03:07 - 03/08/2019
بۆ هەڵنەوەشانەوەی حكوومەتی ئەنقەرە، دەبووایە عەفرین داگیر بكرێت
محیەدین شێخ ئالی، سیاسیەكی ناسراوی عەفرینە. لە ساڵی 1957 تا ئەمڕۆ لەگەڵ رووداوە سیاسیەكانی رۆژئاوای كوردستان ژیاوە. شێخ ئالی كە لە ئێستادا سەرۆكی پارتی (وەحدەی كورد لە سوریا)یە، لە ئاستی پارچەكانی دیكەی كوردستانیش ناسراوە. پەیوەندی دۆستایەتی تۆكمەی هەیە.
كاتێك لەگەڵ شێخ ئالی دادەنیشی بە دەگمەن نەبێ، بەشان و باڵی حزبەكەی هەڵنادات، ئەگەر چی حزبەكەی لە جه‌ماوه‌رێكی زۆر هه‌یه له رۆئاوای كوردستان. لە قسەكانیدا زیاتر باسی كورد بە دەستكەوت و كەماسیەكانییه‌وە دەكات.
لەگەڵ دەستپێكردنی هەڵمەتی داگیركاری لەشكری توركیا بۆ سەر عەفرین تا تەواوبوونی و دوای تەواوبوونیشی محیەدین شێخ ئالی لە ناوچە شاخاویەكانی عەفرین بوو، چاودێری رووداو ئەم كارەساتەی دەكرد كە سوپای توركیا بە پشتگیری جیهادیەكان هێنایانە سەر كورد.
شێخ ئالی ئێستا لە هەرێمی كوردستانە، په‌یسه‌ر دیما‌نه‌یه‌كی دەربارەی هۆكاری داگیركردن و پڕۆسەكانی دوای داگیركردنی عەفرین ئه‌نجامدا و تیایداباسی چەندین زانیاری و وردەكاری دەكات لەبارەی داگیركردنی عەفرین.
په‌یسه‌ر: تا ئەو ئاستەی شارەزاییت هەیە لە لۆژیكی بیركردنەوەی دەوڵەتی توركیا بۆچی عەفرین بووە ئامانجی لەشكركێشی و داگیركاری؟
شیخ ئالی: عەفرین وەكو ناوچەیەك لە باكووری رۆژئاوای پارێزگای حەلەب، دەكەوێتە سەر سنووری توركیا و هاوسنوورە لەگەڵ ویلایەتی هاتای. زیاتر لە 95 – 96% ئەم ناوچەیە كوردن و بە كوردی قسە دەكەن. لە مێژووی 80 ساڵەی دەوڵەتی سوریادا، هەموو ئەو پەرلەمانتارانەی لە دیمەشقی پایتەخت نوێنەرایەتی خەڵكی عەفرینیان كردووە، كوردبوون، زمانی عەرەبیان بەباشی نەزانیووە. نە عەرەب و نە توركمان لەناو پەرلەمانتارانی هەرێمی عەفریندا نەبوون.
تورك باش دەزانن، لە ئەرشیفی ویلایەتی (كلس) لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا، كە خەڵكی عەفرین تۆماری سەرژمێریان لە كلس بوو، ، خێڵ، خانەدان و عەشیرەتەكانی عەفرین و دەوروبەری هەموو كوردن و بە هەرێمی (كورد داغ) بەناویان دەكرد، دواتریش حكوومەتە عەرەبیەكان ناویان گۆڕی بۆ (جبل الأكراد). بەم دوایەش ناویان گۆڕی بۆ عەفرین. عەفرین بەناوی ئەو چەمەوه كراوە كە لە رۆژهەڵاتی شاری عەنتاب هەڵدەقوڵێت و بەناوچەی كورد داغ تێدەپەڕێت، بەرەو باشووری پارێزگای ئدلب و تا دەگاتە شاری هاتای درێژ دەبێتەوە. درێژی چەمی عەفرین لەو شوێنەی هەڵدەقوڵێت، تا دەگاتە هاتای نزیكەی 185 كیلۆمه‌تره.
پاشناوی خانەدانە كوردەكان لە دەوروبەری قرخ خان، ئیسلاحیە و گاور داغ كرانە توركی
لە رۆژئاوای چەمی فوڕات، لە دەوروبەری هەرێمی عەفرین لەناوچەكانی قرخ خان، ئیسلاحیە و كلس لە رۆژئاوای شاری عەنتاب توانەوەی كورد زۆر بە توندی جێبەجێكراوە. ئەو كوردانەی لەناو خاكی توركیا دەژین و هاوسنوورن لەگەڵ عەفرین كەس و كاری ئێمەن، ناسیاو و هاو خانەدانین. قرخ خان، ئیسلاحیە و گاورداغ (چیای ئەمانۆس) كوردبوون. بەڵام پڕۆژەكانی نیشتەجێكردنی زۆرەملێ كە توركیا لە ماوەی سەدەی رابردوو جێبەجێی كردووە، كوردی پەرتوبڵاو كرد لەم ناوچەیەدا. هەندێك خەڵكیان لە دەرەوەی ئەم ناوچەیە هێنا و لەوێ نیشتەجێیان كردن. زمانی كورد قەدەغەكرا، پاشناوی خانەدانە كوردەكان لە دەوروبەری قرخ خان، ئیسلاحیە و گاور داغ كرانە توركی. بە پلان زمانی توركی كرایە زمانی فەرمی و زمانی كورد بە تەواوەتی فەرامۆشكرا. لەگەڵ پڕۆژەی نیشتەجێكردنی بە زۆرەملی، خەڵكی دیكەشیان لە بولگاریا، لاز و یۆگۆسلافیا هێنایە ئەم ناوچانەیە.
