03:27 - 07/08/2019
كورد لە جەنگی عێراق و ئێراندا چی بۆمایەوە؟
جەنگێك قوتابی لەناو پۆلی قوتابخانەكەی دەهێنایە دەرەوەو ڕەوانەی بەرەكانی جەنگی دەكرد، كاتێك دەگەڕایەوە لەبری قەڵەم و كتێب و جانتاكەی چەك و فیشەكی پێبوو، لەناو بازاڕەكاندا گەنجێك ڕەشبگیر دەكراو و ئێوارنێك تەرمەكەیان بەسەر ئۆتۆمبێلێكەوە دەهێنایەوە بەردەرگا، ژنێك لە چاوەڕوانی هاتنەوەی هاوسەرەكەیدا شەوڕۆژی دەخستە سەریەك و تا ئێستەش نەگەڕاوەتەوە، هەبوو لەناو ئاوی دەریادا كوژراو بوو بە خۆراكی ماسی، هەشبوو لەناو كێڵگەی میندا بەجێماو تا (ئێسك)ەكانیشی نەپورتوكا كەس نەیوێرا بچێت و بیهێنێتەوە..
چیرۆكەكانی جەنگ ئەوەندە زۆرن كۆتاییان نایەت، لە هەمووشی ناخۆشتر ئەوەیە لەناو جەنگدا شتێك نامێنێتەوە ناوی مرۆڤ و بەهاكانی بێت، شتێك نیە ناوی زەردەخەنەو خۆشیەكانی ژیان بێت، هەموو جێگەیەك تارمایی مردن و هەڕەشەكانی لەناوچوون وەكو سێبەر بە شوێنتەوەیە.
جەنگە هەشت ساڵیەكەی نێوان عێراق و ئێران 1980/1988 لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە جەنگی یەکەمی کەنداو ناسراوە، عێراقیش پێی دەگوت -قادسیەی سەدام- و ئێرانیش ناوی نابوو -شەڕی بەرگریی پیرۆز-. شەڕێك بوو لە دوای شەڕی ڤێتنام لە دژی ئەمەریكا لەسەدەی بیستەمدا بە دووەم درێژترین شەڕ تۆماركراوە.
ئەگەر دوور نەكەوینەوە بۆ ناكۆكیەكانی نێوان عێراق و ئێران لەسەرەتای ناكۆكیەكانی سەفەوی و عوسمانیەكاندا ئەوا لە مێژووی نزیكدا بەرلەوەی ئەو شەڕە دەستپێبکات عێراق و ئێران ناکۆکیی درێژخایەنیان ھەبوو لە سەر سنوورەکانی نێوانیان بە تایبەتی ئاوی شەتولعەرەب، ھۆکاری تەقینەوەشی لەوکاتەدا تۆمەتبارکردنی ئێران بوو لەلایەن عێراقەوە بە ھەوڵدان بۆ ھەناردەکرنی شۆڕشی ئیسلامی بۆ عێراق و وڵاتانی دیكە، کە تەنھا ساڵێك بوو ئەو شۆڕشە حوکمی تارانی گرتبووە دەست.
بەرپرسێكی باڵای عەرەبستانی سعودیە لە چاوپێكەوتنێكدا دەڵێت: هەموومان دەزانین کە سەددام بە مانای وشە فەرمانڕەوایەکی تاوانبار و خوێنڕێژ بوو، بەڵام ئەوە خومەینی بوو، کە لە وتارێکدا ڕایگەیاند، یەکەم جار عێراق ئازاد دەکات، دوای ئەوە ڕوو دەکاتە وڵاتانی کەنداو و بە زەبری هێز ڕزگاریان دەکات.
هۆكارەكانی جەنگەكە:
1-پێش لە جەنگەكە ناكۆكی كەسێتی لە نێوان سەدام حسین سەرۆك كۆماری عێراق و ئایەتوڵاخومەینی ڕابەری شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ئارادا هەبوو، كە هەندێك بۆ ئەوەی دەگەڕێننەوە كە سەدام حسین چەند مانگێك دەبوو لە جێگری سەرۆك كۆمارییەوەی ببوە سەرۆك كۆماری عێراق و لەناخی خۆشیدا دەیویست ڕۆڵی جەمال عەبدولناصری سەرۆكی پێشووتری میسر بگێڕێتەوە كە وەك باوكی رۆحی عەرەبەكان وابوو، ئەو بانگەشەی بۆ ئومەی عەرەبی دەكردو خۆی وانیشان دەدا كە خەمی هەموو وڵاتانی عەرەب وەك یەك دەخوات. سەدام حسین یش دەیویست خۆی بە براگەورەی هەموو وڵاتانی عەرەب دابنێت، بەڵام دوای چەند مانگێك لە سەرۆك كۆمارییەكەی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران ڕویدا و هێندەی پێینەچوو بە هۆی ئەو شەڕەوە ئەو خەونە لەبارچوو. لە كاتێكدا كە خومەینی لە وتارێكدا سەدام حسیەنی بە مەترسی لە سەر ناوچەكە دەزانی.
