01:13 - 14/07/2019
كێشەی سەرەكی ئەوەیە پرسی پەكەكە و پرسی كورد تێكەڵ بە یەك بووە
كتێبی "له رۆما كه‌وته به‌رچاو"ی نوسه‌ر و رۆژنامه‌نوس ستران عه‌بدوڵایه، كه ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورده له توركیا، كاریگه‌رییه‌كانی توركیا له‌سه‌ر باشوری كوردستان نوسیویه‌تی، تیایدا چاوپێكه‌وتنێكی له‌گه‌ڵ ده‌نگیر میر محه‌مه‌د ئه‌نجامداوه.
دەنگیر میرمحەمەد فورات نەوەی شێخ سەعیدی پیران بوو و لە دامەزرێنەرانی پارتی دادوگەشەپێدان بوو، ماوەیەکیش جێگری سەرۆکی ئەو پارتەبوو، لە سێ خولی پەرلەمانی تورکیا ئەندامی پەرلەمانی تورکیا بووە لەسەر لیستی ئاکەپە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٥دا لە ئاکەپە جیابووەوە و لە هەڵبژاردنەکانی ٧ی حوزەیرانی ٢٠١٥دا لەسەر لیستی هەدەپە خۆی کاندید کرد و بووە پەرلەمانتاری هەدەپە.
دەنگیر میرمحەمەد فورات رۆژی هه‌ینی لە ئەنکەرە کۆچی دوایی کرد، وه‌ك بیرهێنانه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر بیروبۆچونی ناوبراو له‌و كاته‌ی ده‌ستبه‌رداری پارتی دادو گه‌شه‌پێدان بوو، په‌یسه‌ر جارێكی تر چاوپێكه‌وتنی رۆژنامه‌وانی ستران عه‌بدوڵا و ده‌نگیر میر محه‌مه‌د فورات كه ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد له توركیایه و له ساڵی 2011 ئه‌نجامدراوه، بڵاوده‌كاته‌وه.
لە ئەستەمبول هەندێك لە برادەران پێیانوتم، ئەگەر بخوازێت لە هەنگاوە بەراییەكانی پارتی دادو گەشەپێدان لەسەر پرسی كورد تێبگەیت، دەبێ چاوت بەو بكەوێت، ئەو لە سەرەتاوە لەگەڵ دامەزرێنەرانی حزبەكەدا بوو، دۆستی نزیكی ئه‌ردۆغان و دەماغ و ئەندێشەی داد وگەشەپێدان بوو لە پرسی كورددا. سەركردایەتی ئەو حزبە لە سەرەتاوە ئەركی دیاریكردنی رێوشوێنی چارەسەری ئەم كێشە دێرینەی توركیای بەو سپارد.
هەرچەندە ئه‌ردۆغان و هاورێكانی سەبارەت بە پێشینەی كاركردنیان لە حزبی رەفا و قوتابخانە فیكری و حزبییەكەی نەجمەدین ئەربەكان هەندێك روانینی ئیسلامییان لەسەر دۆسێی كورد داڕشتبوو و پێیانوابوو(برایەتی ئیسلامیی) دەروازەیەكە بۆ رازیكردنی(میللەتی موسڵمان لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیا)، بەڵام لە دیدی سیاسەتی نوێوە، نە ئەوە بەس بوو و بەشی كوردی دەكرد، نە حزبی رەفاهیش بایی ئەوەندە دەرفەتی هەبوو بە فیعلی جوغزی دروشمی برایەتی تێپەڕێنێ. لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ماوە كەمەی ئەربەكان سەرۆك وەزیران بوو، وێرای ئەوەی سەرقاڵی پرۆژە ئیسلامییەكەی خۆی و بەرپەرچدانەوەی كەمپینی سوپا و عەلمانییەكان بوو لە هەمبەر ئەو پرۆژەیەدا، بە شێنەیی هێڵی گشتی دانوستاندێكی شەرمنی لەگەڵ تەڤگەری كوردستانی و بەتایبەتیش پەكەكە داڕشت، بەڵام بە پراكتیكی شتێكی ئەوتۆی نەكرد تا لە سەر حوكم لابرا.