بەڵام بنخەتێ لە دیوی سوریادا و ناوچەی عەفرین كەسێك نە بە عەرەبی قسە دەكات، نە بە توركی. قسەی گەورە و بچووكیان هەمووی بە كوردیە. ساڵانە ئاگری جەژنی نەورۆز لە سەرانسەری كەمەرەی سنووری لە عەفرین دەكرێتەوە. 70 ساڵە لە شەوی 21 ئاداردا لە عەفرین ئاگر دەكرێتەوە. ئەو دیوی سنووری واتە توركیا ئاگرەكە دەبینێ و پرسیار دەكات ئەم ئاگرە چیە؟ بەداخەوە ئەمە لەلایەن دەوڵەتی تورك بووە شتێكی بڤە. مەترسیدارە، چۆن دەبێت دراوسێكانمان ئەم ئاگرە هەڵگیرسێنن! خەڵكی ئێمە ئەم ئاگرە دەبینن! دەبینن كە خەڵكی عەفرین هەموو بە كوردی قسە دەكەن!
لە ساڵی 1957 چوار كەسایەتی ناوداری عەفرینی یەكەمین پارتی سیاسی كوردیان لە سوریا دامەزراند. رەشید حەمۆ، محەمەد عەلی خۆجە، د. خەلیل عەبدولڵا كە ئێستا لە ئەمریكا نیشتەجێیە و پارێزەر شەوكەت نەعسان كە هەر چواریان عەفرینین، خاوەن رۆڵی سەرەكی بوون لە دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كورد لە سوریا. لە دیمەشق عوسمان سەبری ، لە قامیشلۆش هەریەك لە خوالێخۆشبوو حەمزە نوێران و حەمید حاجی دەروێش لە حەلەب لەگەڵ ئەو چوار كەسە لە ماڵی، محەمەد عەلی خۆجە لە دەورەی یەكتر كۆبوونەوە و بەیاننامەی دامەزراندنی یەكەم پارتی سیاسی كورد پارتی دیموكراتی كورد لە سوریا دەركرد. توركیا چاودێری هەموو ئەم رووداوانەی كرد، بۆیە گووتی:" ئەو كوردانەی لەگەڵ رەشید حەمۆ و عەلی خۆجە كار دەكەن مولحید و كافرن، لە كۆمۆنیست مەترسیدارترن".
تایبەتمەندیەكی دیكەی عەفرین هەیە، ئەویش بەرزبوونەوەی رێژەی خوێندەوارییە لەم ناوچەیەدا. مەبەستم لە خوێندەواری خوێندنە لە ئاستی باڵادا. لە هەر گوندێكی عەفریندا بەلانی كەم 25 گەنج چ كوڕبێ یان كچ دەرچووی زانكۆیە. بەلانی كەم 800 ئەندازیار، 600 دكتۆر، 600 دەرمانساز، 400 پارێزەر و بەهەزاران مامۆستا لە عەفرین هەیە. زیاتر یەك لەسەر سێی ئەم ژمارەیە كچ و ژنن. ژنی كورد ماوەیەكی درێژە لە عەفرین بوونەتە پارێزەر و دكتۆر و ئەندازیار. ژن لە عەفرین زیاتر لە ئدلب و ئەلعەزاز و حەلەب و ناوچە عەرەبنشینەكان بۆتە خاوەن ماف.
بەهۆی پێشكەوتنی بارودۆخی سیاسی، رۆشەنبیری و كۆمەڵایەتی، هەروەها پارتی دیموكراتی كورد و پارتی كۆمۆنیستی سوریا وایانكرد رۆڵی ژنان گرنگ بێت و لە زانكۆكانی حەلەب، ئەنتاكیا و دیمەشق درێژە بە خوێندن بدەن. ئەمەش بووە تایبەتمەندیەك كە عەفرین پێی لە ناوچەكانی دیكە جیادەكرێتەوە. لە دیوی ناو سنووری توركیادا، لە ئیسلاحیە دەوروبەری كە ئەویش وەكو عەفرین شارۆچكەیە، چوار پارێزەری كورد نابینی بەیەكەوە قسە بكەن، بە توركی قسە دەكەن. لە ئیسلاحیە، كلس و قەرەخان ژنێكی كورد نابینی بە كوردی قسە بكات و خاوەن بڕوانامەی زانكۆ بێت و لە جەژنی نەورۆز ئاگر بكاتەوە. هەموو ئەمانە توركیای ترساندووە، بەساڵانە حساب بۆ عەفرین دەكات و بە وردی چاودێری دەكات.
