10:19 - 15/08/2019

پڵیتەی جەنگی جیهانی یەكەم چۆن ئاگری گرت؟‌

پەیسەر

لە نێو ژووی پۆرترێتە نەتەوەییەكانی لەندەندا، وێنەی گەورە بەرپرس و پادشاو ناودارەكان بە پێوەو بەو پەڕی سەربەرزییەوە دانراون، لەوانەش: جۆرجی پێنجەم، كە لەناو ئیمبراتۆریەتی  بەریتانیدا پێگەی یەكەمی هەیە، دوای ئەویش ئیمبراتۆری ئەڵمانی –فرانز جۆزێفی یەكەم-دێت، دواتر ئیمبراتۆری نەمساو مەجەڕ و وەلی عەهدی نەمساو مەجەڕ، پاشان قەیسەری روس نیكۆڵاسی دووەم، هەموویان لەناو جلوبەرگی سوڵتانی و پاشایەتیدا دەبریسكێنەوە و چوارچێوەی سەرجەم پۆرترێتەكانیش زێڕپۆشكراون. 

كەچی لەبەرامبەر ئەو وێنە گەورەو پڕلە شان و شەوكەتانەدا وێنەی كوڕە هەرزەكارێكی ڕیوەڵە بە بچووكی و بەڕەش  سپی دانراوە. ئەو ناوی –جافریلوبرینسیپ-ە كە بە شێوەیەك لە شێوەكان ڕۆڵی هەیە لە كەوتن و كۆتایی هاتنی ئەو دەسەڵاتدارە گەورانەدا كە لەبەرامبەریەوە ڕاوەستاون، لە سەرو بەندی جەنگی جیهانی یەكەمدا - جافریلو- ڕۆڵی ئەو –پڵیتە-یەی دەبینی كە بووە هۆی هەڵگیرسانی جەنگەكە. كەبەهۆیەوە چەندین پادشاو ئیمبراتۆر و دەسەڵاتدار كۆتاییان پێهات، لەوانەش ئیمبراتۆریەتی نەمساو مەجەڕ،قەیسەری رووسیا و ئەڵمانیا، ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، لەگەڵ كەوتنی ئەمانەش دا لاوازی زۆر بەسەر پادشای بەریتانیشدا هات و دوای ئەو ڕوداوانەش بە هیچ شێوەیەك نەهاتەوە سەر خۆی..

پرسیار ئەوەیە كوڕە هەرزەكارێكی تەمەن 20 ساڵ چۆن توانی ئاگری جەنگی جیهانی یەكەم هەڵبگیرسێنێت، كە ببێتە هۆی ڕوخانی ئیمبراتۆرە گەوەركانی جیهان و نەخشەی سەرجەم وڵاتانی دونیا بگۆڕێت؟

كوڕی پۆستەچییەك دەكەوێتە ناو ڕێكخراوێكەوە:
جافریلوبرنسیپ لە هاوینی 1894 لەدایك بووە چوارەم كوڕی پیاویك بووە كاری گەیاندنی پۆستە بووە، بە بێ ئەو هەشت كوڕی دیكەی هەبووە خەڵكی وڵاتی بۆسنەن و لەناو منداڵەكانی ئەو پیاوەدا شەشیان هەر بە منداڵی مردوون، جگە لەوەش ڕەوشی تەندروستی (جافریلوبرنسیپ) باش نەبوو لە قەراخی مردن گەڕاوەتەوە.

جافریلوبرنسیپ لە سەرایڤۆ چووە قوتابخانەو تا تەواوكردنی ئامادەیی لەوێ مایەوە، پاشان لە بەهاری 1912 دا چووە -بەلەگراد- و درێژەی بە خوێندن داوە، لەو قۆناغەوە هەستی نەتەوەیی بۆ ڕەگەزی خۆی –سرب- كاتێكیش كە لە سربیا بوو پەیوەندیكردووە بە ڕێكخراوێكەوە كە پێیگوتراوە –دەستی ڕەش- و بە نهێنی كارەكانیان كردووە. دەستی ڕەش ڕێكخراوێكی نهێنی سربی بوو كاری بۆ بیری نەتەوایەتی سربیەكان دەكرد، ئەجێندای سەرەكی ئەو ڕێكخراوەش سەرنگونكردنی رژێمی دەسەڵاتداری نەمساویەكان بوو كە لە ناوچەی –بەلقان- فەرمانڕەواییان دەكرد، لە هەما كاتدا كاریان بۆ یەكخستنی بۆسنەو هەرسك و صربیا دەكرد تا لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆی فیدراڵیدا كارەكانیان بكەن. هەر بۆیە ناوبراو بووە ئەندامێكی كاراو چالاكی ئەو ڕێكخراوەو بووە بانگخوازیكی بەرجەستەی ئەو ئەجێندایە.

