11:49 - 11/07/2019
مرۆڤ لە نێوان خانووە بەرزەكانی شارو رەسەنایەتی گوندەكاندا
بە پێی سەرچاوە زانستی و مێژوییەكان یەكەم كەسێك كە دەستەواژەی شارستانیەت (Civilization)ی بەكارهێناوە فەیلەسوف و كۆمەڵناسی عەرەب عەبدولڕەحمانی ئیبن خەلدون بووە، ئیدی بەدوای ئەودا ئەو دەستەواژەیە چووەتە ناو كۆمەڵگەو ناوەندە زانستیەكانەوە، كۆڕبەندی زمانی عەرەبی قاهیرە لەوبارەیەوە دەڵێت (پێگەشتنی كۆمەڵایەت و ئەدەبی لەناو شاردایە).
شارستانیەت چەندین ماناو مەبەستی هەیە، ئیبن خەلدوون لە بواری ئاوەدانكردنەوە دا جیاوازی كردووە لە نێوان لە نێوان شاری و دەشتەكی(گوندنشین)ەكاندا، بوونی هەردوو چینی شار و گوندنشین كە ئەو بە (بەدو- دەشتەكی)ناوی دەبات، دوو پێكهاتەی سروشتیین، نەك هەر ئەوە بەڵكو ئەو دەشتەكی و گوندنشینەكان بە بنەمای سەرەكی شارنشین و شارستانییەكان دادەنێت، چوون ئەوان لە ڕووی مێژوویشەوە لە شارنشینەكان كۆنترن، بەدەویەكان بۆ بژێویی ژیانی خۆیان پشت بە كشتوكاڵ و بەخێوكردنی ئاژەڵ دەبەستن، بەڵام شارنشینەكان بە پیشەسازیی و بازرگانی و پیشەوە خەریكن، ژیانی شارنشینەكان لە ژیانی گوندنشین و دەشتەكیەكان خۆشترە، داهاتیان لە ژیانی رۆژانەیان زیاترە، ئەگەر تا ئێرە ڕووە مادییەكانی ئەو شارستانیەتە بێت ئەوا (رۆشنبیریی) بەمانا تایبەتیەكەی بریتیە لە قۆناغێكی دیاریكراوی لە پێشكەوتنەكانی ژیانی مرۆڤایەتی كە لەبەرامبەر نەفامی و بێسەروبەرەیی و پاتاڵیدا بەكار دەهێنرێت.
هەرچی (مالیك بن نەبی)یە لەبارەی شارستانیەتەوە دەڵێت (بەرئەنجامی پێكەوەبوون و هاوبەشیكردنی هەوڵەكانی هەموو مرۆڤەكانە بەمەرجێك گونجاو بێت لەگەڵ یاساو ڕێككارەكانی ژیانی مرۆڤایەتیدا، دەبێت سەرجەم مەرجە دەروونی و كۆمەڵایەتی و رۆحی و ئاینی و مادیەكانی تێدابێت، لە پێناوی گەشەكردن و پەرەسەندنی بوارەكانی فیكرو رۆح و رەفتارو ئابووری و كۆمەڵایەتی و مادە، هەروەك چۆن بەشێكی زۆری زانایان دەستەواژەی –رۆشنبیریی- بۆ پەرەپێدانی ژیریی و فیكر بەكار دێنن).