په‌یسه‌ر: لە قسەی تۆ تێدەگەم كە توركیا چاوەڕێی دەرفەتێك بووە بۆ ئەوەی ئەم پێشكەوتنەی لە عەفرین دروست بووە تێكبدات و هەڵوەشێنێتەوە؟
شیخ ئالی: بەڵێ. لە ساڵانی 1979 تا 1982، لە كاتی سەرهەڵدانی چەكداری ئیخوانی موسلیمین لە حەلەب و حەمادا، توركیا لە رێگای ئیخوان موسلیمین ویستی ژمارەیەك لە كادیرانی خۆی لە عەفرین نیشته‌جێ بكات، بەڵام سەرینگرت.
په‌یسه‌ر: چۆن سەرینەگرت و بێ ئەنجام بوو؟
شیخ ئالی: دوای شكستهێنانی بزوتنەوەی چەكداری ئیخوان موسلیمین لە حەلەب و حەمادا، ئیخوان بە ملیۆنان لیرەی سووری رەوانەی ناوچەی عەفرین كرد. ئەم كارەی لە رێگای چەند كەسێكی عەرەب ئەنجامدا، ئەمە پلانی توركیا بوو، بۆ ئەوەی توركیا لە رێگای ئیخوان و ئیسلامی سیاسی لە ناوچەی عەفریندا ببێتە خاوەن رۆڵ و رێگای لە بەردەم دەستێوەردان خۆش بكات، بەڵام ئەنجامی نەگرت. چونكە لایەنە سیاسیە كوردیەكان و كۆمۆنیست و دیموكراتەكانی بوونە ئاستەنگ. ئیسلامی سیاسی بە هاوكاری هەندێك ناوەند لە توركیا، بەتایبەتی لە رێگای ئیمام و خەتیبەكان ویستی ئەمە بكات، بەڵام لایەنەكان زوو تێگەیشتن كە ئەمە شتێكی تاریكە و لە خزمەت سوریادا نییه بە كورد و عەرەبەوە.
بەهۆی بارودۆخی مێژوویی، كۆمەڵایەتی، رۆشنبیری لە عەفرین تۆكمە بوونی تایبەتمەندی نەتەوەیی و زمانی كوردی بەتایبەتی لە نۆ ساڵی رابردوودا و دوای دەستپێكردنی رووداوەكانی ناو سوریا، توركیا زیاتر خۆی بە مەسەلەی عەفرین خەریك كرد. ئەمجارە ویستی لە رێگای نەوەی نوێدا، ئەوانەی بەناوی شۆڕشی سوریا و جیهادی، هەروەها لە رێگای رێكخراوە مرۆڤایەتیەكان وەكو (İHH)، مانگی سوور و چەند رێكخراوێكی دیكەی خێرخوازی، لە رێگای سوپای سوریای ئازاد، هەوڵەكانی دووبارە كردەوە بۆ ئەوەی عەفرین بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە. بەڵام ئەمجارەش هیچ دەستكەوتی نەبوو، چونكە خەڵكەكە هۆشیارە و دەزانێ مەسەلە چیە.
خەڵكی عەفرین لەناو 8 – 9 ساڵەی قەیرانی سوریادا هەردەم ویستی نەبێتە لایەنگر. داعش رێكخراوەكانی سەر بە ئەلقاعیدە، حزبی ئیسلامی توركستانی، ویستیان بێنە ناوچەكە خەڵكی عەفرین رێگای پێنەدان، نەیانتوانی لەناوچەكەدا بمێنەوە.
لەناو ساڵانی قەیرانی سوریادا، رژێمی دیمەشق كاتێك زانی ناتوانێت هەموو وڵات بەڕێوەببات، ستراتیژی پاراستنی دیمەشق و كەنارەكانی دەریای سپی پیادە كرد. لە پێناو جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژیەیدا لە ناوچەكانی وەكو عەفرین، عەزاز، قامیشلی، كۆبانێ و سەرێكانیێ كشایەوە. چونكە ئەم شوێنانە مەترسیان لەسەر دەسەڵات نەبوو. هەر بۆیە دەسەڵات كارمەندانی خۆی لەم ناوچەیەدا كێشایەوە. دوای ئەم كشانەوەیە بۆ پڕ كردنەوەی ئەم بۆشایەی لە ئەنجامی كشانەوەی رژێم دروستبووە، بەڕێوەبەرایەتیەك دروستكرا. ئەم بەڕێوەبەرایەتیە بە هاوكاری خەڵك، توانی لە بەردەم هێڕشەكانی رێكخراوی داعش و رێكخراوەكانی دیكە بووەستێتەوە. سەرەتا هێرشەكان لە (قستل جەندۆ) لە عەزاز بەرەوڕووی عەفرین دەستپێكران. لەهەمان كاتدا لەناو خاكی توركیادا لە ناوچەی ئورفا هێڕش ئەنجامدرا بۆ سەرێكانیێ. كەواتە چەكدارانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەناو خاكی توركیادا هاتنە ناو خاكی سوریا و هێڕشیان كردە سەرێكانیێ. خەڵكی عەفرین رێگای بە ئۆپۆزسیۆنی سوری نەدا بێتە ناوچەكە، كە جیهادی و ئیسلامیبوون. خەڵك پشتگیری لەم بەڕێوەبەرایەتیە كرد. ئەم پشتگیریە بەردەوام بوو، عەفرین بووە ناوچەیەكی ئارام.