ئەربەكان پێیوابوو(سیستمی ئێستا سەبەبكاری دەركەوتنی پرسی كوردە، چونكە دوای كەوتنی ئیمبراتۆریای عوسمانیی لەسەر بنچینەیەكی رەگەزی دامەزرا... ئایدیای رەگەزی لە دامەزراندنی دەوڵەت سەرچاوەكەی رۆژئاوایە، كە لە زۆر شوێنی دونیادا پشتیوانی پشێوییە ناوخۆییەكان دەكات و دەیانجولێنێ تا ئەو ناوچانە بخاتە دۆخی ئیستعمارییەوە...... بروانە (منال الصلح، نجم الدین اربكان ودورة فی السیاسة التركیة 1969 - 1997 الدار العربیة للعلوم ناشرون، چاپی یەكەم 2012 ل248). ئەگەرچی ئەم شرۆڤەیە که‌موكورتە و هیچ فاكتەرێكی ناوخۆیی وەك پێگەیشتنی نەتەوەیی كورد و كەڵكەڵەی شوێنگرتن لەناو ریزبەندیی نەتەوەكاندا رەچاوناكات، بەڵام ئەم دیدە كورتهێنە رێگەی لە ئەربەكان نەگرت تێزێكی چارەسەر بخاتەروو، که بۆ ئەو دەمە پێشكەوتووتربوو لە تێزی چەپەكانی وەكو ئەجەوید و بایكال، كە هەر بەناو چەپ بوون.ئەوەبوو دیدێكی خستەڕوو كە(چارەسەر دەوڵەتێكی یەكگرتووە لە رێی پرەنسیبی برایەتی ئیسلامیی كە كورد و تورك یەك دەخات... حزبی رەفا تیرۆری دەسەڵاتی توركیا شەرمەزاردەكات، كە لە ئەدەبیاتی خۆیدا دەڵێ لە توركیا جگە لە تورك كەسی تری لێ نییە و كەس بۆی نییە بە زمانێكی تر قسەبكات.. لەهەمان كاتدا ئیدانەی پارتی كرێكارانی كوردستانیشی كرد.. هەمان سەرچاوەی پێشوو ل 249).
ئەربەكان بە كرداریش لە رێی میانگیرییەوە پەیوەندیی بە ئۆجەلانەوە كرد. بەرنامە هەبوو گەڵاڵەی لێبوردنێكی گشتی بۆ گەریلا و بۆ زیندانیانی سیاسی دەربچێت. بریاری خوێندن بە زمانی كوردی و كردنەوەی كەناڵێكی تەلەفزیۆنی دەربچێت. بەمەرجێ ئەم شتانە ئەو كاتە بكرێن، كە پەكەكە چەك دابنێت. جا ئۆجەلانیش، كە ئەو كاتە لە دیمەشق بوو بەم دەستپێشخەرییەی ئەربەكان رازیبوو(هەمان سەرچاوە ل 250 - 251)، بەڵام ئەم وێستگەیەش وەك ئەوی سەردەمی ئۆزال بە لابردنی ئەربەكان لە كودەتا مۆدێرنەكەی سوپادا پەكیكەوت. كێشەكە بۆ داد و گەشەپێدان مایەوە. داد و گەشەپێدانیش وەك میراتگری رەوتی ئیسلامی و وەك خاوەن رێگای سێیەمی دیموكراسییەكی موحافیزكارانە ئەم ئەركەی گرتەئەستۆ.
گفتوگۆكاری ئێمە میر دەنگیر فورات تیئورسێنی ئەم رەوتە بوو لە نەخشە رێگای هەنگاونان بۆ بردنە پێشەوەی چارەسەری پرسی كورددا. ئەو هەنگاوانەی(داد) ناویەتی بە فەزڵی ئەم بوو و یەكێك لە هۆكارەكانی وازهێنانیشی لەو حزبە پاشەكشێیەتی لە چارەسەری مەسەلەی كورد. وهکو له خۆی تێگهیشتن. وازهێنانی دەنگیر فورات دەنگدانەوەیەكی زۆری هەبوو لە توركیا، ئەگەرچی هەندێك پەیوەستیان كرد بە رازیكردنی سوپا و عەلمانییەكان، چونكە دەنگیر پێداگری زۆری لە مەسەلەی ئازادكردنی سەرپۆشی ژنان دەكرد. هەندێكی تریش دەیانگوت ئه‌ردۆغان لەو پۆستە لایبرد وەك رازیكردنێك بۆ ئەو رەخنانەی رووبەرووی حزبەكەی كرابۆوە لەبارەی گەندەڵییەوە، بەڵام زۆربەی هەڵسەنگاندنەكان نەمانی دەنگیر فورات دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی ئه‌ردۆغان لە پرسی كورددا پاشەكشەیكرد و ئەو هەنگاوەی لە تەوەللاكردنی دەنگیردا بەرجەستەكرد.