2-جیاوازی ئایدۆلۆژی و بیروڕیان لەسەر كۆمەلێك كێشەی وەك (سنوەركانیان كە پاشخانی مێژوویی هەبوو هەر لەو پێناوەشدا چەندین ڕێكەوتنیان واژۆكردبوو كە دیارترینیان ڕێكەوتنی 6/3/1975 ی جەزائیرە لە نێوان ئەو دوووڵاتەدا) دوای ئەوەش تێڕوانینیان بۆ ئیسلام دوو تێڕوانینی جیاوازبوو، سەدام دەیوست ئیسلام وەك كەلتوورێكی عەرەبی بۆ خۆی بەكاربهێنێت و خومەینیش دەیویست ڕابەرایەتی موسڵمانانی جیهان بەدەستەوە بگرێت. سەدام سونە مەزهەب و خومەینیش شێعە مەزهەب، بێگومان ناكۆكی نێوان ئەو دوو مەزهەبەش سەدان ساڵە درێژەی هەیەو تا ئێستەش بەردەوامەو كاریگەریی خۆی هەیە.
3-ئاڵۆزی ناوچەكە یەكێكی تر بوو لەو هۆكارانە كە سەدام لەوە دەترسا عێراقیش بگرێتەوە، لەوانەش كودەتاكەی كەنعان ئیڤرین لە توركیا، شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران سەرجەم وڵاتی گرتبوویەوەو جۆرێكی لە گۆڕانكاریی ڕیشەیی دروست كردبوو. ئەمانەش مەترسی گەورەیان لەسەر سنورەكان بۆ عێراق دروست دەكرد، بەتایبەتی ئێران كە خومەینی لە بیری ئەوەدا بوو ئەو شۆڕشە لە سنورەكانی خۆی بباتە دەرەوەو یەكەم وڵاتی دراوسێشی عێراق بوو، ئەو لەوە دەترسا كە دەست لەگەڵ شێعەكانی عێراق تێكەڵ بكات و بەڕەكەی لەبنپێ دەربهێنن. لە هەمان كاتیشدا لە رۆژئاوای عێراقیشەوە وڵاتی سوریا هەبوو كە پشتیوانی تەواوەتی لە ئێران و شۆڕشەكەی دەكرد و هاوپەیمانی تەواوەتی ئێران بوو بۆئەوەی فشاریش لە سەر ئەو وڵاتەش دروست بكات، هەربۆیە پێشبینی عێراق راست دەرچوو لە ساڵی 1982 یەكێك لە بۆرییە نەوتیەكانی عێراقی داخست كە لە سوریاوە تێپەڕیدەكرد. ناردنە دەرەوەی شۆڕش دروشمێكی دیاری شۆڕشی ئێران بوو كە لە هەمان كاتدا لەناو لوبنان و یەمەن و هەندێك وڵاتی دیكەی عەرەبیدا ڕەنگی دابوویەوە بەتایبەتی لیبیاكەی موعەمەر قەزافی، كە ئەویش خۆی بە جێگرەوەی جەمال عەبدولناصری لە مێشكدا هەبوو. هەرەوەها زۆرێك لە بزوتنەوەی ئیسلامیەكان چوونە ژێر ئەو كاریگەرییەو ئەمەش ئەوەندەی تر ترسی لای سەدام حسین دروستكرد هەربۆیە بیری لەوە كردەوە ڕایبگرێت.
4-وڵاتانی عەرەبی دنەی سەدام حسین و ڕژێمەكەیان دەدا تا ببێتە بەربەست لەبەردەم ئەو شۆڕشەدا، بەتایبەتی عەرەبستانی سعودیەو كوەیت، ئەوان بە هەموو جۆرێك هاوكاری سەدامیان دەكرد و سەدامیش وڵاتەكەی ناونابوو (دەرگای رۆژهەڵاتی وڵاتانی عەرەب) سەدام هەموو جارێك دەیگوت ئەگەر عێراق بكەوێت دەرگای رۆژهەڵاتی عەرەب دەشكێت.
5-هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم ڕێكەوتنەكانی نێوان –شای ئێران- و ئەمەریكاو ئیسرائل و ناوهێنانیان بە شەیتانی گەورە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە لە لایەن ئەمەریكاوە پشتیوانی لە عێراق بكرێت و ڕێگە بۆ ئەو شەڕە خۆشبكرێت. بارەگا فەرمی ئیسرائیلی دایە نوێنەری فەلەستینیەكان و بە ئەمەریكاشی دەگوت شەیتانی گەورەو دەیگوت دەبێت ئیسرائیل لەسەر لاپەڕەكانی رۆژگار بسڕینەوە.
