03:29 - 04/07/2019
یۆرانیۆمی پیتێنراو هەڕەشە لە خەڵكی عێراق دەكات
جەنگەكان هۆكاری سەرەكین بۆ تێكدانی ژیانی هاوڵاتیان لە هەردوو باری ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆدا، راستەوخۆ كاتێك زیانەكان بە مرۆڤەكان و سامان و پێداویستیەكانیان دەگات و ناڕاستەوخۆش ئەو زیانانەن كە لە ژینگەو تەندروستی دوورمەودای مرۆڤ و ژینگەكەی دەکەون.
جەنگ دنیایەك وێرانكاریی گەورە بەداوی خۆیدا دێنێت و لەگەڵ ئەوەشدا دەرئەنجامە خراپەكانی دەبنە مایەی تێكدانی ژیانی داهاتووی مرۆڤەكان، ئەگەر جەنگی سەدەكانی پێشوو زیانەكانی كەم بوو بێت ئەوا جەنگی تەكنۆلۆژیا و سەردەمی پیشەسازیی زیانەكانی سەد بەرامبەر و بگرە زیاتریشن. چوون ئامێرو كەرەستە جەنگیەكانی ئەم سەردەمە ئەوەندە جۆراوجۆرو پڕ مەترسین كە ناكرێت مرۆڤایەتی لە ئاستیاندا بێدەنگ ببێت و دەستەو ئەژنۆ دانیشێت، ئەو كەرەستە جەنگیانە نەك هەر لەكاتی بەكارهێنان بەڵكو لەكاتێكیشدا لە گەنجینەكاندا هەڵدەگیرێن مایەی مەترسی گەورەن. ئەو بابەتە بووەتە جێگەی بایەخی زۆرێك لە زانایان و پسپۆڕانی بواری ژینگە, یەكێك لەوانە دكتۆرە (سوعاد ناجی العزاوییە), ئەو ژنە پسپۆڕەی بواری ژینگە هەموو ژیانی خۆی تەرخانكردووە تا خەڵك لەو مەترسیانە ئاگادار بكاتەو كە لەچواردەوریان هەیەو مەترسیەكانی جەنگ و بەكارهێنانی ئامێرو كەرەستە جەنگیەكان دەخاتە ڕوو.
وڵاتی عێراق لەماوەی چل ساڵی ڕابوردوودا بۆ ماوەیەكی كەم نەبێت، شەری لێنەبڕاوەو لە هەمان كاتیشدا كێشەی تەندروستی زۆر لەو ماوەیەدا لەم وڵاتەدا دەركەوتووە، زانایان و پسپۆڕانی بواری ژینگەو تەندروستی هەستیان بەو مەترسیانەكردووە، ئەوانەی لە بواری ژینگەی عێراقدا كار دەكەن باس لەمەترسیەكانی بەكارهینانی هەندێك چەك و تەقەمەنی دەكەن كە زۆر مەترسیدارە.
لە مانگی ئایاری ڕابوردوو (مجتمع العلمی العربی) لە وڵاتی قەتەر ۆركشۆپێكی بۆ دكتۆرە ( سوعاد ناجی العزاوی) سازكردووە بەناونیشانی (نمذجە انتقال ملوثات الیورانیوم المنضب جنوب العراق)، لەو توێژینەوەیەدا ئەو پسپۆڕە باسی لە كاریگەرییەكانی (یۆرانێۆمی پیتێنراو) دەكات كە لەئەنجامی بەكارهێنانی هەندێك تەقەمەنییەوە پەیدادەبێت و لە شێوەی تەپ و تۆز و گەردو خۆڵەوە دەچێتەناو ژینگەوە، وەك ئەو پسپۆڕە ئاماژەی پێدەدات ژینگەی عێراق -بەتایبەتی باشوورەكەی- لە ڕێگەی بەكارهێنانی هەندێك گوولە تۆپی تانك(دەبابە)ەكانەوە بە شێك لە یۆرانێۆم چوونەتە ناو ژینگەوە، كاتێك گوولە تۆپێك لە لوولەی تانێكەوە بەرەو ئامانجێك دەچێت پلەی گەرمایەكی زۆری لێ دەردەچێت و چەندین تیشكی زیانبەخش بڵاو دەكاتەوە، لەكاتێكدا بەر ئامانجەكە دەكەوێت، گەرماكەی ئەوەندە بەرزە كە ئاسن و مادەكانی شتومەكی بەرامبەر دەتوێنێتەوەو دەیانكاتە تەپوتۆز و دەچنە ناو بەرگە هەواوە، هەموو پسپۆڕانی ژینگەیی باوەڕیان وایە ئەو وردە مادانە دەچنە ناو ئاوو هەواو خاكەوەو دەبێتە مەترسییەكی گەورە بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ، بەتایبەتی لە بواری توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە –سەرەتان- بەتایبەتی سەرەتانی خوێن و شێواوی لە دروست بووندا، بەچڕی لەوناچانەی كە ئەو جۆرە چەكەیان تێدا بەكارهێنراوە.