پاڵێوراو بۆ سه‌رۆکایه‌تی
دەنگیر میر محەمەد فورات، لەدایكبووی ساڵی 1943 ناحیەی «كاهتا»ی شاری ئادیامانە. بەڕەگەز كوردە و پارێزەر و سیاسەتمەدارە و بەحوكمی بنەچەی بنەماڵەیی وەرزێریشە. لە كۆلیژی یاسای زانكۆی ئەستەنبوڵ خوێندنی تەواوكردووە. لە خولەكانی(21،22، 23)ی پەرلەمانی توركیادا ئەندامێتی پەرلەمانی كردووە. جێگری سەرۆكی گشتی ئاكەپە بووە. ساڵی 2000 لەسەر لیستی پارتی(فەزیلەت) بوو بە پاڵێوراوی پۆستی سەرۆكایەتی كۆمار. شارەزای هەردوو زمانی ئینگلیزی و ئەڵمانی-یە. هاوسەرگیریكردووە و باوكی دوو منداڵە.
وشەی(دەنگیر) لە زمانی كوردیدا بەواتای(دەنگی گەورە) دێت. وەكو پێشیان وتین نازناوی میر گوزارشتە لە میرایەتییەكی راستەقینە لە رووی كۆمەڵایەتییەوە. كاتێک لەگەڵ برامان فەتاح قەرەگوێز چووینە لای بە كرمانجییكی رەوان بە خێرهاتنی كردین. رەفتار و میواندارییەكی میرانە، پیاوێكی جەنتڵمان. یانی چۆن مامۆستا حسێن عارف وەسفی یەشار كەمال دەكات - وەكو لە یەكەم جاردا بینیویەتی - پیاوێكی كەڵەگەت بوو، كورد بوو.
لە ئۆفیسەكەی خۆی پێشوازیكردین، لە وێنەكانی پشتەوەی دیاربوو بە بنەماڵە میرایەتی و دەوڵەتدارییان كردووە. ئەوە وێنەی باپیری كە(میللەت ڤەكیلی) و ئەویش هی باوكی كە بە رێچكەی ئەودا رۆیشتووە. باپیرەی میر لەلایەن مستەفا كەمال ئەتاتوركەوە میدالی پێ بەخشراوە. میر خۆشی لەسەر هەمان رێباز ئەندامی پەرلەمانی توركیا بووە. لەولا ترەوە وێنەی رەجەب تەیب ئه‌ردۆغانی هەڵواسیبوو، كە دیاربوو ئیمزای دیارییشی لەسەر كردبوو، ئەوە وێنەی هەمان ئه‌ردۆغانە كە ئەو پێشتر جێگری بوو و وەكو خۆشی دەڵێ (من لە بەرزترین ئاستی بەڕێوەبەرایەتی ئاكەپەدا بووم. لە دوای ئه‌ردۆغان، دووەم كەس بووم. شەش ساڵیش لەگەڵ ئه‌ردۆغاندا بەیەكەوە كارمان كردووە، بەڵام رۆژێك بڕیارمدا دەست لە كار بكێشمەوەو جیابوومەوە. هەڵبەتە هۆكارێكی خۆم هەبوو بۆ ئەمە. من مرۆڤێكی وانیم كە بڵێم ئه‌ردۆغان هەموو كارێكی راستە. ئەگەر وابوومایە هێشتاش لای ئەو دەبووم) دیارە سەرەڕای جیاوازیی روانین و رەخنەكانی، بەڵام مەقام و حورمەتی سەرۆك وەزیرانی هەر لە لایە( كاتێك ئه‌م چاوپێكه‌وتنه كراوه ئه‌ردۆغان سه‌رۆك وه‌زیران بووه).
لەوێ جگە لە ئێمە میوانێكی لابوو ئەدگاری هی كوردێكی ئیخوانی بوو، ئەویش بە كوردی بە خێرهاتنی كردین، گوتی: سەرچاڤ، هون بەخێرهاتن ئەز لە بەندە وەمە.
یەكەم پرسیاری ئێمە لەسەر رەوتی هەڵوێستەكانی داد و گەشەپێدان بوو لە پرسی كورد. حەسرەتێكی هەڵكێشا وەختێك كەوتە خەیاڵی ئەو هەنگاوانەی لەسەرەتادا بۆ قەناعەتپێكردنی ئه‌ردۆغان ناویەتی و ئینجا بۆ سەرەتاكەی چارەسەری و پراكتیزەكردنی گەڕایەوە:
(لەگەڵ دامەزرانی ئاكەپە، بەرنامەیەكمان داڕشت. لەم بەرنامەیەدا بۆ یەكەمجار پارتێكی توركی ئاماژەی بە پرسی كورد كرد و ئەوەی كە چۆن چارەسەرێك بۆ ئەو پرسە دابنێت. لەڕاستیدا ئاكەپە گوزارشت لە جەماوەرێكی بەشمەینەت و مافخوراو دەكات. بەشێوەیەكیش كە لە دنیادا نموونەی وا دەگمەنە، ساڵێك دوای دامەزرانی گەیشتە دەسەڵات. هەروەها وەكو پارتێكی موحافیزەكاریش هەر نموونەیەكی دەگمەن بوو، كە وێڕای ئەمە ناسنامەیەكی دیموكراسیشی هەبێت. ئێمە زۆر جەختمان لە مافی هاوڵاتیبوونی یەكسان دەكردەوە لە توركیا).