6-هەردولا بە شێوەی كرداریی كاریان بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێكەوتن نامەی جەزائیری 6/3/1975 دەكرد، لەڕێگەی ئێرانەوە هانی هێزە كوردیەكانیان دەدا گەشە بكەن و بچنەوە ناو خاكی عێراق و چالاكی ئەنجام بدەن، لەلایەكی دیكەشەوە عێراقیش هێزەكانی موجاهیدینی خەلقی ئێرانی پڕچەك دەكرد و میدیای زەبەلاحی بۆ دادەمەزراندن و دەیناردنەوە بۆ ناو خاكی ئێران و لە هەمان كاتیشدا هێزە كوردیە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێرانیشی پرچەك دەكرد و لەڕێگەی ئەوانەوە چەندین كاری سەربازی دەكرا.
شەڕەكە چاوەڕێی تەقاندنی فیشەكێك بوو:
هەموو ئامادەكارییەكان بۆ هەڵگیرسانی شەڕەكە پێگەشتبوو، وەك دەگوترێت شەڕ گەشتوبووە بەردەرگای هەردولا، هەردوكیشیان ئامادەكارییە هەمە لایەنەكانیان خستبووە گەڕ، لەگەڵ یەكەم كڵپەی شەڕەكە، عێراق ئێرانی بەوە تاوانبار دەكرد كە لە 4 ی ئەیلولی 1980 دا هێرشی كردوەتە سەر ناوچەكانی خانەقین و مەندەلی، هەروەها عێراق هەوڵی تیرۆركردنی تاریق عەزیزی وەزیری دەرەوەی دایە پاڵ ئێرانیەكان لە ساڵی 1980 دا، هەبۆیە لە 17/9/1980 سەدام حسین بە فەرمی و یەكلایەنە ڕێكەوتنی جەزائیری1975 ی هەڵوەشاندەوە كە بە(ڕێكەوتنی دراوسێی چاك) ناسرابوو. یەكێك لە خاڵەكانی ئەو ڕێكەوتن نامەیەش لەسەر (شەتولعەرەب)و دورگەكانی (تونبی گەورە) و (تونبی بچووك)ە كە خاوەندارێتیەكەیان بدرێتە ئێران، لەبەرامبەر ئەوەدا ئێران پشت لە شۆڕشی كورد بكات و نەهێڵێت لە سنورەكانی باكووری عێراقەوە كێشەی بۆ دروست بكەن، هەربۆیە لەو ڕۆژەدا سەدام حسین بە ئاشكرا گوتی : شەتولعەرەب مافی وڵاتی عێراقە، ئەگەر لە قۆناغێكدا دانمان پێدا نابێت بدرێتە ئێران ئەوا لە ئەمڕۆوە ڕایدەگەیەنین كە خاكی عێراقە. ئەمەش بووە هۆی نیگەرانی ئێرانیەكان و ڕەتیان كردەوە كە شەتولعەرەب خاكی عێراق بێت.
لە دووكەڵەوە بۆ ئاگری شەڕ:
هەربۆیە دوو رۆژ دوای ئەو بڕیارەی سەدام حسین تۆپخانەكانی ئێران كەوتنە بۆردومانكردنی سنورەكانی عێراق لە شەتولعەرەب و سەرجەم دامەزراوە ئابوریەكانی كردە ئامانج. سێ رۆژ دوای ئەوە عێراق كەوتە پەلاماردانی زەمینی و لەبەرەی ناوەڕاستەوە (قەسری شیربن و مەهران و موسیان) و لەباشوریشەوە هێزە پیادەكانیان ڕوباری(كارون)یان تێپەڕاند و بەرەو ئابادان ملیاننا. جەنگەكان قوربانی گەورەیان لێدەكەوتەوەو تا دەهات ئاگری جەنگ زیاتر كڵپەی دەسەند تا لە 24 /10/1980 دا شاری خوڕەمشەهریان كۆنترۆڵكرد. كاتێك عێراق دەستی بەسەر ناوچەیەكی زۆری ئێراندا گرتبوو، بەشێكی زۆری كانەنەوتەكانی ئێرانی كەوتبووە دەست ، داوای ئاگربەستی كرد، لە لایەك بۆ ئەوەی هۆشێكی زیاتر بەسەر سوپاكەیدا بێتەوەو لە لایەكی دیكەشەوە، لەناوچەدا جێگیر ببێت. بەڵام كاتێك سوپای عێراق لە شاری (دیزفول)ی ئێرانی تێكشكان و زیانی گەورەیان بەركەوت، ئەم شكستە وایكرد لە ساڵی 1982 و بە چەند قۆناغێك هێزەكانی عێراق پاشەكشەیان كردەوە بۆ ناوخاكی عێراق، لێرەوە قۆناغی دووەمی جەنگەكە دەست پێدەكات كە دەبوو عێراق بچێتە قۆناغی بەرگریكردن لە سنورەكانی خۆی، چوون لە لایەك ئێران هۆشێكی هاتبویەوە بە بەردا و زیاتر خۆی ڕێكخستبویەوەو لە لایەكی دیكەشەوە توانیبووی هەستی مەزهەبی و ئاینی زۆرینەی خەڵكی وڵاتەكەی بجوڵێنێت و بیانباتە بەرەكانی جەنگ، هەروەها عێراقیش گەشتبوویە ئەو بڕوایەی ئێران ئەو تیكە چەورەش نیە كە بتوانێت بە یەكجار قووتی بدات.