ئەوەی لەم بابەتەدا گرنگە بەدوای وەڵامی چەند پرسیارێكدا دەگەڕێت : ئاخۆ هەموو ئەوانەی شارنشینن، شارستانین؟ یان ئایا ئەوانەی كە رەفتارو هەڵسوكەوتی خۆیان دەگۆڕنە سەر شێوازی خۆرئاواییانە دەبنە شارستانی؟ ئایا رۆشنبیریی خۆرئاوایی لە سەر بنەمای مرۆڤی خاوێن و تەندروست بونیات نراوە یان لە سەرجەستەی سوتاوی خەڵكی داماوو هەژاران؟ ئایا دەتوانین ئەم نەوەیەی ئێستا ناو بنێین شارستانی؟ ئەی چەمك و تێگەیشتنی نەوەی ئەڕۆ لەبارەی دەستەواژەی شارستانیەتەوە چییە؟
هەرچەندە بیرمەندی ئینگلیزی –توینی- جوگرافیاو شارستانیەت پێكەوە دەبەستێتەوە، بەڵام مالك بن نەبی و ئەوانی تر بە پێچەوانەی ئەم بۆچوونەن و نموونەشیان شارستانیەتی ئیسلامی و چەند شارستانیەتێكی دیكەیە كە جوگرافیا هیچ رۆڵێكی سەرەكی نەبووە لە گەشەكردنیاندا، هەر بۆیە ئەوان دەڵێن مەرج نیە ئەوەی لەشارەكاندا نیشتەجێ بوو شارستانی بێت، چوون ئەوانەی كە ڕابەرایەتی ئەو جۆرە شارستانیەتانەیان كردووە هیچیان خەڵكی شارەكان نەبوون، بۆ ئەوەی ئێمە لە بابەتەكە بەباشتر بكۆڵینەوە با جارێ لایەنە ئاینەیەكەی لاببەین و تەنها قسە لەسەر لایەنە جوگرافیەكەی بكەین، چوون تێكەڵییەكی زۆر كراوە لە نێوان شارستانیەت و جوگرافیادا بەتایبەتی شارنشینەكان هەموو ئەو كەسانەی لە شارەكاندا نیشتەجێ نین بە دواكەوتوو لە قەڵەمیان داون، بێگومان ئەم جۆرە بیرو بۆچوونەش هەڵەیە، ئەوان بەڵگەی دواكەوتوویی ئەو خەڵكە هەژارە بەوە دەهێننەوە كە نەیانتوانیەوە بینای بەرز (هەوربڕ) دروست بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا زۆرێك لە گەلە پێشووەكان خاوەنی بینای بەرزو گەورە نەبوون و پێشكەوتووش بوون و شوێنەوارە شارستانیەكانیان بۆ چەندین سەدە دوای خۆشیان ماوەتەوە، لەهەمان كاتیشدا ئەو عەرەبانەی كە چەندین ساڵە لەناو بینای گەورەو خۆشی شارەكاندا نیشتەجێن خاوەنی یەك داهێنراوی فیكری و رۆشنبیری نین، هەر بۆیە نابێت پشت بە لایەنی جوگرافی ببەسترێت، بەڵكو دەبێت پشت بە لایەنی رۆحی و ئاكاریی و ئاینی و بەهای باڵا ببه‌ستێت، چونكه مرۆڤ بە ڕەفتارو كردارەكانیدا مرۆڤە نەك بە سەروەت و سامان و بوارە مادییەكەیدا.
سەبارەت بە شارستانیەتی ئەمڕۆی رۆژئاوا كە لەسەر ئێسك و پروسك و سامانی نەتەوە ژێردەستەكان بونیاتنراوە، هەر بۆیە ناكرێت بە شارستانیەتێكی ڕاستەقینە دابنرێت –وەك هەندێك بانگەشەی بۆ دەكەن- لەناوخۆماندا.
عه‌لادین ئه‌عره‌جی لەبارەی شارستانیەتی ئەمڕۆی رۆژئاواوە دەڵێت: هەموومان دەزانین كە شارستانیەتی ئەمڕۆی رۆژئاوا لەسەر ئێسك و پروسكی ملیۆنەها خەڵك دروست بووە، كە لە كۆمەڵكوژیی دانیشتوانە ئەسڵییەكەی ئەمەریكاوە دەست پێدەكات تا دەگاتە كۆمەڵكوژی وڵاتە داگیركراوەكان لە ئەفەریقاو ئاسیا و زۆرینەشیان كردنە كۆیلە، ئەو جەنگە تا ئێستاش بەردەوامەو درێژەی هەیە، بەڵام شێوازەكەی گۆڕاوەو كاریگەرییەكانیشی زۆر خراپ كەوتوەتەوە لەسەر دانیشتوانی ئەو ناوچانە، بەتایبەتی بە بیانووی روداوەكانی 11 سێبتەمبەری 2001، یان ڕاستتر لە دوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت كە زۆرێك لە شارەزایان باوەڕیان وابوو هۆكارە سەرەكیەكەی –ململانێی- شارستانیەكان بوو.
لەگەڵ ئەوەشدا زۆرینەی خەڵك لە ئەمڕۆدا نیشتەجێی شارەكانن، بەڵام بۆچی خاوەنی هیچ جۆرە داهێنانێك نین؟ بۆچی نابنە مایەی شانازیی بۆ نەوەكانی داهاتوو، داهێنانێك جیبهێڵن كە پێیدا بناسرێنەوە؟ ئەوان تەنها بیر لە نوێكردنەوەو تازەكردنەوەی بابەتی شارستانیەتەكانی پێشوون، كاری ئەوان تەنها لە بواری میدیایی و قسەكردندایە بۆ پێكەوە ژیان و مافەكانی مرۆڤ و نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، ماوەی سەدەیەك زیاترە كە شارنشینەكان نەیانتوانیوە هیچ شتێكی نوێ پێشكەش بكەن و تەنها خولانەویە بە دەوری خۆیاندا.