خەڵكی عەفرین لەناو 8 – 9 ساڵەی قەیرانی سوریادا هەردەم ویستی نەبێتە لایەنگر
لە سەرانسەری پارێزگای حەلەب، هەروەها حومس، حەما و ئدلب بە گشتی زیاتر لە 200 هەزار هاووڵاتی عەرەبی سوری هاتنە عەفرین بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان بپارێزن لە ناوچەی نا ئارام دوو بكەونەوە. كوردانی عەفرین عەرەبە پەنابەرەكانیان لەباوەش گرت، بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر رێزی لێگرتن. تا دەچوو بارودۆخی عەفرین ئارامتر دەبوو، جوڵانەوەیەكی بازرگانی دەستی پێكرد، پڕۆسەی ئاوەدانكردنەوە بەرفراوانتر بوو، خانووبەرە زیاتر بوو. قوتابخانە بە زمانی كوردی كرایەوە، زانكۆی عەفرین و بەشی خوێندنی ئەدەبی كوردی كرایەوە. عەرەبە نیشتەجێبووەكانی عەفرین كاردانەوەی خراپ و هەڕەشەیان نەبوو.
ئۆپۆزسیۆنی سوریا بەردەوام دەیویست لەناو ئەم عەرەبانەدا شانەی خەوتوو دروست بكات، بێگومان لەمبارەیەوە پشتگیریان لە توركیا وەردەگرت. هەموو ئەمانە وایكرد عەفرین ببێتە پایتەختی باكووری رۆژئاوای سوریا. لەگەڵ كشتوكاڵ، ئەمجارە پیشەسازی لە عەفرین سەریهەڵدا. پیشەسازیەكانی جل و بەرگ، دروستكردنی پیلی ئۆتۆمبێل، هەروەها پیشەسازی خواردەمەنی كشتوكاڵی و ئاژەڵی دروست بوو. بەرهەمی ناوخۆیی لە هەڵكشا دابوو. ئەمە وایكرد بە ملیاران لیرەی سوری بێتە عەفرین. دوای ئەوە دڵنیابون كە دەتوانن بەیەكەوە لەگەڵ كورد بژین خەڵكی عەرەب لە حەلەب، حومس و حەما پارەكانیان هێنایە عەفرین. زانیان كە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر جیاوازی لە نێوان كورد عەرەب، موسڵمان و كریستیان ناكات. رێگا بە شانەكانی داعش و ئەلقاعیدە نەدرا، كوشتن و رفاندن بكەن.
بەداخەوە ئەم راستیە بەدڵی دەوڵەتی توركیا و حكوومەتی ئاكەپە نەبوو. تا دەچوو زیاتر پێی نیگەران دەبوون. رایانگەیاند بەردەوامبوونی بارودۆخی عەفرین بەم شێوەیە دەبێتە مەترسی لەسەر ئاسایشی توركیا. لەگەڵ ئەوەی رۆژێك لە رۆژان شەڕڤانانی یەپەگە و ئاسایشی عەفرین یەك گولەی دەمانچەشیان بەرەوڕووی سنووری توركیا نەتەقاندووە. بارودۆخی عەفرین بووە ستوونێكی سەرەكی لە دروستبوونی هاوپەیمانی نێوان ئاكەپە و مەهەپە.
په‌یسه‌ر: ئەگەر وایە زەمینەی سیاسی بۆ داگیركردنی عەفرین چۆن خۆشكرا؟ توركیا چۆن توانی رووسیا، سوریا، ئێران و هەروەها ئەمریكا بێدەنگ بكات لە داگیركردنی عەفریندا؟
شیخ ئالی: توركیا وەكو دەوڵەتێكی ستراتیژی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، خاوەن تۆڕی بەرفراوانی پەیوەندیە لەگەڵ هەموو وڵاتاندا، بەتایبەتی لەگەڵ جیهانی رۆژئاوادا. لەگەڵ ناتۆ، ئەمریكا و ئەوروپا و جیهانی ئیسلامی. بەم دوایەش پەیوەندیەكانی لەگەڵ رووسیا و ئێران بەهێز كرد.
ئەم دەوڵەتە عەفرینی كردە ئامانج، بۆ جێبەجێكردنی ئەم ئامانجەش هەموو تواناكانی خۆی یه‌كخست. راگەیاندن و دیپلۆماسی توركی كەوتە جوڵە، بۆ ئەوەی دەوڵەت لە كاتی هێڕش كردنە سەر عەفرین خۆیان بێدەنگ بكەن و چاویان بنوقێنن، پلانی چەندین سەودا و مامەڵەیان داڕشت.