ئەمەریكا دژایەتی ڕاگەیاند:
گەرچی كێشەی نێوان ئەمەریكا و ئێران دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی شۆڕشی ئێران و دواجاریش لە 1981 دا بە كێشەی بارمتەگیراوەكانی ناو كۆنسوڵخانەی ئەمەریكا لە تاران زیاتر ئاڵۆزی كەوتە نێوانیان بەڵام لە سەرەتای ساڵی 1983 ئەمەریكا بڕیاریدا خۆی و هەموو هاوپەیمانەكانی چەك بە ئێران نەفرۆشن و بە پێچەوانەوە هاوكاری عێراق بكەن تا پێیان دەكرێت. لەبەر ئەوەی كە ئێران بە تەواوی كەوتبوویە دژایەتیكردنی ئەمەریكیەكان و گەوەرترین هاوپەیمانی لەناوچەكەدا كە خۆی لە ئیسرائیل دا دەبینییەوە.
لە وشكانییەوە بەرەو دەریا:
یەكێكی دیكە لە قۆناغەكانی ئەو جەنگە گواستنەوەیەتی لە وشكانیەوە بۆ قوڵاییەكانی دەریا، هەربۆیە لە ساڵی 1984 ەوە جەنگی كەشتیگەلی دەریایی دەستیانپێكرد، دەستپێكردنی ئەو جەنگە كە سنورەكانی دەكەوتنە ئاوەكانی كەنداوی(عەرەبی) یان (فارسی)و ئەوەش بووە هۆی نیگەرانی ئەو وڵات و كۆمپانیایانەی بازرگانی نەوت و بابەتەكانی دیكەیان لەو ناوچەیەدا دەكرد، هەربۆیە ناچار بوون سنورێك بۆ جەنگەكە دابنێن و هەندێكجاریش چاو سوور بكەنەوەو هەڕەشە بكەن. لە نێوان ساڵانی 1985/1986 زۆرینەی فشاری جەنگەكە لەسەر كەنداو و ڕووبەرە ئاویەكانی نێوان هەردوو وڵاتدا بوو، بۆیە نەتەوە یەكگرتوەكان لە ژێر فشاری وڵاتە هەمیشەییەكانی ئەندامدا ناچار بوون سنوو بۆ ئەو جۆرە جەنگە دابنێن.
موشەك و شەڕی شارەكان:
لە دوا پێشكەوتنی شەڕەكە بەكارهێنانی مووشەكی زەبەلاح و دوور هاوێژ بوو كە یەكەمجار لە لایەن عێراقەوە دەستیپێكرد و یەكەم ئەزموونی مووشەكەی (سكۆد B) بوو كە عێراق خۆی بەگەورەیی لێی نوسیبوو (صاروخ الحسین) و ئاڕاستەی شارە گەورەكانی دەكرد و دانیشتوان و خەڵكی سڤیلی لە ناوەندی پارێزگاكاندا دەكردە ئامانج، لەناوئەو هێرشانەدا موشەكی (زەمین بە زەمین)ی ئاڕاستەی هەردوو گەورە شاری (قوم و تاران)یش كرد كە ژمارەی موشەكە بەكارهاتوەكانی عێراق بریتی بوون لە 519 . لە بەرامبەر ئەوەدا ئێران جەنگی زەمینی لە باشووری وڵاتەوە گواستەوە بۆ باكووری رۆژئاوای و لە مانگی 3/1988 دا شاری هەڵەبجە و دەوروبەری كۆنترۆڵكرد.
ئه‌وهێزانه‌ی له ساڵی 1980 به‌شدارییان له جه‌نگه‌كه‌دا كردبوو لەم وێنەیەدا ڕوون كراوەتەوە.
عێراق كه خاوه‌نی 37 ملیارد دۆلار پاره‌ی یه‌ده‌ك بوو، كه له جه‌نگه‌كه هاته‌ده‌ر له 50 بۆ 80 ملیارد دۆلار قه‌رزدار بوو بوو.حاڵی ئێرانیش هیچ لەوە باشتر نەبوو.