هەرچەندە برنسیب لەناو ئەكادیمیا حیزبیەكەی دەستی ڕەشدا كاری دەكرد، بەڵام لایەنە تەندروستیەكەی ڕێگربوو لەوەی ببێتە ئەندامێكی فیعلی و چالاك. بەڵام دوای دوو ساڵ ئەو ڕێكخراوە بە هاوكاریی دوو كەسی دیكە ناوبراویان ڕاسپارد بۆ ئەوەی هەستن بە تیرۆركردنی ئەرشیدۆق فرانز فریناند.

رێكخراو یەكەم هەنگاوی كرداریی هاویشت، پلانەكەیان بۆ ئەوە بوو یەكێك لە ئەندامانی خێزانی ئیمبراتۆر بكوژن، یان ئەگەر نەكرا ئەندامێكی باڵای حكومەت، دراگوتین دیمیتربیڤیتیچ- سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی سوپای صربیا كە لە هەمان كاتدا سەرۆكی ڕێكخراوی دەستی ڕەشیش بوو، سێ كەس ڕاسپارد بۆ ئەو كارە و یەكێكیانی كردە سەرۆكیان، بۆ ئەوەی كاتێك فرانزفردیناندی سەرۆكی نەمساو مەجەڕ لە مانگی حوزەیرانی 1914 سەردانی سەرایڤۆی كرد تیرۆری بكەن.

كوشتنێك بووە هەڵگیرسانی پریشكی ئاگری شەڕ:
فەرمانڕەوای سەبازیی بۆسنە –جەنراڵ ئۆسكار بوتیوریك- بانگهێشتی ئەرشیدۆق فرانز فردیناندی كرد بۆ ئەوەی سوپاكەی لە سەرایڤۆ بەسەر بكاتەوە، ئەویش بانگهێشتەكەی قبوڵكردو بە فەرمی سەردانی سەرایڤۆی كرد، ئەو بێئاگابوو لەوەی لەو سەردانەدا خوێنی دەڕژێت و كۆتایی بە ژیانی دێت، رۆژی یەك شەممە 28 حوزەیران 1914 سەردانەكەی بە هاوڕێیەتی هاوسەرەكەی- دوقە هۆهەنبرگ- دەستپێكرد.

برینسیپ و هاوڕێكانی هەریەك لە –نیدجیلكۆ كابرینوفیچ و تریفكۆ گرابیز- چاوەڕێی گەیشتنی كاروانی سەرۆك بوون، بە پێی ئەو ڕینماییانەی پێیان درابوو دوای كوشتنی ئیمبراتۆر دەبێت خۆشیان بكوژن، لەبەر ئەوەیی –دیمیتریچیڤ- نەیدەویست دوای ئەو ڕوداوە هیچ یەكێك لە ئەنجامدەرانی بمێنن، ئەوەش بۆ ئەوەی كەس نەزانێـت كێ لە پشتی ئەو ڕوداوەوەیە. بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیە هەریەكەیان لە شوشەیەكدا بڕێك مادەی سیانید و بۆمبی دەستی پێدابوون، ئەوەی شایانی باسە ئەو سێ كەسەی كە دەستنیشانكرابوون بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە هەرسێكیان نەخۆشی –سیل-یان هەبوو، ئومێدێكی ئەوتۆیان بە ژیان نەمابوو.

لەگەڵ ئەوەشدا بەمەبەستی خۆپاراستن لە كوشتن ئیمبراتۆری نەمساو مەجەڕ پێشترسەرۆك وەزیران هۆشداری تەواوی دابوو بە –رێكخراوی دەستی ڕەش- بەنیازی كارێكی لەو شێوەیەنەبن، هەندێك هاوسۆزی خۆی بۆ ئامانجەكانی ئەو ڕێكخراوە دربڕیبوو، چوون لەكاتی تیرۆركردنی ئەودا مەترسی هەڵگیرسانی شەڕ لە نەمساو مەجەڕ دەكرا. بۆیە فەرمانی دەستگیركردنی پێش وەختەی بۆ ئەو سێ كەسە دەركرد تا ڕێگری لەوە بكات بچنە دەرەوەی وڵات، بەڵام فەرمانەكەی جێبەجێنەكرا.