په‌یسه‌ر: ئەم سەودایە چۆن بوو؟ لەبەرامبەر چی رووسیا رێگای بە توركیادا عەفرین داگیر بكات؟
شیخ ئالی: غوتای رۆژهەڵات كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی پایتەختی سوریا، ناوچەیەكی دەوڵەمەند و ستراتیژیە، بە گوێرەی ئەم رێككەوتنە توركیا ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەم ناوچەیە دەكێشێتەوە، لە بەرامبەردا رووسیا چاوی خۆی لە هەر هێڕشێكی توركیا بۆ سەر عەفرین دەگرێت. جگە لە غوتە، توركیا هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریای راسپارد تا رۆژهەڵاتی حەلەبیش بەجێبێڵن. لەم كاتەدا هێزێكی رووسی لە ناوچەی (كەفەر جەنە) لە عەفرین بوو، ناوبەناو دەهاتنە ناو شارۆچكەی عەفرین و دەگەیشتنە شارەدێی جەندرێسیش لەسەر سنووری توركیا. بەڵام دوای سەودای توركیا لەگەڵ رووسیا، ئەم هێزە بارەگاكەی چۆڵ كرد و لەناوچەكەدا كشایەوە.
مەسەلەكە بۆ ئەمریكاش جیاوازیەكی نەبوو. رایگەیاند كە ئەوان بەرپرسن لە رۆژهەڵاتی فوڕاتدا و هیچ پەیوەندیەكیان بە رۆژئاوای فوڕاتەوە نییە. لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە ئەگەر چ رووسیا و چ ئەمریكا رەزامەندیان بۆ توركیا نیشان دابێت یان نیشان نەدابێ توركیا عەفرینی هەر داگیر دەكرد. چونكە تەنیا داگیركردنی عەفرین رێگر بوو لە هەڵنەوەشاندنەوەی رێككەوتنی نێوان ئاكەپە – مەهەپە. هەرەسهێنانی لە داگیركردنی عەفریندا حكوومەتی ئەنقەرەی پەرتوبڵاو دەكرد. رووسیا لەبەرامبەر چاوگرتنی لە توركیا چوار قاتی جوگرافیای عەفرین ناوچەی دیكە هێنایەوە ژێر دەستی رژێمی سوریا.
لەبەردەم خەڵكی عەفرین و كورد رێگای جیاوازتر نەما، یان دەبێت خۆی رادەستی توركیا بكات، یان دەبێت مافی بەرگریكردن لەخۆی بەكاربێنێت. دەبووایە یان خۆی رادەستی جیهادی و سوپای توركیا بكات، یان دەبوو بەرگری بكات. لە كۆتاییدا رێگای بەرگریكردنی گرتەبەر و 58 رۆژ درێژەی كێشا. لەو 58 رۆژانەدا جیهادیەكان لە رێزی پێشەوەی هێڕشبەران دابوون، سوپای ئازاد و چەندین رێكخراوی دیكە كە ژمارەیەیان 36 رێكخراوبوون لە ریزی دووەمیندا هێرشیان دەكرد و دوای ئەوانیش سوپای توركیا بوو. لە ئاسمانیشدا بەردەوام فڕۆكەی ئێف 16 بۆمبارانیان دەكرد، جگە لە فڕۆكەی سیخوڕی و چاودێریكردن. بە گوێرەی لێدوانی فەرمی كاربەدەستانی توركیا 72 فڕۆكەی جەنگی (ئێف )16 تەرخان كرابوون بۆ شەڕی عەفرین و بەردەوام لە ئاسماندا بۆمبارانیان دەكرد. سوپای توركیا تانك و زریپۆشی ئەڵمانی بەكارهێنا. واتە لەسەر زەمین بە تانك و زریپۆشی ئەڵمانی هێڕشی دەكردە سەر خەڵكی مەدەنی لە عەفرین، لە ئاسمانیشدا باڵەفڕی ئێف 16 ی ئەمریكی بوو.
لەناوچەكە بووم، ئەوەی بەدیمكرد و پێی سەرسام بوو ورەی بەرزی خەڵك بوو، بەرگریان لەخاكی خۆ دەكرد و دەیانگووت شەڕكردن شەڕەفە، هەرچیەك بێ خۆمان رادەستی دوژمن ناكەین. لەلایەن جیهادیەكان زۆر كردەوەی نامرۆڤایەتی ئەنجامدرا، بۆ نموونە كاتێك شەڕڤانێكی كچی یەپەژە شەهید دەكەوێت، بۆچی دەچن دەستكاری جەستەكەی دەكەن؟!نەوەكو تەنیا (بارين كۆبانێ) بەڵكو چەندین باريني دیكە لە بەرخودانی عەفرین لە بەرامبەری هێڕشی تورك شەهید كەوتن، بەڵام بەداخەوە دەستی راگەیاندن بەم رووداوانە رانەگەیشت.
په‌یسه‌ر: راگەیاندن دەستی پێ رانەگەیشت یان نەیویست دەستی پێ رابگات؟
شیخ ئالی: لەبەر ئەوەی دەوڵەتان چاوی خۆیان گرت، رێگا لەبەردەم راگەیاندندا نەما ئەركەكەی جێبەجێ بكات. رێگا لەبەردەم راگەیاندنی توركیاشدا بەرتەسك بوو، مەسەلەكە بووە باری نائاسایی و شەڕ.
بۆچی دەچن دەستكاری جەستەكەی دەكەن؟!