بە پێی ئامارە فەرمیەكانی ئێران زیانەكانی وڵاتەكەیان بەم شێویەبووە:
172056 چەكداری جۆراوجۆر لەبەرەكانی جەنگ كوژراون، لە كاتێكدا 15959 كەس خەڵكی سڤیل لەناو گوند و شارەكانداو لەكاتی كاری رۆژانەیاندا كوژراون. 3828 مامۆستای قوتابخانە ، 36167 قوتابی لە قۆناغەجیاوازەكانی خوێندن دا و ئەرتەشیەكان 48 هەزار كەس و بەسیجیەكانیش 85222 یان كوژراون. 44% ی كوژراوەكانی ئێران تەمەنیان لە نێون 16 بۆ 22 ساڵیدا بووە، هەر بەپێی ئامارەكانی ئێران 4363 ژنی پەرستارو پزیشك كوژراون كە زۆرینەیان لە بۆمبارانی شارەكاندا كوژراون. 320 هەزار كەس كەم ئەندام بوون و لەگەڵ ئەوەشدا 100 هەزار برینداری چەكی كیمیاوی هەبوون كە 8 هەزاریان حاڵیان زۆر خراپ بووەو ژمارەیەكیشیان تا ئێستەش ماون و چارەسەر وەردەگرن. چوون ئەو میدیا فەرمیەكانی ئەو وڵاتە باس لەوە دەكەن كە سوپای عێراق 3500 جار بە ئەندازەی جۆراوجۆر گازی كیمیاوی لە دژی سوپا و خەڵكی وڵاتەكەی بەكارهێناوە تەنها لە رۆژئاوای پارێزگای ئیلام لەناوچەی (هەلالە و نەی) نزیكەی 100 هەزار قوربانی لێكەوتوەتەوە لە نێوان بریندار و كوژراودا.
كورد لە هاوكێشەی شەڕەكەدا:
ئێران لە سەرەتای شۆڕشەوە 1979 پەیمانی زۆری بە كوردەكانی وڵاتەكەی دا كە كێشەیان چارەسەربكات و بە هاوبەشی لە حكومەتی نوێدا بمێننەوە، بەڵام ساڵێكی پێنەچوو هەموو شتێك پێچەوانە بوویەوەو ئەوەی كە حساب بێت بۆ كوردەكانیان نەدەكرد. عێراقیش لەدەیان دانوستان و گفتوگۆی چارەسەری كێشەی باشووردا شكستی هێنابوو، بۆیە كێشەی كورد لە هەردوو وڵاتدا بە كێشەیەكی زیندووی بەردەوام دەهاتە ئەژمار.
كاریگەرییەكانی لەسەر كوردستان:
كوردستان كە بەشی رۆژهەڵاتی بەر وڵاتی ئێران و باشوورەكەشی بەر وڵاتی عێراق دەكەوێت، سنووری ئەو دووڵاتە بە ئەندازەی سنووری نێوان هەردوو پارچەی كوردستانە كە لەڕووی عێراقەوە لە (مەندەلی)یەوە درێژ دەبێتەوە تا دەگاتەوە كۆتا سنورەكانی كوردستان لە باكووری رۆژئاوای ورمێ.. هەربۆیە زیانێكی گەورەی بەر هەردوو بەشی رۆژهەڵات و باشوور كەوت، چ لەڕووی مرۆیی یان ژینگەیی و لەبەر یەكهەڵوەشانی ژێرخانی ئابووری و ئەو ژمارە دامەزراوەیەی كەلە كوردستان هەبوون.
كوژرانی ڕۆڵەی كورد:
لە ھەردوو بەشی باشوور و رۆژھەڵاتی كوردستان، زیانێکی زۆر لەکورد کەوت، چونکە بەشێکی زۆری شەڕەکان لە ناوچە سنوورییەكانی كوردستان روویاندا تاڕادەیەكی زۆر گۆڕەپانی یەكلاكردنەوەی دەسەڵات بوو بۆ هەردولایان، جیا لەوەش وێرانكردن و سوتاندنی ھەزاران گوند و گیان لەدەستدانی ھەزاران سەربازی كورد كە لەریزەكانی هەر دوو سوپای عێراق وئێراندابوو زیانی ڕاستەوخۆی ئەو جەنگەبوو.
كیمیابارانی سەردەشت و هەڵەبجە:
لە ھەمووی جەرگبڕتر کیمیابارانکردنی هەردووشاری سەردەشت وھەڵەبجە بوو لەلایەن عێراقەوە. بەھۆی ئەم جەنگەوە ئابووریی ھەردوو وڵات زیانێکی زۆریان بەرکەوت، لەو شەڕەدا نزیکەی نیو ملیۆن سەربازی ھەردوولا کوژران و نزیکەی ھەمان ژمارەش لە ھاووڵاتیانی مەدەنی کوژران. بەهۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی لەلایەن فڕۆكەكانی عێراقەوە لە 28/6/1987 لە دژی هاوڵاتیانی سەردەشت و گوندی (ڕەشە هەرمێیان)ی رۆژهەڵاتی كوردستان و لە ئەنجامدا بووە هۆی شەهید بوونی 130 هاوڵاتی سڤیل و برینداربوونی ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی كورد و پاشان لە 16/3/1988 ی شاری هەڵەبجەو خورماڵ و دەورو بەر بەر هێرشی فڕۆكەكانی عێراق كەوتن و بووەهۆی شەهیدبوونی نزیكەی 5 هەزار هاوڵاتی و بریندار بوونی سەدان كەسی دیكە، كە تا ئێستەش ژمارەیەكیان بەدەست ئێش و ئازارەوە گوزەرانیان تاڵ بووە.