هەركە ئەو سێ كەسە گەشتنە بۆسنەو هەرسك، ئەو سێ كەسە لەگەڵ شەش كەسی دیكە یەكیان گرت لە سەرایڤۆ، كاتێكیش ئەرشیدۆق فرانزفردیناند گەشتە سەرایڤۆ و جەنراڵ بوتیورگ لە سەر هێڵی شەمەندەفەرلە پێشوازیدا بوو، بۆ ئەوەی لەوێوە پێكەوە بچنە ئەو هۆڵەی كە بۆ ئامادەكردبوو تا وتاری تێدا بخوێنێتەوەو دەست بەكارەكانی بكات، لە تەنیشت ئەو ڕێگەی كە بڕیاربوو ئیمبراتۆری پێدا تێپەڕبكات حەوت كەس لە ئەندامانی ڕێكخراوەكە ڕاوەستابوون، نیدجیلكۆ نارنجۆكێكی دەستی گرتە ئۆتۆمبێلەكەی ئیمبراتۆر، بەڵام شۆفێری ئۆتۆمبیلەكە توانی زیرەكانە لەو تەڵەیە دەربازی بكات و لە شوێنەكە دووربكەوێتەوە، بەڵام بۆمبە دەستەیەكە بەر پشتەوەی ئۆتۆمبیلەكە كەوت و پیایدا تەقییەوە، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ئۆتۆمبێلی دواتر وەربگەڕێت و دوو كەس لەسەرنشینەكانی بە سەختی بریندار ببن.

لەدوای ئەو كارە كابرینۆفیچ بە پێی ڕێنماییەكان ژەهرە سیانیدەكەی هەڵقوڕاندو خۆیدا بەدەم ڕووباری –میلجاكا-وە بەڵام سەیر لەوەدا بوو نەمرد، بۆیە دەستگیركرا، دوای پشكینین بۆیان دەركەوت كە پێدەچێت شوشەكە تەنها هەندێك ئاوی ئاسایی تێدابووە نەك سیانید.

ئیمبراتۆر لە هەوڵی یەكەم دەربازی بوو،  بەسەلامەتی گەشتە هۆڵی دیاریكراو، توانی بچێتە ناو ئەو ئاهەنگەوە كە بۆی ئامادەكرابوو، تا گوێبستی گەورە پیاوەكانی ئەو وڵاتە بێت، كاتێك بەرپرسی شار گوتاری دەدا ئیمبراتۆر دەنگ بەرزدەكاتەوەو لەناو ئاپۆرای ئەو خەڵكەدا دەڵێت : وتارەكەت چ سودێكی هەیە؟ من بەسەردان هاتوومەتە سەرایڤۆ، كەچی بۆمب بەڕومدا دەتەقێنن، بەڕاستی كارێكی ناشایستەو نەشیاوە.

دوای ئەوەی پێشوازی لێكرا، ئیمبراتۆر سوور بوو لەسەر ئەوەی بچێتە سەردانی بریندارەكانی ڕوداوەكە كە لە نەخۆشخانەی شارەكەدا چارەسەریان بۆ دەكرا، بۆیە جەنراڵ بوتیرویك بڕیاریدا لە ڕێگەیەكی دیكەوە كاروانی ئۆتۆمبێلەكانی بباتە لای نەخۆشخانەو بە هیچ شێوەیەك خۆی لەو شەقامە شڵۆقەی ناو بازاڕنەدات، بەڵام ئەم بڕیارە نەگەشتبوویە شۆفێرە تایبەتەكەی ئیمبراتۆر- فرانز ئۆربان- هەربۆیە بە ڕێگە ئاساییەكەدا ڕۆشت و هەمان ڕێگەی گرتە بەر.

كاتێك شۆفێرەكە چووە سەرشەقامە سەرەكییەكەی فرانز جۆزیف ، جەنراڵ بوتیورك كە هاوڕێیەتی ئەرشیدۆقی دەكردو زانی شۆفێرەكە ئەو شەقامە بەكارناهێنێت كە دیاریكراوە، داواە لە شۆفێرەكە دەكات هێواشی بكاتەوە تا لەو ڕیگەیە لابدەن و دەربچنە لایەكی دیكەوە، ئەویش ویستی بە گوێی بكات و لەشەقامە سەرەكیەكە بچێتە شەقامێكی لاوەكی، لەو كاتەدا بوو كە برنسیب ڕوبەڕووی بوویەوە لەسەر شەقامی فرانز جوزیف و تەنها چەند مەترێكی كەمی مابوو بەریەك بكەون، هەربۆیە ئیمبراتۆری كردە ئامانج و دوو فیشەكی دەمانچەی ئاڕاستەكرد، لە جۆری (راوننج 9 ملم 1910FN) دروستكراوی بەلجیكی ، دەمودەست ئیمبراتۆری نەمسا گیانی دەرچوو، چوون فیشەكێكیان بەر گەردنی كەوتبوو، فیشەكی دووەمیش بەر سكی هاوسەرەكەی كەوتبوو، دواتر برنسیب ڕایگەیاندبوو كە نەیویستوە فیشەكی دووەم بە دۆقەی هاوسەریەوە بنێت و ئاڕاستەی جەنراڵ ئۆسكاری كردووە، بەڵام ئیتر ئەوە قەدەر بووە كە ئەو كارەی كردووە، هەربۆیە دوو تەرم گەڕێنرانەوە وڵاتەكەیان.

