01:07 - 11/07/2019
جیهانگیریی مردووەو پێویستيمان بەداهێنانی سیستمێكی نوێیە
ئاخۆ گڵۆباڵیزەیشن (جیهانگیریی) مردووە؟ ئەی پاش ئەو سیستمە چی دیكە بەڕێوەیە؟ چۆن جیهان بەڕێوەدەبرێت؟ ئەمانە كۆمەڵێك پرسیار و وەڵامن كە لەنێو كتێبی (یەكلاكردنەوە، لەپاش گڵۆباڵیزەیشن چی دێت؟)ە كە لە نوسینی میشێل سولیڤان-ە و لەڕووی تیۆرییەوە باس لە ئایندەی سەرمایەداریی و جیهانگیریی كراوە، هاوكات لە گۆڤاری ئیكۆنۆمیست چەند بەشێكی لێ بڵاوكراوەتەوە.
ئایا جیهان لوتكەی دیموكراتیەت دەبینێت؟ ئایا (ئایندە) ئەوە دەبێت كە كۆمەڵگە كراوەكان كێبڕكێدەكەن لەسەر بازاڕی ئازاد و هەیمەنەیان لەبارەی پرسە جیهانییەكان، یاخود دەكەوێتە ململانێوە لەگەڵ وڵاتانی زۆردار لەچوارچێوەی كاپیتالیزم (سەرمایەداریی)؟ میشێل سولیڤان كە پێشتر وەبەرهێنەری بانك و شارەزای ئابووریی بووە لەزانكۆی برینستۆن، بەم پرسیارانە بیر لە داهاتوو دەكاتەوە.
سولیڤان وایدەبینێت جیهانی فرەجەمسەر دروستبووە، بەڵام دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ ئەو پیشهاتە هێشتا ئامادەنین، سولیڤان نیگەرانیی خۆی ناشارێتەوە لە "گەشەی خاوی ئابووری و لەپاڵیدا هەڵكشانی خێرای قەرزە جیهانییەكان"، ئەو داوادەكات ڕێككەوتننامەیەكی جیهانی لەبارەی ئەو مەترسییەوە ئەنجامبدرێت، كە ئێستا زۆرێك لە حكومەتەكان یان كەوتوونەتە ژێر قەرزێكی زۆرەوە، یان هەندێك حكومەتی دیكە لەداهاتوودا دەكەونە ژێر قەرزەوە.
ئەوەی سولیڤان دەیەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكات بەراوردكردنی جیهانی ئێستایە لەگەڵ جیهانی سەدەكانی 17، كە لەنێو كۆمەڵەی "پوتنی لە ئینگلتەرا" نەخشەی كرداریی دیموكراتیەت ڕاگەیەندرا كە "ماف" یەكێك بوو لە بڕگە سەرەكیەكانی، ئەو پێیوایە ئەمڕۆ جیهان لەوە كەوتووە كە یەكسان لەگەڵ ماف و ئازادییەكان مامەڵە بكات، ئێستا "ئازادییەكان" تا دێت بەرتەسكدەكرێتەوە.
گۆڤاری ئیكۆنۆمیست چاوپێكەوتنێكی لەسەر هەمان بابەت و دیدی سولیڤان بۆ ئایندەی سیستمی بەڕێوەبەردنی جیهان ئەنجامداوە:
ئیكۆنۆمیست: پێمانبڵێ دوای جیهانگیریی چی دێت؟ جیهان بەپێی پێشبینی تۆ چۆندەبێت؟
میشێل ئۆ سولیڤان: بەڕاستی ئێستا جیهانگیریی لەدوامانەوەیە، پێویستە ماڵئاوایی لێبكەین و هۆشمان لەسەر جیهانی فرەجەمسەر دابنێین، كە سێ جەمسەری بەهێز هەژموونیان بەسەریدا هەیە ئەوانیش ئەمریكا، ئەوروپا و ئاسیایە كە لەنێو ئاسیاشدا چین باڵادەستە، ئەوان بەشێوەیەكی بەهێز ئاڕاستەی سیاسەتی ئابووری، ئازادی، جەنگ، تەكنەلۆژیا و كۆمەڵگە دەكەن، وڵاتانی قەبارە مامناوەندی وەك ڕوسیا، بەریتانیا، ئوسترالیا و ژاپۆنیش دەجەنگن لەپێناو بەدەستهێنانی پێگەیەكی شیاو لە جیهاندا، هاوكات بانكە نێودەوڵەتی و ڕێكخراوە بازرگانییەكان لەزیادبووندان.