وێرانبوونی شارە كوردستانیەكان:
وێرانبوونی شارە سنوریەكانی هەردوولا لە رۆژهەڵات لە شارەكانی قەسری شیرینەوە بیگرە تا دەگاتەوە پیرانشارو لە باشووری كوردستانیش لە مەندەلی و خانەقینەوە بیگرە تا دەگاتەوە سنورەكانی حاجی هۆمەران هەموو شارو گوندی سنورەكان وێران بوون و بەشێك لەو شارانەش تەخت بوون لەنمونەكانی شاری مەریوان و سەردەشت لەرۆژهەڵات و سەیدسادەق و قەڵادزێش لە باشوور كە بە پێی ئامارەكان زیاتر لە 50 شارو شارۆچكە وێران بوون و زیانی زۆریان بەركەوتووە.
شاربەدەركردنی كوردانی فەیلی:
لە ناو تەپوتۆزی ئەم جەنگەدا کورد زیانی گیانی و ماڵی گەورەی بەرکەوت، هەرلەسەرەتاوە کوردانی فەیلی بەر پەلامار کەوتن و کۆمەڵکوژو وڵات بەدەرکران وهەموو موڵک وسامانیان دەستی بەسەرداگیرا، بەپێی هەندێک سەرچاوەی نافەرمی نزیکەی 200 دوسەهەزار بوونەتە قوربانی.
ئەنفال و...
لەساڵی 1983 بارزانیەکان کەوتنە بەرپەلامارو بەبیانوی ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان بەسەرۆکایەتی مەسعود بارزانی بەشداری بەرەی جەنگی حاجی ئۆمەران- گردەمەندی کردووە لە پەنای سوپای ئێراندا دژ بە سوپای عێراق، 8000 هەشت هەزار پیاوی بارزانی لەتەمەنی 12 ساڵیەوە بۆ 70 ساڵی دەستگیر و ئەنفالكران و دواتر سەدام حوسین لە شاشەی تەلەفزیون لەبارەی چارەنوسیانەوە بەراشکاوی گوتی خیانەتیان کردووەو ناردمانن بۆدوزەخ، ئەمەش پەیامێکی رونی کوشتنیان بوو، لەدوای ڕوخاندنی حکومەتی بەعسیەکاندا لەبەلگەنامەکانی حزب ودەوڵەتدا دەرکەوت هەموویان لە بیابانەکانی خواروی عێراق گولـلەباران کراون نزیکەی 503 کەسیان لە شەترەو شەنافیە دۆزرانەوە. 16ی نیسانی ساڵی 1987 هەردوو گوندی بالیسان و شێخ وەسانان پێکەوەو لەیەککاتدا لە لایەن سوپای عێراقەوە پەلاماردران و بەچەکی کیمیایی لێیان دراو بەهۆی گازەوە کۆمەڵکوژی وبرینداری لێکەوتەوەو دواتریش بریندارەکان بێ سەروشوێنکران ونزیکەی 25 پیاوو منداڵ لەدوای ڕاپەرینی ساڵی 1991 لە نزیکەی کارگەی قیری شاری هەولێر روفاتەکانیان دۆزرانەوەو پێنج کەسێکیشیان لە نزیک کارگەی قیری شارۆچکەی خەلیفان دۆزرانەوەو ئەوانەی ترهەتا ئێستا بێ سەروشوێنن.
سەرەڕای پەلاماردانی ناوچەكانی سەرگەڵو، كەناروێ، قەرەداغ و گەرمیان بەشێوەیەكی گشتی وئەنجامدانی چەند قۆناغێكی ئەنفالی كوردان.
دوژمنێكی بەردوام:
مین یەكێكی دیكەیە لەو كێشە گەورانەی كە لەئەنجامی ئەو جەنگەوە بۆ كوردستان جێماوە، بەپێی ئاماری لایەنە بەرپرسەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەڕێوەبەرایەتی گشتی دەزگای مین (3149) كێڵگەی بە مین چێنراو لەدوای تەواو بوونی جەنگ لە كوردستان بوونیان هەبووە، كە مەزەندە كراوە نزیكەی 10 ملێۆن مین لە سەر سنوەركانی نێوان هەردوو بەشی كوردستان بەجێ مابن و لە دوای تەواو بوونی ئەو جەنگەو بەتایبەتی لە دوای ڕاپەڕینی 1991 ەوە تا ئێستەش خەڵك دەبنە قوربانی و بەسەدان كەس لە هاوڵاتیانی كوردی هەردوو پارچەكەی كوردستانی شەهید كردووەو بەهەزاران هاوڵاتی دیكەشی كەم ئەندام كردووەو لە هەندێك ناوچە دوای ڕاوەستانی جەنگ كە 31 ساڵ تێدەپەڕێت، هێشتا مەترسی مین لەسەر هاوڵاتیانی هەندێك ناوچەی كوردستان هەرماوە.