جەنگ بووە هۆی كەوتنی دەسەڵاتدارە گەوەركان و تێكچوونی نەخشەی وڵاتان:

ئەم كارەی برنسیب بووە هۆی ئەوەی كە ئینبراتۆریەتی نەمسا جاڕی دوژمنایەتی خۆی بدات لە دژی صربیەكان و تاوانەكە بخاتە ئەستۆی ئەوان، ئیمبراتۆریەت بەتوندی صربیەكانی ئاگادار كرەوەو لەوەشدا ئەڵمانیەكان پشتیوانییان لێدەكردن، هەربۆیە یەك مانگ لەدوای ئەو ڕوداوە لە 28 تەمووزی 1914 دا جەنگیان لەدژی صربیا ڕاگەیاند، ئەو بڕیارەش زۆر قورس شكایەوەو بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕێكی جیهانی و چوار ساڵی رەبەقی خایاند.

بە پاڵپشتی ئەڵمانەكان نەمسا هێرشی كردە سەر صربیا، پاشان هاوپەیمانەكانی(هەریەك لە روسیاوفەرەنسا) تێوە گلان. لە ماوەی دوو هەفتەی یەكەمی شەڕەكەدا بەخێرایی ناوچەكانی كیشوەری ئەوروپای گرتەوە كە پێی دەگوترا كیشوەرە پیرەكە، دوای ئەوەش ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، دواتر بەریتانیا، ئیتالیاو وڵاتە یەكگرتوەكانیش هاتنە ناو شەڕەكەوە. بەمەش شەڕەكە بووە یەكێك لە شەڕە خۆێناویەكانی مرۆڤایەتی.

ئیمبراتۆریەتی نەمسا و مەجەڕ شەڕیان لە دژی روسەكان ڕاگەیاند، صربیاش لەدژی ئەڵمانەكان شەریان ڕاگەیاند، دوای ئەوەی بەریتانیا هێزەكانی لە فەرەنسا بڵاوەپێكرد مۆنتینیگرو شەری لە دژی ئەڵمانەكان هەڵگیرساند، بەریتانیاو فەرەنسا پێكەوە شەڕیان لەدژی نەمساو مەجەڕ هەڵگیرساند.

دوای سێ مانگ دەوڵەتی عوسمانی  بڕیاریدا بچێتە ناو شەڕەكەوە، بەم شێوەیە تا دەهات كارەكە ئاڵۆزتر دەبوو، شەڕەكە هەموو وڵاتانی دەگرتەوە، هەربۆیە ناوی لێنرا جەنگی جیهانی یەكەم، ئەو جەنگەی تەڕو وشكی پێكەوە سوتاندو دەستهاڕی ئەو شەڕەش هەمووانی پێكەوە هاڕیی. بووە هۆی گیانكێشانی ملیۆنەها مرۆڤ، ملیۆنەهامرۆڤی دیكەش بریندار و كەم ئەندام و وێرانكاریی گەورەشی بەدوای خۆیدا هێنا.

كارەكەی برنسیب هەر لەوەدا نەوەستا كە پڵیتەی ئەو شەڕەی ئاگر دابێت و بووبێتە هەڵگیرسانی شەڕێكی بێسەرو بەرە، بەڵكو بووە هۆی ئەوەی نەخشەی وڵاتەكانیش گۆڕانكاریی گەورەیان بەسەردا هات، لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم ئیمبراتۆریەتی عوسمانی و نەمسا و مەجەڕ و ڕوسیا كەوتن و دۆڕان، لەدوای ئەو ڕوداوە چیتر نەگوترا خۆر لەسەرمەملەكەتی عوسمانی ئاوا نابێت، بەڵكو سنورەكانی ئەوەندە بچووك بوویەوە كە بە ئاسانی خۆی لێ ئاوا ببێت.