جیهانگیریی لەدوامانەوەیە، پێویستە ماڵئاوایی لێبكەین و هۆشمان لەسەر جیهانی فرەجەمسەر دابنێین
ئیكۆنۆمیست: چ شتێك گڵۆباڵیزەیشنی كوشت؟
میشێل ئۆ سولیڤان: لایەنی كەم دوو هۆكاری سەرەكی هەبوون بۆ ئەوە، یەكەمیان خاوبوونەوەی گەشەی ئابووریی جیهان، ئەوەش وایكرد داهات كەمببێتەوە و لەبەرامبەریدا قەرزە نێودەوڵەتییەكان زیاد بكەن، لەپاڵ ئەوانەدا شتێكی دیكە هەبوو كە پێیدەڵێم "چالاكی دراو" هەندێك لەبانكە ناوەندییەكان هەڵدەستان بە كڕینی سەرمایە یاخود پشكێك بۆ خۆپاراستن لە فراوانبوونە نێودەوڵەتییەكان، هۆكاری دووەم بۆ كوشتنی گڵۆبالیزەیشن بریتیبوو لە نەمانی یەكسانی لە داهاتەكاندا، هاوكات هەندێك كۆمپانیا هەژموونیان بەسەر ئابووریدا سەپاند، كە شوناسی كۆمپانیاكان نادیار بوون، لەگەڵ ئەوانەشدا پاشەكەوتە جیهانییەكان كە بەهۆی ڕووداوە سیاسییە گەرمەكانەوە كۆببونەوە، ونبوون.
ئیكۆنۆمیست: مەرگی جیهانگیریی شتێكە دەبوو ببێت؟ یاخود دەكرێ بەر بەو مەرگە بگیرێت؟
میشێل ئۆ سولیڤان: یەكێك لە كێشە سەرەكییەكان ئەوەیە دەسەڵاتێكی ناوەندیی نییە بۆ بەڕێوەبردنی جیهانگیریی، جگە لە كۆڕبەندی ئابووری جیهانیی یان ڕێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابووری، كۆتایی جیهانگیریی لەوێوە بوو كە هەڵوێستی لاواز و یەكلانەكەرەوەی بۆ قەیرانە ئابورییە جیهانییەكان هەبوو، جیهان كەوتە دۆخێكەوە كە خۆی لەنێو قەرزێكی گەورەدا بینییەوە، هەروەها ئاسانیش دەست بە پارەی بانكە ناوەندییەكان نەدەگەیشت.
ئیكۆنۆمیست: ناونیشانی كتێبەكەت " Levellers- لیڤەرز" لە گفتوگۆكانی كۆمەڵەی پوتنی لەئینگلتەراوە سەرچاوەی گرتووە، ئەوان كێبوون؟ ئێمە لەمڕۆدا چی لەو وانانەی ئەوانەوە فێردەبین؟
میشێل ئۆ سولیڤان: لیڤەرز گەوهەرێكی شاراوەی نێو مێژووی بەریتانیایە، ئەوان كۆمەڵەیەك بوون لە ناوەڕاستی سەدەی 17 دا لە شوێنێكی لەندەن بەناوی پوتنی، لەبارەی دیموكراتیەتەوە گفتوگۆیان دەكرد، داهێنانی گەورەی ئەوان "ڕێككەوتننامەی گەل" بوو كە تیایدا چەمكەكانی گەل باسكرا و دواتریش بووە دەستوورێك بۆ دیموكراتیەت.
جیهان دابەشی دوو شێوە لە كۆمەڵگە بووە، لیڤەرز ئەوانەن كە دیموكراتیەت تیایدا گەشەیكردووە، لیڤیتان ئەوانەیە كار بۆ كپكردنی دیموكراتیەت و هەڵـلـوشین دەكات
لیڤەرز شایەنی گرنگیپێدانە لەبەر ئەوەی لەچوارچێوەی كاتدا ئەوان هەنگاوەكانیان كرداریی بوو، ئەو ڕێككەوتتنامەیەی گەل كە ئەنجامیاندا بەڕوونی ئەوەی تێدا هاتبوو كە گەل چی لەو حوكمڕانییە دەوێت كە بەڕێوەی دەبات، بۆ نمونە هەندێك كۆت و بەند بۆ ئەو كاتانە دانرابوون كە كەسێك تیایدا پۆستێكی سیاسی لەدەستدا دەبێت، هەروەها كۆمەڵێك یاسا دانران بۆ دابەشكردنی قەرز بەشێوەی یەكسان بەسەر دەوڵەمەند و هەژارەكاندا.