ئینجا هاتە سەر لایەنی تیۆری روانینی داد و گەشەپێدان بۆ جەوهەری كێشەی كورد و رەخنەی لە روانینی كەمالیزم گرت، كە بەهەڵە چەمكی هاوڵاتی بوونی شرۆڤەكردووە:
(بەڕای منیش كێشەی سەرەكی كورد ئەوە بوو، كە مافی هاوڵاتیبوونی یەكسانیان لەگەڵ هاوڵاتییانی توركدا نەبوو، بەڵكو دەبوایە خۆیان وەك هاوڵاتی تورك پێناسە بكردایە. واتە كاتێك كە تۆ دەبوویتە تورك، ئەوا دەتتوانی سوودمەندبیت لە هەموو ئەو مافانەی توركێك هەیبوو لە دەستووری وڵاتدا).
ئینجا نموونەی بە زمان و بە دیاردەی دۆخی باری نائاسایی هێنایەوە.
(یەكێك لەو مافانە كە كورد لێی بێبەشبوو، مافی بە كارهێنانی زمانی زگماكی بوو. لە ناوچەكانی توركیا یاسایەك پەیڕەودەكراو لە ناوچەی كوردستانیش یاسایەكی تەواو جیاواز كاری پێ دەكرا).
لەوە دەچێ دۆخی باری نائاسایی، كە دەوڵەت و سوپا لە ناوچە كوردنشینەكان پیڕەوییان لێ دەكرد، زۆر سەرنجی رەوتی ئیسلامیی راكێشابێت، تەنانەت حزبی رەفاهیش وەكو هەنگاوێكی چارەسەری پرسی كورد چاوی لێ دەكرد (د. كمال حبیب: الدین و الدولە فی تركیا المعاصرە، چاپی یەكەم 2010. ل 253).
میر درێژە بەگێڕانەوەكەی دەدات(بە گشتی ئاكەپە لەسەر ئەو بنەمایە دامەزرا، كە هەموو ئەم جیاوازییانە ناهێڵێت و كاتێک هاتە سەر حوكم واشیكرد، خۆشت وەكو رۆژنامەنووسێك دەڵێی چوومە دیاربەكر و بێگومان ئەوەت بینیووە. پێویستە ئەوەش قبوڵبكەین كە لە ساڵی 2003وە تاكو ساڵی 2009 هەنگاوی زۆر گرنگی ناوە. ئێمە هەنگاوی ئەوەندە گەورەمان ناوە، كە كوردەكان خۆشیان تەسەوریان نەدەكرد. هەموو ئەو قەدەغانەی لەسەر كورد دانرابوون ئێمە هەڵمانگرت. یاسای باری نائاسایی ئەو ناوچانەمان هەڵگرت. سیستمی گوشارمان نەهێشت. لەپاڵ ئەوەشدا بۆ یەكەمجار بەناوی دەوڵەتەوە كەناڵێكی رەسمی(TRT 6) دەستیكرد بەپەخشی 24 سەعات بەزمانی كوردی. لە زانكۆكان دەرسی كوردی زیادكرا. ئەم هەنگاوانە گرنگ بوون).