لەوڵاتانی ئیسلامیشدا هەرچەندە پەیامەكانی ئاینی ئیسلام شارستانی بن و بانگەشە بۆ بنەما ڕەوشتەیەكان و مافەكانی مرۆڤ و بەها باڵاكانیش بكات، بەڵام ئارەزوو كاری و حەزی تاكەكەس و بۆچوونە ناڕاستەكانە بوونەتە هۆی ئەوەی لەو وڵاتانەدا زۆرترین پێشێلكاریی بكرێت و خراپترین بەدڕەوشتی بێتە ئاراوە، هەربۆیە دەبێنن ئەو وڵاتانە خراپترین وڵات و دانیشتوانەكەشی دواكەوتووترین میللەتانن، بە جۆرێك مرۆڤ وا هەست دەكات یان ئەو شارستانیەتە لە ڕاستیدا بوونی نەبووە، یان هیچ سوودێكی نەگەیاندووە.
ئەوەی كە نەوەی نوێ پێویستی پێیەتی داڕشتنی بنەماكانی شارستانیەتێكی راستەقینەیە نەك لاف و گەزاف، شارنشینی نەبێتە منەت و لە هەمان كاتیشدا هیچ داهێنانێكی لەگەڵدا نەبێت و چاوەڕوانی دەستی ئەوانی دیكە بن، ژیانی كشتكارو ئاژەڵدارەكان لە ژیانی پیشەساز و بازرگانەكان پێشكەوتووتربێت، هیچ بەهایەك بۆ پیشەو دابەشكردنی كارو مافەكانی مرۆڤ نەبێت و هێشتا شانازیی بە شەقامی قیرو بینای بەرزو ئۆتۆمبێلی پێشكەوتووی سەردەمەوە بكات، پەراوێزخستنی بەها باڵاكان و فەرامۆشكردنی پێداویستیە رۆحیەكانی مرۆڤایەتی پێشێل بكرێت، هەر بۆیە شارەزایان پێیان وایە چارەسەری ئەو دۆخە شێواوەی شارستانی بە گەڕانەوەی بەهابالاو رۆحیەكان بە هاوشانی پێشكەوتنە مادییەكان دەكرێت، چوون ئەزموونی شارستانیەتەكان ئەوەی سەلماندووە كە بە پیاهەڵدانی بیروباوەڕو ئایدۆلۆژیا یان بە دووركەوتنەوە لە بوارە رۆحیەكان شارستانیەت دروست نابێت، بەڵكو دەبێت هەردوو بەشەكە پێكەوەو شان بەشانی یەكتری خزمەت بە مرۆڤایەتی بكەن .
مالیك بن نەبی لەگەڵ زۆرێك لە فەیلەسووفە رۆژئاواییەكان هاوڕان لە سەر ئەوەی دیاردەی گۆڕانكاریی، گواستنەوەی قۆناغی مێژوویی، لە گۆڕانكاریی دەرونی مرۆڤەكانەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەوان بەڵگەی هەردوو شارستانیەتی (مەسیحی و ئیسلامی) بە نموونە دەهێننەوە، دەڵێن باوەڕداریی و هەستكردن بە گۆڕانكاریی دروستی دەكات، مالیك بن نەبی بە ڕوونی باس لەو دۆخە دەكات و بەم شێوەیە كورتی كردوەتەوە( شارستانیەت = مرۆڤ+ خاك+ كات) و ناوی ناون بە بنەما هەمیشەییەكانی شارستانیەت.
هەندێكی دیكە باس لەوەدەكەن ئەگەر شارستانیەت ڕووە مادییەكەی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی بگرێتەوە، ئەوا رۆشنبیریی لایەنە رۆحی و نابەرجەستەكەیەتی لەناو كۆمەڵگەكاندا، ئەوەی كە پێویستە لەسەر نەوەی نوێ ئەوەیە توێژینەوەی جدی لەسەر چۆنیەتی سەرهەڵدانی شارستانیەتەكان و بنەماكانیان بكات و دواجاریش هۆكارەكانی لاوازبوون و لەناوچوونیان شارەزا ببێت، دەبێت ئەوە بەباشی بزانن كە شارستنیەتەكان لەخۆوە نەهاتوون و بە بێ هۆش كۆتاییان نایەت، هەروەها دەبێت لەو ڕاستیەش تێبگەن هەوڵ و ماندووبوونی مرۆڤەكان بە بێ رەنج و ماندووبوون نیەو گۆڕانكاریەكانیش ماندوو بونی دەوێت، چەقی هەموو بابەتەكەش مرۆڤە، مرۆڤ چۆن دەتوانێت لە سنورەكانی نەفامی و دواكەوتوییەوە بەرەو مرۆڤایەتی و پێشكەوتن هەنگاو هەڵبگرێت.