ئیكۆنۆمیست: پێشبینیدەكەن دامەزراوە نوێیەكانی ئەم سەدەیە، بتوانن شوێنی دامەزراوەكانی سەدەی 17 بگرنەوە؟ دەكرێت ئەو كۆمەڵگەیانەی هەمان بنەماكانی لیڤەرز-یان لەپرسی دیموكراتیەتدا هەیە، لەلایەن ئەو كۆمەڵگانەی تەنیا "هەڵدەلوشن" هاوكاریبكرێن؟
میشێل ئۆ سولیڤان: زۆر ململانێ لە جەنگی ساردنی نێوان ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتی جاراندا هەبوون، ئێستاش كەسانێك وایدەبینن كە سەردەمی پێكدادانی شارستانیەتی ئەمریكا و چین-ە و ناویان ناوە تەختكردن، بەڵام لەداهاتوودا لانی كەم دوو شێوە لەژیانكردنی گشتی لە جیهاندا بوونی دەبێت.
هەمیشە ئاڵنگارییەكە بۆ ئەو كۆمەڵگانە دەبێت كە لەڕووی دیموكراتیەتەوە لەدواوەن و كەمترین گەشەیان هەیە، خاڵێك كە كۆمەڵگە و لوتكەی دەسەڵات تێدا پێكدەدەن ئەوەیە، دەنگدەر ئارەزووی كرانەوەی كۆمەڵایەتی و كرانەوەی ئابووری زیاتر دەكات.
جیهان دابەشی دوو شێوە لە كۆمەڵگە بووە، لیڤەرز ئەوانەن كە دیموكراتیەت تیایدا گەشەیكردووە، لیڤیتان ئەوانەیە كار بۆ كپكردنی دیموكراتیەت و هەڵـلـوشین دەكات، دەكرێت ڕووسیا لەنێو ڕیزبەندی ئەوەی دووەمیان واتا لیڤیتان بێت، لەساڵانی كەمی داهاتوودا هەندێك لە وڵاتان بەرەو كۆمەڵگەی پۆلێنكراو بە لیڤەرز دەڕۆن وەك وڵاتی چین، چونكە چین دەیەوێت دەستبگرێت بە ئابوورییە گەشەسەندووەكەیەوە و ڕێژەی بێكاریی كەمبكاتەوە.
لەم كتێبەدا سولیڤان دەیەوێت جەختبكاتەوە لەوەی، تا ساڵی 2018 چەمی "جیهانی فرە جەمسەر" تەنیا بابەتێكی تیۆریی بوو، بەڵام ئێستا بابەتەكە لەوە گەورەتر بووە و بەكردار ئەوە دەبیندرێت كە جیهان بۆسەر چەند بەرەیەك دابەشبووە.
دابەشكارییەكە تەنیا لەو ڕووەوە نیە هەندێك وڵاتی بەهێز بەرامبەر هەندێك وڵاتی لاوازن، بەڵكو هەندێك وڵات بەخێرایی شوێنی خۆیان لەنێو ئەو یارییەدا دەگۆڕن، ئەگەر لاوازن ئەوا جاری داهاتوو جیاوازتر دەردەكەونەوە.
سولیڤان لەكتێبەكەیدا بەوردی باس لەوەدەكات كە چۆن چین توانیویەتی سود لە جیهانگیریی وەربگرێت، هەروەها چۆن چین ڕۆڵی هەبووە لە خستنی جیهانگیریدا.
زیاتر لە 20%ی وەبەرهێنانی بیانی كە ساڵانە لە ئوسترالیا ئەنجامدەدرێت لە چینەوە دێت، كە لە هەمان كاتدا ئەمریكا ساڵانە ڕێژەی وەبەرهێنانی لە ئوسترالیا دەگاتە 6%، سولیڤان دەیەوێت بڵێت لە وڵاتێكی وەك ئوسترالیا ئەوە ئابووریی ئاسیایە بەسەر ئابووری ئەمریكادا سەركەوتووە.
سولیڤان ئێستا جیهانی بۆسەر چوار جەمسەر دابەشكردووە، ئەمریكا، یەكێتی ئەوروپا، چین و هیندستان، كە بەبڕوای ئەو، چوار بەهێزترین جەمسەرەكەی جیهانن، ئەو پێشیوایە لەگەڵ ئەوەی ڕوسیا پێشكەوتنی بەچاوی بەخۆیەوە بینیوە بەتایبەت لە پرسی سەربازیدا، بەڵام هێشتا ئەویش وەك ژاپۆن ناتوانێت ببێتە جەمسەرێكی بەهێز لە جیهاندا.
ئەوە تەنیا بواری ئابووریی نییە، كە جەمسەرە بەهێزەكانی ئێستای جیهان ململانێی لەسەر دەكەن، بەڵكو سولیڤان پێیوایە لەڕووی دەسەڵات و بەڕێوەبردنیشەوە جەمسەرەكان لەكێبڕكێدان كە ئاخۆ چۆن خۆیان و جیهان بەڕێوەبەرن.