میر سەرەرای ستایشی ئەو هەنگاوانەی ئاك پارتی ناوێتی هەڵوەستەشی كرد
(بێگومان ئەمە بەو واتایە نایەت، كە كێشەی كورد نەماوە و چارەسەركراوە. ئەمانە بەس نین كە كراون، بەڵام شایەنی پێزانینن) دوایی شوێنی(دەسكەوتەكان)ی بەمجۆرە شرۆڤەكرد (بەڕای من یەكێك لە شتە گرنگەكان، ئەوە بوو، كە گۆڕەپانێكی یاسایی بۆ سیاسەتكردنی كورد كرایەوە. وا بەدەپە لە پەرلەمانە، بەڕای من ئیتر هیچ بیانوویەك بۆ بەكارهێنانی چەك نەماوە. ئیتر ئەوانەی بەرگری لە مافەكانی كورد دەكەن، نەك لە ڕێی چەك و توندوتیژی، بەڵكو پێویستە لە ڕێی یاسایی و لە ڕێی پەرلەمانەوە ئەم كارە بكەن. لەم دواییەشدا بۆ نموونە مافی خوێندنی زمانی كوردی وەكو دەرسێكی ئارەزوومەندانە بریاری لێ درا، كە بەدەپە ئەمەی رەتكردەوە و وتی دەبێ بەو زمانە پەروەردەببینن، نەوەك دەرسێكی ئارەزوومەندانە بێ. لەلایەكی تریشەوە مەهەپە بانگەشەی ئەوەی كرد، كە ئەمە لە داهاتوودا توركیا پارچەپارچهدەكات. بەڕای من ئەم رەتكردنەوەیە هەر دووكی هەڵەیە، چونكە لێرەدا زمانێكمان هەیە كە نزیك سەدەیەك نكوڵیی لێ كراوە، ئەمڕۆ وەكو زمانێكی رەسمی لەلایەن دەوڵەتەوە دانی پێدا نراوە).
كە لێم پرسی: بەڵام ئەم هەنگاوانە هێشتا نەبوونەتە هەنگاوی دەستووریی، هێزە كوردییەكان وا دەڵێن؟ وەڵامەكەی بە رەخنەگرتنی بەدەپە دەستپێكرد(بەدەپە زۆر ساختەچین و درۆی زۆر گەورە دەكەن)، ئەمە قسەی ئەو بوو، گوتیشی(چونكە كاتێك كەناڵی تەرەتە شەشمان كردەوە، گۆڕانكارییمان لە یاسای TRTدا كرد، ئەو رۆژە جەماعەتی بەدەپە خۆیان لە پەرلەمان بوون. لە یاسای TRTدا جگە لە زمانی توركی مەحاڵبوو تۆ بتوانی بە زمانێكی تر پەخش بكەیت).
مەبەستی میر ئەوە بوو كە نەخێر ئەوان یاسایان گۆڕیووە، بەڵام بەدەپە بەهەڵە جەماوەری كوردی تێگەیاندووە، هۆكارەكەشی بۆ شتێكی سەیر گەڕاندەوە، ترس لەوەی تەلەفزیۆنی كوردی دەوڵەت دەرەقەتی تەلەفزیۆنەكەی پەكەكە بێت.
(ئەو كاتە Roj tv هەبوو، بەڵام لەگەڵ كرانەوەی TRT 6 بەشــێكی خەڵك بــوونە تەماشاكاری ئەو كەناڵە و پەكەكەش بەمە دڵخۆش نەبوو).
دیاربوو میر رەخنەی تریشی لە بەدەپە و تەڤگەری سیاسیی كورد هەبوو، كە كەمتر كرداریان هەیە بۆ چارەسەر و زیاتر لێدوانیان هەیە(كاتێك سەیری یاساكانی كۆماری توركیا دەكەین، كۆمەڵێك قەدەغە هەیە، بۆ نموونە چوار پیت لە ئەلفبای لاتیندا بەكارهێنانیان قەدەغەبوو، كە لە نووسینی كوردیدا بەكاردێن. هەر ئەندام پەرلەمانێك دەتوانێت داوای هەڵگرتنی ئەو قەدەغەیە بكات، یان سەبارەت بە گۆڕینی ناوی گوندەكان، تاكو ئێستا كارێكی واتان كردووە بۆ نەهێشتنی ئەو قەدەغانەی لەسەر كورد دانراون؟ نەخێر، تەنها دەزانن بیكەن بە هەرا و جنێو بدەن، بەڵام توركەكان ئەمەیان بۆ ئێوە كرد. رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی توركیا هەستاوە بە لێكۆڵینەوە لەو قەدەغانەی سەبارەت بە كورد لە دەستووردا جێگیركرابوون و یەك بەیەك ئەمانەیان دەرهێناوە).
میر دەنگیر باسی لەمپەری دیكەی كرد لە بەردەم مافە رۆشنبیرییەكانی كورد:
(یاسای خوێندن بە زمانی كوردیش هەنگاوێكی باشە، بەڵام كەموكوڕی تێدایە. ئایا بەو رێژەیە مامۆستای زمانی كوردی هەیە، یان ئەوەندە كتێبـی كوردی هەیە، كە تۆ بتوانی ملیۆنان كوردی پێ پەروەردەبكەیت؟ بێگومان نییە، واتە ژێرخانی ئەمە ئامادەنییە. دوو ئەنیستیتۆی كوردۆلۆژی هەیە لە توركیا، هەر یەكە و مافی پێگەیاندنی 30 مامۆستای هەیە لە ساڵدا. دەبێ ژمارەی ئەمانە زیادبكەن، با 300 مامۆستا لە ساڵدا ئامادەبكرێن. سیاسەت بەعەقڵ و بەزمان دەبێت، نەك بە پەرداخ شكاندن).