ریناد مەنسوور، توێژەر لە بەرنامەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفەریقا و پسپۆڕ لە بواری ئاوەدانكردنەوەی عێراق دا دەڵێت: هێشتا ئەو بابەتە قسەی زۆر لەسەر ناكرێت، نازانم بۆ؟ ئەمە لە كاتێكدا لەناو تۆڕی ئینتەرنێت و میدیاكاندا قسەو باسی زۆری لەبارەوە كراوە، بەڵام نەبووەتە خەمی گشتی.
لە هەمان كاتیشدا ئەو خاتوونە پسپۆڕە بۆ چەند ساڵێك دەچێت شەووڕۆژی خستوەتە سەر یەك و لەو بارانەوە توێژینەوە دەكات و لە بەرنامە جۆراوجۆرەكاندا قسەی هەیەو سەرقاڵی هوشیاركردنەوەی لایەنەكانەو لەم ساڵانەی دوایشدا لە میدیاكانی عێراقەوە بە چڕیی دەركەوتووە. كاتێكیش كێشەیەكی هاتبێتە بەردەم و ئەوانەی كە بەرژەوەندیەكانیان دەكەوێتە مەترسییەوە ئەو پسپۆڕە بە چاو نەترسییەوە ڕایگەیاندووە كە هەرگیز ڕاناوەستێت و كۆڵنادات لە باسكردنی ئەو مەترسیانەلە سەر مرۆڤ و ژینگە.
دوای ئەوەی عەزاوی لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابوردوودا كۆلێژی ئەندازیاریی لە زانكۆی موسڵ تەواو دەكات بە مەبەستی درێژەدان بە خوێندن دەچێتە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا و درێژە بە خوێندنی جێۆلۆجیا و ئەندازیاریی ژینگە دەدات لە (پەیمانگای كۆلارادۆ بۆ زانستی كانەكان) بابەتی توێژینەوە زانستیەكەی بریتی بوو لە (پیسبوونی ئاوی ژێرزەوی بەهۆی دروستكردنی وزە ئەتۆمیەكانەوە).
لە گەرمەی شەڕی كوەیتدا لە ساڵی 1991 گەڕاوەتەوە عێراق، ساڵی 1996 بوەتە بەڕێوەبەری ئەندازیاری ژینگەیی لە زانكۆی بەغداد، سەرۆكایەتی تیمێكی كردووە كە تویژینەوەی مەیدانییان ئەنجامداوە لەبابەتی ئەو كاریگەرییانەی جەنگ لەسەر سەرباز و خەڵكی مەدەنی لەباشووری عێراق. لە میانەی توێژینەوەكەیاندا كە لە رۆژئاوای شاری (بەسرە) ئەنجامیان داوە، لەو ناوچەیەدا سوپای عێراق و ئەمەریكاش چەكی جۆراوجۆریان بەكار هیناوەو بۆیان دەركەوتووە رێژەی تیشكە زیانبەخشەكان 200 ئەوەندەی رێژەی ئاساییە.
لە هەمان كاتیشدا لە كۆلێژی پزیشكی زانكۆی بەسرە توێژینەوەیەك ئەنجامدراوە بۆ دۆزینەوەی پەیوەندی لە نێوان زۆربوونی نەخۆشی و بەكارهێنانی ئەو چەكانەی كە تیشك بڵاودەكەنەوە -بەتایبەتی یۆرانێۆمی پیتێنراو-. لەبەر ئەوەی لەو ناوچەیەدا نەخۆشی شێرپەنجەی خوێن لەناو منداڵاندا زۆر بووە بە ڕێژەی 60% زیادیكردووە بە بەراورد بە ساڵانی 1997 – 1990، لە هەمان كاتیشدا لە دایك بوونی منداڵی شێواو لە ڕووی جەستەییەوە سێ بەرامبەر زیادی كردووە.
