دەریای ورمێ 170 گرام لەهەر لیترێك ئاودا و لە دەریای مردوو 370 گرام لە هەر لیترێكدا، هەروەهاخوێی پۆلیفیا بە گەورەترین ڕووبەریی خوێی جیهان دادەنرێت، رووبەڕەكەی 4000 كیلۆمەتر دووجایە، كە وەك ئاوێنە دەردەكەوێت و نیوەی یەدەگی جیهانی لە ماددەی كالیسیۆمی تێدایە. ئەو خوێیەی كە لە دەریاكاندا هەیە هەموو كیشوەرەكانی جیهان دادەپۆشێت و ئەستووریی خوێی دەریا بە نزیكەی 500 پێیە، كە بە نزیكەی 143 مەترمەزەندە دەكرێت لەسەر وشكایی، جێی باسە شوێنەواری چەندین دەریاچەی كۆنی خوێ دیارە كە وشك بوونەتەوەو ئێستە بەكارنایەن شوێنەواریی چینە خوێیەكانیان بەسەرەوە دیارە، هەروەها شوێنەواری هەندێ حەوزی ئاوی سوێر لە پاشماوەكانی دەریای تەیسیس كە لە سەردەمی مایۆسییەكان نیشتووە. لەئێستادا لە بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهانی و عەرەبی خوێ بەرهەم دەهێنرێت، بەشێكی زۆری كارگەی بەرهەمهێنانەكان میللین و كەرتی تایبەت سەرپەرشتی دەكات و بەشێكی دیكەش لە لایەن حكومەتەكانەوە سەرپەرشتی دەكرێن.
كانەكانی خوێ لە چینەكانی سەردەمی مایۆسییەكان لە وڵاتە عەرەبیەكانیش دۆزراوەتەوە، كانی خوێ لە (تەركەس) لە سووریا، نیشتەنییە تازەكان لە خوارووی عێراق زۆرن بەتایبەتی كانەخوێی فاو و سەماوە كە رووبەرەكەی 20 كیلۆمەتر دووجایە، 10 چین خوێ لەخۆ دەگرێت و ئەستوورییەكەی 5- 7 مەترە، كانە خوێیەكانی دەشتاییەكانی نێوان كەربەلاو نەجەف كە كۆگایەكی ئاوی سوێری ژێرزەویی لەخۆدەگرێت، قووڵایی بیرەكانی ئاوی سوێر بە زیاتر لە 200 مەتر مەزەندە دەكرێت.
خوێ لە هەرێمی كوردستان:
خوێی سرووشتی لە هەندێ شوێنی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت، لەو شوێنانەش:
-1 خوێی سرووشتی لە خوێگەی خوێلین لە گوندی (خوێلە) ی بناری چیای (ئاش داغ)ی باشووری شارەدێی سەنگاو، ئەم خوێیە لەلایەن
كۆمپانیای بەڵێندەرایەتیی كەرتی تایبەت بە كرێی ساڵانە لەلایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانەوە بەرهەم دەهێنرێت، ئەم خوێیە لە رێی راكێشانی خوێواوەكە بەرهەم دێت لە بیرێكەوە كە قووڵاییەكەی 5 مەترە، چڕیی سوێرییەكەی 220 گرام دەبێت لەهەر لیترێكدا، ئەو خوێیە دەگوازرێتەوە بۆ 85 حەوزی قوڕین، رووبەری هەر حەوزێكیش 6 مەتر دووجایە. پاش وشكبوونەوە خوێی سروشتی پەیدا دەبێت.
دوای ئەوەی ئاوی حەوزەكان بە هۆی گەرمیی خۆرەوە دەبێتە هەڵم و خوێیەكەش لە بنەوەی حەوزەكاندا دەمێنێتەوە، توانای بەرهەمی ساڵانە نزیكەی 1000 تەنە، بەرهەمهێنانیش بۆ ماوەی 6 مانگە كە لە مانگی ئایارەوە دەست پێدەكات تاكو تشرینی یەكەم بەردەوام دەبێت، گەرمیی خۆریش تاكە سەرچاوەی بەهەڵمبوونی ئاوەكەیە لەناو حەوزەكانی خوێدا.
مه‌ترسیی خوێ:
ئەوەی كە لە پێشەوە باسمانكرد گرنگی و بایەخی خوێ بوو لە ڕوانگەی مێژوویی و مرۆییەكەیەوە، بەڵام دیارە ئەو مادەیەش لە زرەرو زیان بەدەر نیە، بەتایبەتی ئەگەر بەشێویەكی تەندوست بەكار نەهێنرێت و بەتایبەت تریش ئەو خوێیانەی بە فلتەری زانستی و شیكاریدا تێپەڕناكەن، زانایانی زانكۆی میونخ بۆ ته‌كنه‌لۆجیا، مه‌ترسییه‌كی كه‌ڵه‌كه‌بوونی خوێ له جه‌سته‌ی مرۆڤ ئاشكرا ده‌كه‌ن.