بەر لە دەستپێكردنی شەڕ، بەهۆی گوتاری فەرمی رەجەب تەیب ئەردۆغان و كاربەدەستانی دیكەی تورك 90 هەزار مزگەوت لە توركیادا سەفەر بوو بۆ شەڕی عەفرین. لەم پڕۆسەیەدا ئیمام و خەتیبی تورك ئایەتی قورئانی پیرۆز (ئەلفەتح)ی بە نموونە دەهێنایەوە بۆ ئەوەی داگیركردنی عەفرین رەوا بكات. وەكو چۆن لە عێراق رژێمی سەدام حوسێن لەدژی كورد ئایەتی پیرۆزی (ئەنفال)ی بەكارهێنا. لەژێر ناوی ئەم ئایەتەدا وایان نیشاندا كە خەڵكی عەفرین موسڵمان نین، بەڵكو مولحید و كافرن. ئەم پروپاگەندە و گوتارەی دەوڵەتی تورك رووڕەشیە، گوتاری دەوڵەتێكی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان نییە، گوتاری دەوڵەتێك نییه كە بانگەشەی رێزگرتن لە پێوانەكانی كۆبنهاگن دەكات. جگە لەوە چەندین هونەرمەندی ناوداری توركیا بۆ پروپاگەندە كردن رەوانەی ناوچەكە كران، لە تاتڵیسەز بگرە تا پۆڵات عەلەمدار. رق و قینەی دەوڵەتی توركیا لە دژی عەفرین تۆی نەژادپەرستی چاند لە نێوان كورد و تورك. ئەم كردەوەی دەوڵەتی توركیا، ئەم سیاسەتەی حكوومەتی ئەنقەرە بە سەركێشی ئاكەپە، خراپەكاری زۆر گەورەی لە عەفرین ئەنجامداوە. بەچ مافێك تۆ دەچیتە عەفرین؟ نە مافی دراوسێیەتی و نە مافی نێودەوڵەتی رێگا بەمە نادەن. بەتایبەتی هیچ مەترسیەك لە عەفرین بۆ سەر توركیا نەبووە و ناشبێت. عەفرین شارۆچكەیەكە ئەوەندەی شارۆچكەی (ئەسەن یورد) لە ئیستانبۆڵ گەورە نییه.
دوای پڕۆسەی داگیركردن، تورك عەرەب و توركمان لە عەفرین نیشتەجێ دەكەن. عەرەبەكانی غوتە دێنن، لە عەفرین نیشتەجێ دەكەن، بۆ ئەوەی پێكهاتەی دیموگرافی و مێژوویی عەفرین بگۆڕن. رەجەب تەیب ئەردۆغان لە لێدوانێكیدا گووتی:" دەبێت رێژەی كورد لە عەفرین بێتە 35%". كەواتە ئامانجی توركیا گۆڕینی دیموگرافی عەفرین و قڕ كردنی ناسنامەی كوردە.
په‌یسه‌ر: لە ئێستادا چەند كورد لە عەفریندا ماوە؟
شیخ ئالی: ژمارەی دانیشتووانی عەفرین بە هەر حەوت شارەدێكەی و 400 گوندەكەی، نزیكەی یەك ملیۆن كەس بوو بەر لە داگیركردن. دێهاتەكانی عەفرین لە رووی رووبەر و ژمارەی دانیشتووانەوە گەورەن، وەكو شارەدێن. لە ئێستادا ئەگەر 200 هەزار كورد لە عەفرین مابێ. بەشی هەرە زۆری دانیشتووانی عەفرین ناچاری كۆچپێكردن بوونەوە. لە ئێستادا هەموو ئیمتیازاتێك دەدەنە ئەو عەرەب و توركمانانەی لە عەفرین جێنشین كراون، زمانی كوردی قەدەغە كراوە. ئەم كردەوەیە جێگای ناڕەزایی تەواوی خەڵكی سوریایە بە كورد و عەرەبەوە. لەبەرامبەر داگیركاری توركیا هەموو شێوە تێكۆشانێك رەوایە. هێزێكی بیانی داگیركەرە، هەموو پێوانەكانی مافی مرۆڤ و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێشێڵكردووە. تاوەكو توركیا لە عەفرین نەكشێتەوە بۆ سنوورە نێودەوڵەتیەكانی خۆی، زەحمەتە هیچ ئارامی و چارەسەریەك بۆ قەیرانی سوریا هەبێت.