ئەو خاتوونە پسپۆڕە باس لەوە دەكات گرفتەكە بە جۆرێكە نازانرێت چۆن قسەی لەسەر بكرێت و لە كوێوە دەست بدرێتە چارەسەری، دوای تەواو بوون جەنگ تانكە شكاوەكانی هەردوولا، پارچە شكاوو بڵاوەكانیان، قەباخ و گولـلە تۆپەكانیان لە نزیك ئاوەدانیەكان بە جێماون، منداڵ و مێردمنداڵەكان رۆژانە یارییان لەناودا دەكەن، یاری بە قەباخە زەردو جوان و سەرنج راكێشەكانیان دەكەن، ئەوان نازانن هەموویان بەركەوتەی یۆرانێۆمی پیتێنراون، ئەوان لەوە تێناگەن پێیان بڵێیت –پیسە- چوون ئەوەندە بریسكە دارو خاوێن دەردەكەون جێگەی بڕوای ئەو منداڵانە نیە، نەك هەر خۆیان بەڵكو زۆرینەی ئەو شمەكانە براونەتە ماڵەكان و هەر یەكەی بە جۆرێك بەكار هێنراونەتەوە.
كاتێك تەپوتۆز هەڵدەكات:
سروشتی بیابانەكان هەروایە كاتێك زەویەكە وشك دەبێتەوەو هەوا هەڵدەكات بەشێكی زۆر لە تەپ و تۆز لەگەڵ خۆی هەڵدەگرێت و دەیباتە ناو شارو ئاوەدانیەكانەوە، ئەوەش بەمانای ئەوە دێت لەگەڵ خۆیدا مادە زیانبەخشەكان دەگوازرێتەوە.
ئەو توێژینەوە مەیدانییە ماوەی 7 ساڵی خایاندووە، لە كاتی ئەنجامدانی كارەكەشیاندا (لەناوخۆو دەرەوەی وڵات و تەنانەت لە لایەن خەڵكیشەوە) ڕووبەڕووی كێشەی گەورە بوونەتەوە، كاری ئەوان بۆیە پەسەند نەبوو چوون باسیان لە كاریگەرییە خراپەكانی جەنگ دەكرد، ئەوەش هەڕەشەی لە بەرژەوەندی زۆر كەس و لایەن دەكرد. بەو پێیەی خەڵكانیكی زۆر هەن سوود لە بارودۆخی جەنگەكان وەردەگرن و قازانجیان لە شەڕدایە.
ئەو توێژەرە باس لەوە دەكات كاتێك لە ڕووی زانستیەوە سەلماندویانە كە شوێنەوارەكانی جەنگ ئەو ناوچەیەی پیس كردووە، خەڵك وا لەیەكی دەدایەوە كە دەستێك هەیە كار بۆ چۆڵكردنی بەسرە دەكات، هەر بۆیە دەكەوتنە بەردەم هێرشی خەڵكیش ، تیمی توێژینەوەكە دەكەوتنە بەردەم هەڵمەتی خەڵك ، ئەوان دەیانگوت توێژینەوەی ئێوە بوەتە هۆی ئەوەی خەڵك نەوێرێت بەروبوومەكانمان بكڕێت، ئەمە لە كاتێكدا بوو كە ئێمە لە ڕووی زانستییەوە راستیمان دەگوت و خەمی ژیانی ئەوانمان بوو. لە ڕووی كاتیشەوە توێژینەوەكە لە كاتێكدا بوو كە عێراق لەناو سزاكانی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە ، ئەو سزایانە ئابووری عێراقی هێنابوو بە چۆكدا، عێراقی لە سەرجەم وڵاتانی دیكە دابڕیبوو، هەر بۆیە دەرئەنجامەكانی ئەو توێژینەوەیە لە دەرەوەی وڵاتیش بڵاو نەدەكرایەوە و هیچ دەزگایەكیش ئامادە نەبوو ئەو توێژینەوانە بڵاو بكرێتەوە لە دەرەوەی عێراق.