پرسیم: با بەدەپە بخەینە لاوە، لەناو ئاكەپەشدا نوێنەری كورد هەن، تەنانەت حزبی كوردی تریش هەن، بۆچی ئەو كوردانە هەوڵی چارەسەری نادەن و چاوەڕێدەكەن هەر بەدەپە بیكات؟
(ئەگەر تاكو ئەمڕۆ شتێك كرابێ لە ناو ئەواندا كراوە، ئەوە گرنگ نییە كە من لەناو پەرلەماندا هەستم بڵێم من كوردم و ئەم داواكارییانەم هەیە، شتی راست ئەوە بوو كە من سەركردایەتی حزبەكەم قەناعەت پێبكەم بۆ ئەوەی لەسەر ئەو مەسەلانە قسە بكات. كاتێك ئه‌ردۆغان سەرۆكی گشتی هەڵدەستێت و دەڵێت پێویستە ئەم هەنگاوانە بنێین ئەوا قابیلی قبوڵە، بەڵام من ئەم كارەم بكردایە ئەوا بەرپەرچی قسەكانی منیان دەدایەوە، تەنانەت ئەندامانی ناو حزبەكەی خۆشم لەوانەبوو بەرامبەر بەمن وەستابانایەوە. مەرجیش نییە لە پەرلەمان ئەوەی دایك و باوكی كورد بوو ئەوا كوردانەش بیربكاتەوە و داوای مافی كورد بكات، هەیە بە ڕەگەز كوردە، بەڵام لە توركێك زیاتر حەساسیەت پیشان دەدات و بە پێچەوانەشەوە).
* ئێستا جەهەپەش، كە دامەزرێنەری ئەم كۆمارەیە، داوای چارەسەر دەكات، ئایا ئەمە بەو واتایە دێ كە جەهەپەش زهنیەتی گۆڕاوە؟
ئەم پرسیارەم لە میر كرد، چونكە بەشێوەیەكی گشتی رەوتی ئیسلامیی رەخنەیان زۆرە بەرامبەر بە كەمالیزم، ویستم بزانم رەخنەكانیان مەسەلەی كوردیش دەگرێتەوە، ئەو گوتی:(نەخێر وانییە، ئەگەر لەناو جەهەپەدا گۆڕانكارییەك رووبدات سەبارەت بە مەسەلەی كورد، ئەوە ئیتر جەهەپە نابێت. جەهەپە تا ئەو كاتە جەهەپەیە كە نەتەوەپەرستی توركی بپارێزێت، چونكە جەهەپە درێژەی ئیتحاد و تەرەقی-یە، فكری دامەزرێنەری دەسەڵاتدارێتی توركە). پاشان وای گوت(بەڵام ئەوەی كە جەهەپە نەرمی دەنوێنن، ئەوەش هەر گرنگە بەلای منەوە).
* پێشتر سوپا هەبوو، ئەرگەنەكۆن هەبوو، جەهەپە و مەهەپەش هەبوون، ئەمانە رێگربوون لەوەی ئاكەپە بتوانێت بە یەكجاری كێشەی كورد چارەسەربكات، بەڵام دیسانیش هەنگاونراوە. ئێستا سوپا نەماوە، جەهەپەش لاوازەبووە، ئەرگەنەكۆنیش كۆتایی پێ هاتووە، واتە ئەو مەترسییە لەسەر ئاكەپە نەماوە. وێڕای ئەمەش جۆرێك لە پاشەكشێ هەیە لە چارەسەركردنی كێشەی كورد، ئایا بەڕێز ئه‌ردۆغان خۆی كێشاوەتەوە لەو مەسەلەیە؟
(مرۆڤێكی وانیم كە بڵێم ئه‌ردۆغان هەموو كارێكی راستە. ئەگەر وا بوومایە هێشتاش لای ئەو دەبووم. بێگومان كەموكوڕی و هەڵەیان هەیە. راستە ئێستا توركیا خەریكی لێپرسینەوەیە لەگەڵ ئەرگەنەكۆن و سوپا، بەڵام شوێنێكی دیكە هەیە كە لێپرسینەوەی لەگەڵدا ناكرێت، چونكە پەكەكە و بەدەپە هەر بەرهەمی ئەم خاكەن، بەرهەمی توركیان. كەوابوو ئەرگەنەكۆن لەو لایەش هەیە، دەبێت لە هەردوولادا رێشەكێشبكرێت. تاكو ئەرگەنەكۆنی ناو كوردەكانیش تەسفیەنەكرێن، هەر هەنگاوێك بنرێ ئەوا دیسان تێكدەدرێتەوە).