په‌یسه‌ر: بەداخەوە دوای رزگاركردنی (منبج) بانگەشەیەك بە مەبەست بێ یان بێ مەبەست بڵاوكرایەوە، گووتیان كورد دەخوازن كۆریدۆرێك بۆ سەر دەریا بكەنەوە. ئایا ئەم بانگەشەیە نەبووە هۆكارێك بۆ ئەوەی تورك پەلە بكەن لە داگیركردنی عەفرین؟
شیخ ئالی: ئەمە چیرۆكێكە، نە لە بەرنامەی حزبەكەمان و نە لە بەرنامەی هیچ حزبێكی دیكەی كوردی لە سوریادا ئەم مەسەلەیە باس نەكراوە و ئاماژەی پێنەكراوە. ئەمە بانگەشەی كەناڵ، فەیسبووك و سۆسیال میدیایە. ئەمە كارێكی میدیایی هەرزان و نابەرپرسیارانەیە. نە لەدوور و نە لەنزیك كوردی سوریا ئامانجێكی بەم شێوەیەی نییه. ئەم دروشمە سەربەردایەتی بوو بەرپرسیارانە نەبوو. ئامانجی كورد سوریا بە فەرمی ناساندنی زمانی كوردی لەگەڵ زمانی عەرەبی، دەسەڵاتی ناوەندی لە دیمەشق دەستی خۆی نەخاتە ناو هەموو شتێكی خۆجێی لە كۆبانێ و عەفریندا. واتە داوا دەكەین سیستەمێكی نا ناوەندی لەگەڵ دەستوورێكی هاوچەرخ هەبێت لە چوارچێوەی پاراستنی خاكی سوریادا. بەم شێوەیە دۆستایەتی و بەیەكەوە ژیان لە نێوان كورد، عەرەب و كریستیان، دورزی و ئێزیدی لەناو كۆمەڵگای سوریادا پێش دەكەوێت. دوژمنایەتی ناوخۆیی بەداخەوە لەم 8 ساڵەی دواییدا بووە مەسەلەیەكی خوێن رشتن. كۆمەڵگای سوریا زەمینەی بەیەكەوە ژیانی تێدایە، بەڵام پڕۆژەی ئیسلامی سیاسی رادیكاڵ و دەستێوەردانی توركیا، بەداخەوە ئاستەنگیان زیاتر كرد لەبەردەم چارەسەری سیاسی سوریادا. پێموایە لەماوەی ئەو هەشت نۆ ساڵەی رابردوودا زۆربەی هێزە سیاسیەكانی سوریا بە كورد و عەرەبەوە گەیشتنە ئەو باوەڕیەی كە رۆڵی توركیا لە سوریادا رۆڵێكی نەرێنییه.
بەتایبەتی لە باكووری سوریادا ئەوەی توركیا لە دوێنێ و ئەمڕۆ بۆ خۆی كردۆتە مەسەلە لەناوبردنی كورد و قڕ كردنی ناسنامەی كوردیە. هەوڵدەدات عەرەب و توركمانەكانی سوریا لەدژی كورد بوروژێنێت. لەلای خۆمانەوە هەوڵ دەدەین و خوازیارین توركیا لاپەڕێكی نوێ بكاتەوە، واز لە سیاسەتەكانی بێنێت و سیاسەتی دیالۆگ بەبنەما بگرێت، بنەمای دراوسێیەتی باش پیادە بكات. دژایەتیكردنی ناسنامەی كوردانی سوریا لەلایەن توركیا بێ ئەنجامە، دواڕۆژێكی باشی نییه. گەورە و بچووكی كورد، كریستیان و زۆرینەی عەرەب ناڕازاین لە سیاسەتەكانی توركیا بەرامبەر بە سوریا. هیوادارین توركیا بگەڕێتەوە سنوورەكانی خۆی و كۆتایی بەم سیاسەتە بێنێت.
په‌یسه‌ر: جاربەجار لە هەواڵه‌كاندا دەبیستین كە توركیا لە عەفرین دار و دارستانەكان دەبڕێت. ئەمەیان بۆچی؟
شیخ ئالی: چەندین ڤیدیۆ، دیمەن و دیكۆمنێت گەیشتوونەتە دەستی رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان. خەڵكی عەفرین بە دارەكانییه‌وە زۆر پەیوەستە، بڕینی دارێكی پیرۆز كە تەمەنێكی درێژی هەیە لای عەفرینییه‌كان وەكو ئەوەیە كوڕێكی بكوژرێت. تورك دارە پیرۆزەكان كە تەمەنیان لە 200 ساڵ زیاترە لە ریشەوە هەڵدەكێشن. دارە پیرۆزەكان لە زۆربەی گوندەكانی عەفرین دەبیندرێن، جگە لەمانەش بەهەزاران دار زەیتونی بڕی. چەندین دارستانیان سووتاند كە داری میوەجات بوون. نەجارێك و نەدووان و نە سێ جار. لە شێراوە، لە مەیدانكێـ هەشتیا و شێخان لە چیای هاوار، لە حەسەن دێرا، لە تەتەرا، لە شكاكا دار دەسووتێنن.