كاتێكیش ئەو توێژەو تیمەكەی بەردەوام بوون لەسەر كارەكەیان ڕوو بەڕووی مەترسی گەورە بوونەوەو بەناچار كارەكانیان ڕاگرت و تیمەكەیان هەڵوەشاندەوە، ساڵی 2003 عەزاوی عێراقی بە جێهێشت و چووە وڵاتی سوریا، لەوێ وەك بەڕێوەبەری بەشی زانست و تەكنۆلۆژیا لە زانكۆی (مەئموون) دەستی كردەوە بەكارەكانی، هەر لەو ساڵەدا لە لایەن دامەزاوەیەكی زاستی ئەڵمانیاوە خەڵاتی تایبەتی كراوەو بۆ ماوەی 7 ساڵ لەو پۆستەدا كاری شیكاری و توێژینەوەی ئەنجام داوە.
شایانی باسە هەندێك باس لەوە دەكەن(بڵاوبوونەوەی نەخۆشی) و( پیتاندنی پۆرانێۆم) پەیوەندییان پێكەوە نیەو ئەستەمە بتوانێت سەرەداوی زانستی دەست بكەوێت، لەوبارەیەوە عەزاوی دەڵێت: وەك پەیوەندیەكانی نێوان جگەرەو شێرپەنجەیە، چوون تا ئێستەش لە نێوان كۆمپانیاكانی بەرهەم هێنانی جگەرەو لایەنی تەندروستیدا كێشەی ئەوە هەیە كە ئایا جگەرە دەبێتە هۆكاری دروستبوونی شێر پەنجە یان نەخێر، هەر بۆیە ئەوەش بە هەمان شێوەیە.
(دۆگ ویر) بەڕێوەبەری توێژینەوەی سیاسیەكان لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا بەردەوام كار لەسە ئەوە دەكات هەمووان بگەیەنێتە ئەو بڕوایەی كە ی پیتاندنی یۆرانێۆم ڕابگرن و هەموو ئەو چەك و تەقەمەنیانەی دروستی دەكەن ڕابگیرێت و قەدەغە بكرێت، بەڵام تا ئێستەش ڕێگری هەیە لە بڵاو بوونەوەی ئەو جۆرە توێژینەوانە. ئەو توێژەرە باس لەوەش دەكات ئەم جۆرە توێژینەوانە لە عێراق ڕێگە پێدراو نین لە كاتێكدا كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوەكان بایەخی زۆر بەو بابەتانە دەدەن، بۆ ئەو مەبەستەش وەزارەتی ژینگەی عێراقی كارەكانی –بەشی خۆپاراستن لە تیشكە زیانبەخشەكان- لە كاتی شەڕی داعش دا ڕاگرتووە بۆ ئەوەی بتوانرێت كارەكان لە دژیان ئەنجام بدرێت و دوای دەست بەكاربوونەوەشیان فەرانیان پێكراوە ئاراستەی كارەكانی خۆیان بگۆڕن.
یەكێكی دیكە لەو كێشانەی ڕووبەڕووی توێژەرانی بواری تیشكە زیانبەخشەكان و پیتاندنی یۆرانێۆم دەبێتەوە بابەتی –نهێنی بوون-یەتی، ویر باس لەوە دەكات بێدەنگی گەورە لەبەرامبەر چەكە زیانبەخشەكاندا هەیە و حكومەت هەموو ئەو بابەتانە بە نهێنی دەهێڵێتەوەو نایەوێت كەس هیچیان لە بارەوە بزانێت، هەروەها باس لەوەش دەكات كە پێویستە لەسەر ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا ئامار و داتاكانی ئەو ناوچانە بڵاوبكاتەوە كە تیشكی زیانبەخش لە ئەنجامی پیتاندن و بەكارهێنانی یۆرانێۆم هاتوونەتە كایەوە، هەروەها داواش دەكات زانیاریەكان لەو بارەیەوە بە نهێنی نەهێڵێتەوەو بیداتە پسپۆڕان و رۆژنامەنووسان و وەك هەر زانیارییەكی دیكە مامەڵەی لەگەڵ بكەن . لەكۆتایی هەموو چالاكیەكانی ئەو ژنە پسپۆڕەی ژینگەدا ڕووی داواكاریی دەكاتە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا و پێیان دەڵێت لە دوای 1990 ەوە هەرچی شتێك لەوبارەیەوە لەناوچەكەدا ڕوو بدات ئێوە لێی بەرپرسن.