میر دەنگیر فورات هەندێك رووداوی بەنموونە هێنایەوە(بۆ نموونە لە دنیادا شتی وا هەیە عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە زینداندا لە ڕێی جیهازەوە پەیوەندیدەكرد بە قەندیلەوە. ئەمە ئەگەر ئەرگەنەكۆن لەناو دەزگای هەواڵگری توركی و لەناو پەكەكەشدا دەستیان تێكەڵ نەبێت، چۆن شتی وا دەكرێت؟ لەم چالاكییەی دواییدا هەشت سەرباز كوژران، هاوكات 26 گەنجی كوردیش كوژران، دەوڵەت لە خوێنی سەربازەكانی دەپرسێتەوە، باشە ئەی داوای خوێنی ئەم گەنجە كوردانە لە كێ بكەین؟ ئەگەر ئێمە ئەم پرسیارەش ئاراستەی پەكەكە نەكەین، ئەوا كێشەی كورد زەحمەتە چارەسەربێت. ئەگەر كورد نەتوانن لێپرسینەوە لەگەڵ پەكەكەدا بكەن، كەوابوو پەكەكە نوێنەرایەتی كورد ناكات).
وتم: پەكەكە لێرە نییە، بۆیە پرسیارەكە رووبەرووەی تۆ دەكەمەوە. ئێستا پەكەكە موخاتب نییە، بەدەپەش هەر هەمان كێشەی هەیە، ئایا كورد دەتوانن رەوتێكی موحافیزەكار و دیموكراتی وەك ئاكەپە دروستبكەن، تاكو لەگەڵ ئاكەپەدا ئەو كێشەیە چارەسەربكەن؟ ئەو گوتی:(نابێت، چونكە پەكەكە لەو ناوچانەدا رێگەنادات جگە لە خۆی هیچ رەوتێكی سیاسی تر خەبات بكات. نموونەی ئەمەمان زۆرە، بەسەدان كورد بە هۆی ئەمەوە گیانیان لەدەستداوە. ئەگەر رەوتێك داوای ئازادی و دیموكراسی بكات، پێویستە خۆی لەناوخۆیدا ئازادی و دیموكراسی پەیڕەوبكات. ئەگەر خۆی باوەڕی بە دیموكراسی نەبێت و سروشتێكی دیكتاتۆرانەی هەبێت، بەڵام داوای دیموكراسی و ئازادی بكات، ئەمە لەلایەن دونیاوە قبوڵ ناكرێت) ئێستا ئەندام پەرلەمانەكانی بەدەپە ئەگــەر نەڵێــن ئاپۆ وا مەزنــە و وایــە، لەنــاو كۆمەڵگەدا كــەس ناشــیان ناســێت.
* بەڵام لەیلا زانا هەوڵی داوە لەو هێڵە دەربچێت. رەخنەی لە بەدەپە گرت و وتی بەڕێز ئه‌ردۆغان دەتوانێت كێشــەی كورد چارەســەربكات. بەڕای ئێوە ئەو دەنگە كپ دەكرێت یان فراوان دەبێت؟
میر بەپێكەنینەوە وتی(وەكو دەبینن لەیلا زانا ئێستا لە ئەوروپایە، چونكە پەكەكە هەڕەشەی لێ كرد) لێم پرسییەوە:
* ئەی رۆڵی دەوڵەت لە پاراستنی ئەو جۆرە سیاسەتكارانە چییە، كە دەیانەوێت بەشێوەیەكی ئاشتییانە كێشەكە چارەسەربكرێت؟ بۆ نموونە، من چووم بۆ دیاربەكر، ئەو شارە وەكو جاران نەماوە و بارودۆخێكی ئاسایی هەیە، بۆچی دەوڵەت هاوكاری ئەو سیاسەتكارانە ناكات، بۆ ئەوەی سیاسەت بۆ چارەسەری كێشەی كورد بكەن؟
(كێشەی سەرەكی ئەوەیە، پرسی پەكەكە و پرسی كورد تێكەڵ بە یەك بووە. پەكەكە خۆیشی ئەمەی دەوێت و دەوڵەتیش ئەمەی دەوێت. لەڕاستیدا لە توركیا دوو كێشە هەیە، یەكەم كێشەی كوردە، دووەم كێشەی پەكەكەیە، بەڵام تێكەڵبوونی ئەم دوانە لە بەرژەوەندی پەكەكەدایە، بۆچی؟ بەم شێوەیە پەكەكە وەكو هێزێك دەردەكەوێت، كە بەرگری لە مافی نەتەوەیەك دەكات و زۆر پاك و بێگەردە. دەوڵەتیش بەم شێوەیە بۆ ئەوەی مافی كوردەكان نەدات، پەكەكە دەكات بە بیانوو و دواكەوتنی چارەسەری دەخاتە ئەستۆی پەكەكە. كەوابوو تەنها چارەسەر ئەوەیە كێشەی كورد جیابكرێتەوە، مەسەلەی پەكەكەش دەخەیتە لاوە، چونكە ویستی هەردووكیان یەك شت نییە).