جەنگ دۆڕانێكی گەورەی ئابووری بۆ ئەڵمانەكانیش تۆماركرد، بووە هۆی ئەوەی هیتلەر و دارو دەستەكەی بگەنە كورسی دەسەڵات و پاشان ببنە هۆكاری گەشانەوەی پشكۆی خامۆشبووی جەنگی یەكەم و جەنگی دووەمی جیهانیشی بەدوادا بێت، تیایدا بۆمبی ئەتۆمی تاقیبكرێتەوە، دەوڵەتی ئیسرائیل لەسەر زەوی عەرەبەكان بونیاد بنرێت، شەڕی ساردی نێوان روسیاو ئەمەریكای لێ بێتە ئاراوە. هەروەها ببێتە هۆكاری دروستبوونی شەڕی نێوان هەردوو كۆریاكەش لە نێوان 1950/1953 . دوای ئەوەش جەنگی خوێناوی ڤێتنام لە ساڵی 1955 تا 1975 و لەدوای ئەویش 1979 ڕژێمی شاهەنشاهی لە ئێران كۆتایی پێبێت و كۆماری ئیسلامی بێتە ئاراوە، هەروەها گەیشتنی هێزەكانی ئەمەریكا بۆ ئەفغانستان و ڕووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ سوپای ڕوسیا و لەسەر سنورەكانی ڕووس، پاشان دەركەوتنی ئوسامە بن لادن و ڕێكخراوی ئەلقاعیدەو دواجاریش سەرهەڵدانی شەڕی دژە تیرۆری ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی لە عێراق لە ساڵی 2003 بەدواوە.

مردنی برنسیب بەرلەوەی چیرۆكی قڵپكردنەوەی جیهان بگێڕێتەوە:
دوای ئەوە تەقە لە ئیمبراتۆرو ژنەكەی كرا، برنسیب لوولەی دەمانچەكەی ئاڕاستەی خۆی كردو هەوڵیدا تەقە لەخۆی بكات، بەڵام لە پەنایدا كەسێك دەستی گرت و نەیهێشت، بە پشتیوانی چەند پۆلیسێك توانییان دەستگیری بكەن، دوای دوەستگیركردنی رەوانەی بنكەی پۆلیس كرا.

لەمیانەی لێكۆڵینەوەدا هەشت كەس وەك خیانەتكار دەستنیشانكران، لە كوشتنی ئەرشیدۆق فرانز فردیناند، بۆیە سزای لە سێدارەدانیان بۆ دەستنیشان كرا، بەڵام بەپێی یاسای نەمسای ئەوكات ڕێگری لە سزای لەسێدارەدان كرابوو بۆ ئەو كەسانەی كە تەمەنیان لە خواری 20 ساڵیەوەیە، لە كاتی ئەنجامدانی تاوانەكەدا تەمەنی (جافریلوبرنسیب) تەنها 19 ساڵ بوو، هەربۆیە سزای لە سێدارەدان نەیگرتەوەو لەبری ئەوە 20 ساڵ زیندانییان بۆ بڕییەوە.

دوای ئەوەی لە سەرایڤۆ لە مانگی تشرینی دووەمی 1914 دا دادگایی كراو 20 ساڵ زیندانییان بۆ بڕییەوە، بە پێی یاساكانی ئەو سەردەمە دانانی 20 ساڵ زیندانی درێژترین ماوەی زیندانی بووەو بە توندترین سزا دەستنیشان كراوە كە بەسەر كەسێكدا بسەپێنرێت تەمەنی لە خوار 20 ساڵییەوە بێت.

بەڵام ئەو ماوەیەش لە زیندان نەمایەوەو دوای تەنها چوار ساڵ لە زیندان بە هۆی نەخۆشیی توندی (سیل)ەوە لە یەكێك لە نەخۆشخانەكانی سەرایڤۆ و نزیك لە زیندانەكەی  لە 28 نیسانی 1918 كۆچی دوایی كرد. ئەو بەرلەوەی تاوانەكە ئەنجام بدات و بشچێتە زیندانەوە ئێسكەكانی لاشەی توشی نەخۆشی سیل هاتبوو، سیل بەناو هەموو جەستەیدا بڵاوەی كردبوو، ئێسكەكانی خراپ وێران كردبوو، تەنانەت ئەوەندە لەڕو لاوازی كردبوو، نزیك بوو لەوەی گۆشتی پێوە نەمێنێت، تەنانەت بووە هۆی ئەوەی باڵێكی ببڕنەوە، هەربۆیە ئەو نەخۆشییە زاڵ بوو بەسەریدا و بووە هۆی مردنی، ئەو بەو هەموو ناساغیەوە كارێكی ئەنجامدا و نەیزانی هەموو جیهان سەراونگوون دەكات و سەراپای نەخشەی جیهان دەگۆڕیت.