كۆچ و گواستنەوەی بەزۆر:
لەئەنجامی ئەو جەنگەدا ژمارەیەكی زۆر لە هاوڵاتیانی كوردی هەردوولا ناچار بە كۆچكردن بوون، هەروەها دروستكردنی ناوچەی قەدەغەكراوی جەنگی زیانی گەورەی بەر هەردوو پارچەی كوردستان گەیاندووە، بەتایبەتی لەباشووری كوردستان بە دروستكردنی ئۆردوگا زۆرەملێ، سەرانسەری كوردستان زیانی گەورەی بە كورد لە هەموو ڕوویەكەوە گەیاندووە كە دیارترینیان لە قاڵبدانی چالاكیەكانی پێشمەرگەبوو.
كارەساتی دەروونی جەنگ:
لە ڕووی دەرونییەوە جەنگی هەشت ساڵە كێشەی گەورەی بۆ كوردستانیان و ناوچەكە دروستكردووە، چوون جەنگەكە بووە هۆی تێكدانی باری ئاسایشی ژیان و ئاسایشی خۆراك و هەڕەشەی مردنی رۆژانە، هەتیوو كەوتن و بێوەژن كەوتنی دەیان هەزار كەس، دڵنیا نەبوونی هیچ كەس لەژیان و مان و مردنی خۆی. جگە لەكەمئەندامیەكی زۆر و بێ لانەو خانووی هەزاران هاوڵاتی كوردستان.
زیانەكانی ژینگە:
كوردستان ناوچەیەكی شاخاوی ڕازاوە بە دارستان و ڕووبەری زۆری سەوزاییە، ژینگەیەكی لەبارو جوانی ئەوتۆی هەبووە كە سەدام حسین لە سەری ڕەش و لەو شوێنەی كە ئێستە بارەگای مەسعودبارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانی لێیە، كۆشكی هاوینەی سەرۆكایەتی خۆی لێ بونیاد بنێت و بەكوردستان بڵێت (بەهەشتی خودا لەسەر زەوی)، بەڵام بە هۆی ئەو جەنگەوە بەهەزاران هێكتار باخ و دارستانی سروشتی سوتان و لەناوچوون، سەدان كانی و سەرچاوەی ئاوی كوێركرانەوە، بەشێكیان لەلایەن ڕژێمی عێراقەوە بەكۆنكرێت داپۆشران و بەشێكی تریشی پڕكرانەوەو هەندێكیشیان دەرمان و ژەهری كوشندەیان تێكرا. زۆرینەی ڕەهای ئاژەڵە كێویەكان لەناوچوون، یان ناچار بە (ڕەو)كران بۆ ناوچە هەرە دوورەكان، ئەم زیانە گەورەیە لە ژینگەی كوردستان دوای 31 ساڵ لەكۆتایی جەنگەكە تائێستەش نەهاتووەتەوە سەر خۆی.
خیانەت و دروستبوونی جاش:
دەركەوتنی جاش و موستەشاروخەڵكی سیخوڕ لەهەردوو بەری كوردستان، یەكێك بوو لە گۆڕانكارییی خراپەكان كە تا ئێستەش كاریگەری ماوەو بووەتە هۆكاری سەرەكی ڕوداوە ناخۆشەكان، ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی كە سیخوڕو دارودەستەی هەردوو دسەڵاتداری داگیركەر زۆر ببن و نەك هەر شەرم نەكەن و هەست بەتاوان و خیانەت نەكەن، بەڵكو خۆیانی پێوە بابدەن و بە شێوەیەك لە شێوەكان بە شانازیشی بزانن. هەرچەندە بەبڕیاری (بەرەی كوردستانی) جاش و موستەشارەكانی باشوور ل 1991 بەر لێبوردن كەوتن، بەڵام دیاردەی جاش تا 2003 ش هەر مابوویەوەو كاری خۆیان هەردەكردو لە خزمەتی ڕژێمی پێشووی عێراقدا بوون، دوای 31 ساڵ لە كۆتایی هاتنی ئەو جەنگە لە بەشی رۆژهەڵاتی كوردستان دیاردەی جاشایەتی بەردەوامەو بگرە لە برەویشدایەو بەشێك لە هۆكارەكانی كێشەی حیزبە كوردیەكانی رۆژهەڵات چ لەناوەو چ لە دەرەوەش دەگەڕێتەوە بۆ جاش و سیخوڕەكانی كۆماری ئیسلامی.
دیوێكی دیكەی جەنگ:
سەرەڕای هەموو ئەو خراپیانەی كەلەئەنجامی شەڕەكە كەوتەوە ئەو جەنگە سوودی گەورەی هەبووە بۆ كوردستان، بەڵام بەشێوەیەكی ستراتیژی و گرنگ:-
1-هەڵوەشاندنەوەو كارپێنەكردنی ڕێكەوتن نامەی جەزائیری 6/3/1975 بوو كەتەوەری سەرەكی ئەو ڕێكەوتنە بریتی بوو لەتوانەوەو نەهێشتنی شۆڕشی كورد، لەئەنجامی ئەو ڕێكەوتنە شۆڕشی ئەیلوول شكستی هێناو بەشێك لەكورد بە(نسكۆ) و بەشەكەی دیكەی بە (ئاشبەتاڵ)ناوی دەبەن. دوای ڕاوەستانی ئەو جەنگە كوردستان لە هەردوو دیوەكەیەوە بەرەو بوژانەوەیەكی باش رۆشت و حاڵی لەسەردەمی جەنگ زۆر باشتر بوو.
2-هەروڵاتێكیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان پشتیوانی زۆریان لە حیزبە كوردیەكانی وڵاتی بەرامبەر دەكرد، هەربۆ نموونە عێراق پشتیوانی زۆری لە حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و كۆمەڵەی زەحمەتكێشان و خەبات و چەند حیزبێكی دیكە دەكردو ئێرانیش پشتیوانی لە هێزە كوردیەكانی وەك (پارتی دیموكراتی كوردستانی عێراق) و (یەكێتی نیشتیمانی كوردستان) و (بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستان- عێراق)و (حیزبی سۆسیالست)و چەندین حیزبی دیكە دەكرد، هەردوولایان بۆ مەرامی خۆیان (زۆر و كەم) بەكاریان دەهێنان، وەك شارەزایان باسی دەكەن سەرەڕای دیوە نەرێنی و خراپەكانی ئەوەش هەلێك بوو بۆ مانەوەی كوردو تەجاوەزكردنی ئەو دۆخە نالەبارە كەلەدەسەڵاتی كورددا نەبوو، چوون لەناو ئەو هەموو ئاگربارانەدا كورد توانییان بمێننەوەو درێژە بە خەبات بدەن.
3-جه‌نگی عێراق - ئێران زۆر هاوكێشه‌ی سیاسیی له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا گۆڕی و یه‌كێك له‌هۆكاره گرنگه‌كان بوو بۆ روودانی جه‌نگی دووه‌می كه‌نداو 1991 كه‌به ( گه‌رده‌لوولی بیابان) ناسراوەو بووەتە هۆی لە قاڵبدان و سنوورداركردنی تواناكانی سوپای عێراق و نەمانی دەسەڵاتی ناوەند بەسەر بەشێكی زۆری خاكی عێراق لە باكوور و باشووری عێراق، پاشان ڕودانی ڕاپەڕینی كوردستان لە بەهاری 1991 و لێكەوتەكانی ئەو گۆڕانكارییانە لەناوچەكەدا بوونەتە سەرەتایەكی باش بۆ گۆڕانكاریی لە ژیانی كوردەكانی هەردوو پارچەی كوردستان، بەتایبەتی سەرەتایەكی باش بوو بۆ دروستبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان(سەرەڕای هەموو كەم و كوڕیەكان).
هەرچەندە جەنگ بۆ ماوەی هەشت ساڵ هەردوو وڵاتی نیگەران و پەشێوو نابووت كردبوو، توانا سەربازی و ئابوری و ئەمنیەكانی بەچۆكدا هێنابوون، چەندین جار ئاگربەستی تاك لایەنە ڕادەگەیەنراو ئەوی دیكە قبووڵی نەبوو، وەفدی وڵاتان و ڕێكخراوو كەسایەتیە دیارەكانی جیهان یەكی چەند جارێك بەختی خۆیان بۆ ڕاوەستانی جەنگ تاقیكردەوە بەڵام هەموویان بێوەڵام مانەوە.
لە ساڵی 1987 دا نەتەوە یەكگرتوەكان بڕیاری 598ی دەركرد وتا ساڵی 1988 نەهاتە بواری جێبەجێكردن، لە رۆژی 8/8/1988 بە ڕەزامەندی هەردولا جەنگەكە ڕاوەستاو بۆ ڕێكخستنەوەكانی سنوور گەڕانەوە سەر ڕێكەوتن نامەی 6/3/1975ی جەزائیری نێوانیان، پرۆسەی ئاسایی كردنەوە لە هەموو بوارەكاندا دەستیان پێكرد و تا ساڵی 2003 ش گۆڕینەوەی دیلی هەردوولا بەردەوام بوو. ڕێبەری ئێران كە زۆرینەی جارەكان ڕاوەستاندنی جەنگی ڕەتدەكردەوە لەسەر تەلەفزیۆنی فەرمی وڵاتەكەی گوتی : ئەگەر وەستانی جەنگ خواردنەوەی پیاڵەیەك ژەهر بێت من دەیخۆمەوە. جەنگەكە بە جۆرووك كۆتایی پێهات كە هیچ لایەك براوە یان دۆڕاوە نەبوون. هەرچەندە هەردولا خۆیان بەر براوەش زانیبێت..
ئەوەی جێگەی سەرنجە: سەرەتای جەنگەكە بە هەڵوەشانەوەی ڕێكەوتن نامەی جەزائیری نێوان هەردوو وڵات دەستی پێكرد و كۆتاییەكەشی بە گەڕانەوە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ڕێكەوتنە كۆتایی هات، ئیتر ماڵوێرانی هاوڵاتیان و لەناودانی ئابوری و ئاسایشی وڵات و دواكەوتن و لەناوبردنی ئەو هەموو توانا مرۆییە بە واژۆی نێوان دوو وەزیری دەرەوە كۆتایی هات.