ئینجا نموونەی جیایی ئەم دوو دۆسێیەی هێنایەوە(كورد خوێندن بە زمانی زگماكی دەوێت، ناسنامەی میللی خۆی دەوێت، تا ڕادەیەك مافی خۆبەڕێوەبردنی دەوێت. ئاكەپەش ئەمەی دەوێت، یەكەم یاسا كە دەرمانكرد ئەمە بوو. ئەمە كێشەی كوردەكانە، بەڵام كێشەی پەكەكە چییە؟ ئازادكردنی ئۆجەلان، كە بەلای من وەكو كوردێك هیچ گرنگ نییە بەردەدرێت یان لەسێدارە دەدرێت، دەركردنی لێبوردنی گشتی بۆ ئەندامانی سەركردایەتی، ئۆتۆنۆمییەكی تایبەت بەخۆشیان دەوێت لەناو خاكی توركیادا. ئەم سێ داواكارییە كێشەی میللەتی كورد نییە. بە جیاكردنەوەی كێشەی كورد لە كێشەی پەكەكە، ئاسانتر چارەسەردەبێت، كاتێك كێشەی كورد چارەسەربوو، ئەوا بەشێكی زۆری جەماوەری پەكەكەش رادەكێشیتەوە بۆ لای خۆت).
* بەرێز هەر باسی دەوڵەت دەكەن، دەوڵەت كێیە كە نایەوێت كێشەی پەكەكە و كێشەی كورد لێك جیابكرێتەوە؟ ئاكەپە سێ خوولی هەڵبژاردنی بردەوە، ئایا لەم ماوەیەدا هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەر دەوڵەتدا نەهێناوە، كە دەوڵەتەكە ئامادەی چارەسەربێت؟
(راستە ئەمڕۆ ئاكەپە حكومەتە، بەڵام لەناو دامودەزگاكانی دەوڵەتدا هێشتا زۆرن ئەوانەی ئەم مەسەلەیەیان بەتەواوەتی هەزم نەكردووە. لەوانەیە بەیانی حكومەتێكی تر بێتە سەركار كە پێچەوانەی ئاكەپە بێت).
* سەرەنجام دەتوانین سەقفێكی زەمەنی بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە دابنێین؟
میر وتی:(ئەمە دیاردەیەكی یەك لایەنە نییە و پەیوەندی بەلایەنەكانی ئەو كێشەیەوە هەیە. تەنها كێشەی توركەكان نییە، كێشەی كوردەكانیشە. هەڵبەتە موخاتەبیش گرنگە، با بڵێین ئێستا لەسەر مێزی گفتوگۆ دانیشتووین، لەو لاوە هێرشی چەكداری دەكەنە سەرمان، گفتوگۆكە شكست دەهێنێت، وەرە دیسان سەرلەنوێ دەست پێ بكەوە! ئێستا ئەگەر وەكو من باسم كرد مەسەلەی كورد جیابكرێتەوە، چارەسەر زۆر ئاسانە. لە ماوەی سێ چوار ساڵدا چارەسەردەكرێت، بەڵام لەگەڵ كێشەی پەكەكە تێكەڵكێشی بكەیت ئەوە زۆر دەخایەنێت).
ئینجا گفتوگۆكار دوایین هەڵوەستەی خۆی بەم شێوەیە كرد(سەرۆك وەزیران لە سەردانەكەیدا بۆ مەكسیك وتی: بەدڵنیاییەوە لەسەر هەوڵە دیموكراتییەكانمان بەردەوام دەبین. ئەگەر قسەكانی راست بێت، ئەوا ئەو دوو كێشەیە لێك جیادەكاتەوە).