په‌یسه‌ر: بۆچی دەسووتێنن؟ تورك پێیوایە تا سەر عەفرین بۆ ئەو نابێت و هەوڵدەدات سیاسەتی سووتاندنی زەوی پەیڕەو بكات؟
شیخ ئالی: لەلای خەڵكی عەفرین، دار و بەرد، شاخ و دارستان پیرۆزە. توركیا بەم كردەوەیە دەخوازێ ئیرادەی خەڵكی لەناو ببات، خەڵك بێ هیوا بێ، بڵێن خاكمان لەدەستدا، دارەكانمان دەبڕن و دەسووتێنن، جارێكی دیكە ناگەڕێینەوە سەر زێدی خۆمان. بەڵام ئەم سیاسەتەی توركیا سەریەنگرت و شكستی هێنا. ئەو كردەوە نامرۆڤانەی لە عەفرین كراوە، ئەو زیانەی بە عەفرین گەیشتووە، كە ئەمڕۆش جیهادیەكان درێژەی پێدەدەن ئەوەندەی دیكە خۆشەویستی و پابەندی خەڵكەكەی بە خاكی عەفرین زیاد كردووە، حەزكردنی لە زمانی كوردی زیاتر كردووە. وایكردووە عەفرینییه‌كان زیاتر نەفرەت لە داگیركاری بكەن. تانك و زریپۆشی تورك لە گوندە، ئیمام و خەتیبێكی توركیان هێناوەتە گوندەكە، لەگەڵ ئەوەش منداڵانی كورد گوێڕایەڵیان نابن و جگە لە كوردی بە زمانێكی دیكە قسە ناكەن، چاویان نەشكاوە. دەڵێن رۆژێك دادێت توركیا ناچارە ئەم خاكە بەجێبێڵێت. ئەم باوەڕیە لە جێگای خۆی دایە و قۆناغ وەكو بەر لە 80 – 90 ساڵ نییه. ئەمڕۆ عەفرین و سوریا ناڕازیە لە هەبوونی توركیا. وڵاتانی دەوروبەری توركیا، لە سیاسەتەكانی توركیا نیگەرانن، ئەمە تاوانی من و تۆ نییه، تاوانی پەیەدە و حزبی وەحدە و حزبەكانی دیكە نییه. خەڵكی لیبیاش لە سیاسەتی ئاكەپە ناڕازیە. خەڵكی كوردستانی عێراقیش لە توركیا ناڕازیە. توركیا بۆتە وڵاتێك تەشقەڵە بە هەموو لایەك دەكات، لەگەڵ قوبڕس، لەگەڵ یۆنان، لەگەڵ كوردستانی عێراق و عەفرین چەندین شوێنێكی دیكە. دەبێت سیاسەتمەدار، حكوومەت و پارتە سیاسیەكانی توركیا چاوێك بە سیاسەتەكانیان بخشێنەوە. یەخەی خۆیان لە یەخەی ئێمە بكەنەوە. توركیا دوژمنایەتی كوردی كردۆتە پیرۆزی پیرۆزەكان.
په‌یسه‌ر: لە قسەكانتدا تێدەگەم كە عەفرین نابێتە ئەسكەندەرونێكی دیكە. ئەگەر وایە پێویستە لە رووی سیاسی و دیپلۆماسی بۆ رزگاركردنی چی بكرێت؟
شیخ ئالی: ئەوەندەی عەفرین ناوچەیەكی كوردیە و خاوەن ناسنامەیەكی كوردیە، ئەوەندەش بەشێكە لە خاكی سوریا. لەگەڵ خەڵكی سوریا بە هەموو شێوەیەك پەیوەندیمان هەیە. ئەمرۆ لە ئاستی سوریا، ناوچەكە و نێودەوڵەتیدا ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی (مەسەدە) ناونیشانێكە. بەتەنیا كورد لەم ئەنجوومەنەدا نییه، ئێمە بەشێكین لەم ئەنجوومەنە، كورد و عەرەب، كریستیان و كلدۆ ئاشووری تێدایە، چەترێكی بەرفراوانە. 14 پارێزگای سوری لەم ئەنجوومەنەدا نوێنەری هەیە. هەڵوێستی (مەسەدە) روون و ئاشكرایە، بێ رزگاركردنی عەفرین و كشانەوەی توركیا چارەسەری لە تەواوی سوریا و باكووری سوریادا نایێتە ئاراوە. هەروەها بۆ قەیرانی سوریاش هیچ هەنگاوێكی پراكتیكی سەرناگرێت. لە ساڵانی دواییدا سەلمێندرا كە قەیرانی سوریا نەمومكینە لە رێگای چەك و شەڕ چارەسەر بكرێت. لێرە بەدواوە دەست بە قۆناغێكی نوێ دەكرێت بە ئاراستەی چارەسەری سیاسیانە. بێگومان ئەمە پڕۆسەیەكە و چەند ساڵێك درێژە دەكێشێت. بە شەو رۆژێك جێبەجێ ناكرێت. لە چوارچێوەی ئەم رێككەوتن و لێكتێگەیشتانەی دەكرێت توركیا ناچارە، لە عەفرین و شوێنەكانی دیكە بكشێتەوە. لە بەرژەوەندی رووسیا و ئەمریكادا دایە دوای هەشت ساڵ لە شەڕ و گیان لەدەستدانی نزیكەی یەك ملیۆن كەس ئەم قەیرانە چارەسەر بكەن.
چارەسەری قەیرانی سوریا بە گوێرەی بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ژمارە 2254 دەبێت. لەم چوارچێوەیەدا كورد رۆڵی دەبێت، نامومكینە كورد بێ رۆڵ بكرێت. ئەلف و بێی بریاری نێودەوڵەتی 2254 جەخت لەسەر كشانەوەی توركیا بۆ سنوورەكانی دەكاتەوە. لەناو 23 وڵاتی عەرەبیدا تەنیا قەتەر پشتگیری لە سیاسەتەكانی توركیا دەكات. مێژوو ئەمە دەنووسێتەوە و لەبیر ناكات.