وێبسایتی "MedicalXpress"، بڵاویكردوەته‌وه، پسپۆران توێكاری و توێژینه‌وه‌یان له‌سه‌ر پێستی ئه‌و نه‌خۆشانه كردووه كه هه‌ستیاری درێژخانه‌یه‌نی پێست (Atopic Dermatitis)یان هه‌یه ده‌ركه‌وتووه، له‌و شوێنانه‌ی پێست كه هه‌وكردنی هه‌یه، رێژه‌ی خوێ و سۆدیۆم, 30 هێنده‌ی رێژه‌ی ئاسایی به‌رزتره كە لەڕێگەی خۆراكەوە چووەتە ناو جەستەوە.
توێژه‌ران ئه‌وه‌یان ده‌رخستووه، كلۆریدی سۆدیۆم "خوێی چێشت"، خانه‌كانی "Th2" والێده‌كات، رێژه‌یه‌كی یه‌كجار زۆر پرۆتینی ئینته‌رلۆكین 4 (IL4) و ئینته‌رلوكین (IL-13) به‌رهه‌مبهێنێت، ئه‌وه‌ش وا ده‌كات هه‌ستیاری پێستی درێژخایه‌ن، زۆر زیاتر بێت.
خانه‌كانی "Th2"، به ژماره‌یه‌ك خانه‌ی لاوه‌كی یارمه‌تیده‌ر "CD4+" داده‌نرێت له له‌شی مرۆڤ دا، هه‌ر كاتێك خانه وابه‌سته‌كان به ته‌نێكی دژبه‌ر ده‌كه‌ون، خانه‌كانی "В" لیمفاوی چالاك ده‌بن و ده‌گۆڕێن بۆ خانه‌ی "Th2"، ئینجا رێژه‌یه‌كی گه‌وره له ته‌نه دژبه‌ره‌كان و سیتۆكینات كه هۆكاری سه‌ره‌كی هه‌وكردنه، به‌رهه‌مده‌هێنرێت.
گومانی تێدا نیە هەبوونی ئێسکێکی تەندرووست ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێت بۆ هەبوونی لەشێکی تەندرووست، کەچی هێشتا زۆرێک لەتاکەکان گرنگی نادەن بەتەندرووستی ئێسکەکانیان بۆیە زۆر جارتووشی کێشەی تەندرووستی دەبنەوە، زۆر گرنگە گرنگی بدرێت بەخواردنەکانی وەک ماسی، شیر، ڕۆنی کۆد کە رۆنی جگەر ماسییە و لەو شتانەش دوور بكەوینەوە كە دەبێتە هۆی تێكچوونی باری تەندروستیمان، یەكێك لەوانە خواردنی لەڕادەبەدەری خوێیە، لەڕووی زانستییەوە کالیسۆم کانزایەکی سەرەکی وگرنگە بۆ ئێسکەکان خواردنی خوێ دەبێتە هۆی لەناوبردنی کالسیۆم لە لەشدا. خواردنەکانی وەک نان، چبس، پەنیر ڕێژەیەکی زۆر خوێیان تێدایە بۆیە دەبێت مرۆڤ خۆی بەدوور بگرێت لەم خۆاردنی ئەم خۆراکانە.
یەكێكی دیكە لە مەترسیەكانی خوێ، بەرزبونەوەی پەستانی خوێنە كە بریتییە لەڕێژەی بەرزی پەستانی خوێن لە رێژەی ئاسایی خۆی لەناو دەمارەكانی خوێندا ئەمەش بە ئامێری پەستانی خوێن دەپێورێت، یەكێك لە هۆكارەكان زۆر بەكارهێنانی خوێیە. بە پێی توێژینەوەكان خوێ بەیەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی بەرزبونەوەی فشاری خوێن دادەنرێت، بۆیە دەبێت بە هەموو شێویەك لێیان دوور بكەوینەوە، كە ئێستا پەستانی خوێن بووە بەیەكێك لە نەخۆشییە باوەكانی سەردەم.
كێشەی خوێ:
بە پێی توێژینەوەكان خوێ كاریگەریی گەورەی هەیە بۆ تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەرەكان وەك لە پێشەوەش باسكرا، تویژینەوە زانستیەكان تێكڕایی ساڵانەی بەكاربردنی خوێ لەلایەن مرۆڤەوە بۆ یەك كەسی ئاسایی بەنزیكەی 3 كیلۆگرام دەخەمڵێنن، بۆیە ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی كوردستان بە 5 ملیۆن كەس بخەمڵێنین ئەوا ساڵانە پێویستییمان بە 15 هەزار تەن خوێ هەیە، جگە لەو بوارانەی كە خوێ وەك پیشەسازیی تیایاندا بەكاردێت، كەچی توانای بەرهەمهێنانی ساڵانەی خوێ لە كوردستان لە 1100 تەن تێپەڕناكات. كەواتە هەرێمی كوردستان بەناچاری پەنا بۆ دراوسێكانی و بازرگانەكان دەبات ئەو پێداویستیەی رۆژانەی هاوڵاتیان پڕبكاتەوەو ئەوەش كەلێنێكی گەورە بۆ هەرێمی كوردستان دروست دەكات، خۆ ئەگەر سەرچاوەی خوێی هاوردەكراو نەزانرێت، یان لە ڕێگەی كوالیتی كۆنترۆڵەوە وردەكاریی تێدا نەكرێت دوور نیە خوێی هاوردە كارەساتی گەورە دروست بكات.
بۆ بینینی یەكێك لەو كانە خوێیانەی كە كەرتی تایبەت خوێی لێوەبەرهەم دەهێنن كلیك لێرە بكە: